IQTISODIY MUVOZANATLIKNING MOHIYATI VA UNGA ERISHISH YO‘LLARI M U N D A R I J A : Kirish........................................................................................................... 4 I-bob. Iqtisodiy muvozanatlilikning mohiyati va unga erishish yo‘llari. 1.1 Iqtisodiy muvozanat, uni ta’minlash shart-sharoitlari va aniqlash usullari. 1.2 Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari. II-bob. O‘zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlikka erishish va iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi. 2.1 Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiyotning siklligi. Iqtisodiy inqirozlar. 2.2 O‘zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini o‘zgartirish vazifalari 2.3 Iqtisodiy statitika Xulosa........................................................................................... Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.......................................... Asosiy tayanch tushunchalar ……………………………….. Ilovalar……………………………………………………….. KIRISH. Mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, hayotning o‘zi va xalqning talablari bizning oldimizga amaliy yechimini topish lozim bo‘lgan yangi va yanada murakkab vazifalarni qo‘ymoqda1. Ushbu muammolar va hayotning o‘zi oldimizga qo‘ygan murakkab vazifalarni tezroq hal qilish, ularning yechimini izlab topish, ko‘p jihatdan kishilarning iqtisodiyot sirlarini, ayniqsa, bozor iqtisodiyoti munosabatlarining mazmunini, ularning talablari, ziddiyatli va chalkash xususiyatlarini, qonun-qoidalarini, mamlakatimizda iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish maqsadida qabul qilingan strategik dasturlar mazmunini, amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, inson manfaatini birinchi o ‘ringa qo‘yish, iqtisodiyotni erkinlashtirish, tarkibiy o‘zgartirish, modernizatsiyalash va diversifikatsiyalashning maqsadi va mohiyatini chuqurroq bilishlariga bog‘liqdir. «Iqtisodiyot nazariyasi» fani iqtisodiyot tushunchalarini, uning qonunqoidalarini, tejamli xo‘jalik yuritish sirlarini, turli kishilar va xo‘jaliklaming bir-birlari bilan manfaatli iqtisodiy aloqada bo‘lib, unumli mehnat qilish yo‘llarini va shakllarini o‘rgatadi. Jamiyatda ro‘y beradigan iqtisodiy qonunlarni bilish va ularning amal qilishiga ongli munosabatda bo‘lishda, mamlakatni demokratlashtirish va iqtisodiyotni bozor tamoyillari asosida isloh qilish jarayonlari mohiyatini tushunish uchun zarur bo‘lgan bilimlami berishda «Iqtisodiyot nazariyasi» fanining ahamiyati beqiyosdir. Bugungi kunda yosh avlodda xususan talabalarda bunyodkorlik g‘oyalarini shakllantirish, ularning ilmiy dunyoqarashini chuqurlashtirish va kengaytirish, iqtisodiy madaniyatni oshirish kabi muhim amaliy vazifalarni bajarish orqali mazkur fanning ahamiyati tobora oshib bormoqda. Hozirgi davrda iqtisodiyot nazariyasini o ‘rganish asosida har bir tadbirkor yuqori malakali mutaxassis bo‘lishi shart, chunki u bozor iqtisodiyotining asosiy fundamentini ularning ongida shakllantirishga xizmat qiladi. «Iqtisodiyot nazariyasi»ni o‘rganish, iqtisodiy jarayonlarning tub mohiyatini to‘g‘ri tushunish ko‘p jihatdan uni o‘rganuvchilaming m a’lum nazariy va uslubiy olgan bilimlari bilan qurollanish darajasiga bogiiq. Shu bilan birga 2017-yil 20-aprelda 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Oliy ta ’lim tizimini yanada rivojiantirish choratadbirlari to ‘g‘risida»gi Qarori qabul qilindi, bundan tashqari oliy ta ’lim tizimini kelgusida yanada takomillashtirish va kompleks rivojiantirish bo‘yicha eng muhim vazifalardan biri sifatida «...xalqaro ta’lim standartlariga asoslangan ilg‘or pedagogik texnologiyalar, o‘quv dasturlari va o‘quv-uslubiy materiallami keng joriy qilish...» vazifasi qo‘yildi. Belgilangan vazifalar va qo‘yilgan talablardan kelib chiqib, «Iqtisodiyot nazariyasi» fani bo‘yicha ushbu darslik yaratildi. Darslik kirish, besh bo‘lim: iqtisodiy taraqqiyotning umumiy asoslari, bozor iqtisodiyoti nazariyasi, mikroiqtisodiyotning amal qilish va rivojlanish qonuniyatlari, milliy iqtisodiyot (makroiqtisodiyot) ning amal qilish va rivojlanish qonuniyatlari va jahon xo‘jaligi hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Darslikni yozishda hozirgi davrda iqtisodiyotni rivojiantirish bilan bog‘liq bo‘lgan Prezident Sh.Mirziyoyevning m a’ruzalarida berilgan tavsiyalar, qabul qilingan qonunlar va statistik m a’lumotlar keltirilgan. Shuningdek, iqtisodiyot nazariyasi bo‘yicha xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlar tomonidan chop etilgan darsliklar hamda o‘quv qo‘llanmalardan, turli iqtisodiy maktablarga oid olimlarning ilmiy ishlaridan ham foydalanildi. I-bob. Iqtisodiy muvozanatlilikning mohiyati va unga erishish yo‘llari. 1.1 Iqtisodiy muvozanat, uni ta’minlash shart-sharoitlari va aniqlash usullari Iqtisodiyot nazariyasi fani va uning qonun-qoidalarini bilish uchun, eng avvalo, iqtisodiyot va uning vazifalari to‘g‘risida tasaw urga ega bo‘lish lozim. Insoniyat hayoti va uning taraqqiyoti juda murakkab, ko‘p qirrali va g‘oyat chigal muammolarga boydir. Bu muammolar kishilarning moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko‘rsatish, fan, madaniyat, sivosat, mafkura, axloq, davlatni boshqarish sohalaridagi va nihoyat, oiladagi va boshqa faoliyat turlarining borgan sari ko‘payib, rivojlanib hamda ularning o'zgarib borishi natijasida vujudga keladi. Uzoq davrlar davomida insoniyat fikrini band qilib kelgan ayrim masalalar bugungi kunda oddiy haqiqat va bilish mumkin bo‘lgan oddiy narsaga o ‘xshab ko‘rinadi. Hozirgi kunda hammaga m a’lumki, insonlar yashashlari, siyosat, san’at, adabiyot, fan, m a’rifat, madaniyat hamda ta’lim bilan shug‘ullanishlari uchun hayotiy ne’matlami iste’mol qilishlari va kiyinishlari kerak. Shuning uchun har bir shaxs, o‘zining kundalik hayotida bir qancha muammolarga, ya’ni hayotiy ehtiyojlari-kiyim-kechak, oziqovqat, uy-ro‘zg‘or buyumlariga ega bo‘lish, bilim olish kabi ehtiyojlar uchun zarur bo‘lgan pul daromadlarini qayerdan, nima hisobiga topish kerak degan muammolarga duch keladi. Bu muammolami yechish va o‘z ehtiyojlarini qondirish maqsadida kishilar turli yo‘nalishlarda, sohalarda faoliyat ko‘rsatadilar. Demak, insonning turli faoliyatlari ichida eng asosiysi, insoniyatning yashashi va uning kamol topishini ta’minlaydigani moddiy va m a’naviy ne'matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishdan iborat bo‘lgan iqtisodiy faoliyatdir. Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib, kishilarning yashashi, kamol topishi uchun zarur b o ‘lgan hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va iste’molchilarga yetkazib berishga qaratilgan, bir-biri bilan bog‘liqlikda amal qiladigan turli-tuman faoliyatlar yaxlit qilib, bir so‘z bilan, iqtisodiy faoliyat deb ataladi. Qadimda iqtisodiy faoliyatning asosiy shakli uy xo‘jaligi doirasida ro‘y bergan. Shuning uchun qadimgi yunon olimlarining (Ksenofont, Platon, Aristotel) asarlarida iqtisodiyot-uv xo‘jaligi va uni yuritish qonunlari deb tushuntirilgan. Arab leksikonida «iqtisod» tejamkorlik ma’nosida tushunilgan, chunki islom diniga oid adabiyotlarda tejamkorlikka alohida e’tibor berilgan. Lekin, hozirgi davrda iqtisodiyot keng m a’noni anglatib, faqatgina uy yoki individual xo‘jalik yuritish yoki tejamkorlik m a’nosini anglatmaydi, balki iqtisodiyot-yirik xususiy xo‘jalik, jam oa xo‘jaligi, hissadorlik jamiyatlari, davlat xo‘jaliklaridan, moliya va bank tizimlaridan, xo‘jaliklararo, davlatlararo birlashmalan korporatsiyalar, konsernlar, qo‘shma korxonal ar. at I ar o‘rtasidagi turli iqtisodiy munosabatlaridan iborat o‘ta murakkab ijtimoiy tizimni anglatadi. 6 Buning ustiga barcha resurslarimiz - tabiiy boyliklar, malakali ishchi kuchlari, ishlab chiqarish vositalari, iste’mol tovarlari, pul mablag‘lari va boshqa resurslarning barchasi cheklangan miqdordadir. Hattoki, ishlab chiqarishning bugungi darajasida insoniyat ixtiyoridagi turli tabiiy boyliklaming taxminan qancha vaqtga yetishini oldindan bashorat qilish mumkin. Jumladan, insoniyat 2500 yilga kelib, barcha metall zaxiralarini sarflab bo‘lishi bashorat qilinib, bunda temir rudasi 250 yilga, aluminiy 570, mis 29, rux 23, qalayi 35, qo‘rg‘oshin 19 yilga yetishi taxmin qilinmoqda. Amalda hozir yashayotgan avlod ham ishlab chiqarishda qo‘rg‘oshin, qalayi, rux, oltin, kumush, platina, nikel, volfram, misdan foydalanish muammosiga duch kelmoqda. Yaqin yuz yil ichida ishlab chiqarishni energoresurslar: neft, gaz, ko‘mir bilan ta’minlash muammosi ham alohida muammo bo‘lib qolishi ehtimoldan holi emas [65]. Buning ustiga barcha resurslarimiz - pul mablag‘lari, tabiiy boyliklar, malakali ishchi kuchlari, ishlab chiqarish vositalari, iste’mol tovarlari hammasi cheklangan miqdordadir. Ushbu cheklangan iqtisodiy resurslardan oqilona foydalanib, aholining to ‘xtovsiz o ‘sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga erishish, resurslar va mahsulotlarni to‘g ‘ri taqsimlash yo‘llarini topish iqtisodiyotning asosiy mazmunini tashkil etadi. Iqtisodiyot qamrov darajasiga qarab turlicha bo‘Iishi mumkin: jahon iqtisodiyoti, mamlakat iqtisodiyoti, milliy iqtisodiyot, tarmoq iqtisodiyoti, funksional iqtisodiyot, mintaqa iqtisodiyoti; korxona yoki firma iqtisodiyoti, oila iqtisodiyoti. Ba’zan ularni yaxlitlashtirib, makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot deb ataladi. Iqtisodiyotning bu turlari, darajalari, shakllari qanday bo‘lishidan qat’i nazar ulaming hammasi bir maqsadga bo‘ysungan: u ham bo‘lsa insoniyatning yashashi, ko‘payishi va kamol topishi uchun shart-sharoit yaratib berish, turli xil hayotiy vositalami yaratib, ularning ehtiyojlarini qondirib borishdan iboratdir. Shunday ekan, iqtisodiyot inson hayotining asosini, poydevorini tashkil etib, o‘zi ham insonsiz, faoliyatisiz mavjud boim aydi va mazmunga ham ega emas. Inson tomonidan yaratilgan tovarlar va xizmatlarning, resurslar harakati bo'yicha takror ishlab chiqarish quyidagi fazalar birligidan iboratdir: 1. Ishlab chiqarish jarayoni. 2. Ayirboshlash jarayoni. 7 3. Taqsimot jarayoni. 4. Iste’mol qilish jarayoni. Bularning ichida eng asosiysi va boshlang‘ichi ishlab chiqarish jarayonidir. Chunki hamma tovar va xizmatlar xuddi shu bosqichda yaratiladi. Agar ishlab chiqarilmasa, taqsimlanadigan, ayirboshlanadigan va nihoyat, iste’mol qilinadigan narsalar bo‘lmaydi. Ikkinchi muhim faza esa taqsimot jarayonidir. Bu bosqichda, eng avvalo, ishlab chiqarish vositalari, kapital va ishchi kuchi, tovar va xizmatlaming alohida turlari, ishlab chiqaruvchi tarmoqlar, sohalar, hududlar va nihoyat, korxonalar o‘rtasida taqsimlanadi. Bundan tashqari. ishlab chiqarish natijasi bo‘lgan tovar va xizmatlar, ularning pul holidagi ko‘rinishi bo‘lgan daromadlar ham taqsimlanadi. Taqsimot qancha adolatli va to‘g ‘ri bo‘lsa, ishlab chiqarishning yuksalishiga shuncha ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, uni rag‘batlantiradi. Ayirboshlash jarayoni - takror ishlab chiqarishning muhim fazasidir. Mehnat taqsimoti natijasida ayrim guruh kishilar tovar va xizmatlaming ma’lum turlarini ishlab chiqarishga, yetkazib berishga, ba’zilar esa boshqa turdagi tovarlarni ishlab chiqarish, yetkazib berish bo‘yicha ixtisoslashadilar. Har bir tovar turini ishlab chiqaruvchi o‘z tovarini sotib, o‘ziga kerakli bo‘lgan boshqa tovar yoki xizmatlarni sotib oladi. Natijada turli xil yo‘nalishdagi ishlab chiqaruvchilar yoki xizmat ko‘rsatuvchilar o'rtasida iqtisodiy aloqa-ayirboshlash, pul orqali oldisotdi jarayoni sodir bo‘ladi. Iqtisodiyotda takror ishlab chiqarishning oxirgi fazasi iste’mol jarayonidir. Bu jarayonda tovarlar va xizmatlar turli kishilar, guruhlar tomonidan iste’mol qilinib, ularning ehtiyojlarini qondiradilar. Iste’mol ikki turda bo‘ladi: ishlab chiqarish iste’moli va shaxsiy iste’mol. Ishlab chiqarish iste’molida ishlab chiqarish vositalari (kapital) va ishchi kuchidan foydalanilib, unumli iste’mol qilinadi. Shaxsiy iste’mol jarayonida esa iste’mol buyumlari pirovard foydalanilib, ular yo‘qotiladi va o‘miga yana yangisini ishlab chiqarish zaruriyati vujudga keladi. Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi-ehtiyojlaming cheksizligi va iqtisodiy resurslaming cheklanganligidir. Bu masalani to ‘g‘ri tushunish uchun, eng avvalo, ehtiyoj nimaligini, uning turlarini bilish zarurdir. Insonning yashashi va kamol topishi, qolaversa, rivojlanishi uchun kerak bo‘lgan hayotiy vositalardan biri - zarurat iqtisodiyot nazariyasi fanida “ehtiyoj” deb ataladi. Shunday qilib, tovar va xizmatlar, resurslar harakati doimo to‘xtovsiz takrorlanib turadigan jarayondir. Iqtisodiyot barqaror rivojlanishi uchun uning turli tom onlari o ‘rtasida m a’lum muvozanat bo‘lishini taqozo qiladi. Iqtisodiy muvozanat deb, iqtisodiy jarayonlar, hodisalarning ikki yoki bir necha tomonining bir-biriga teng kelgan holatiga aytiladi. Shuning uchun ham butun iqtisodiyotning muvozanati to‘g‘risida gap borganda eng awalo, yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi tenglik e’tiborga olinadi. Makroiqtisodiyotda iqtisodiy muvozanatning shakllanish jarayoni, uni ta'm inlash ancha murakkab va ziddiyatli. Chunki u o ‘z ichiga xususiy va umumiy tavsifdagi bir qator muvozanatlar tizimini oladi. Xususiy muvozanat - bu ikldta o‘zaro bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy ko‘rsatkichlar yoki iqtisodiyot tomonlarining miqdoran teng kelishi. Xususiy muvozanat ishlab chiqarish va iste'mol, aholining sotib olish layoqati va tovar taklifi masalalari, byudjet daromadlari va xarajatlari. alohida tovarlarga talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Bu muvozanatlar ichida Prezidentimiz I A Karimov ta’kidlab o‘tganlaridek: «...ichki bozorda talab bilan taklif o‘rtasida mutanosiblikka erishish, ya’ni chiqarilgan pul miqdori bilan unga sotib olinadigan mollar salmog‘i o‘rtasida to‘g‘ri nisbatni ta’minlash g‘oyat katta rol o‘ynaydI»1 Umumiy muvozanat jamiyat barcha ehtiyojlari va milliy ishlab chiqarish hajmining o‘zaro teng kelishini bildiradi. Umumiy iqtisodiy muvozanat bozor sharoitida, aw alo. yalpi talab va yalpi taklifning teng kelishida ko‘rinadi. Bu nafaqat iste’mol ne’matlariga, balki ishlab chiqarish vositalariga, ishchi kuchiga ham da barcha iqtisodiy faoliyat natijalariga umumiy talab va taklifning muvofiq kelishidir. Umumiy iqtisodiy muvozanat bir qator shart-sharoitlarni taqozo etadi. Birinchidan, bu ijtimoiy m aqsadlar va iqtisodiy imkoniyatlarning mos kelishidir. Ikkinchidan, iqtisodiy muvozanat mamlakatdagi barcha iqtisodiy resurslardan samarali foydalanadigan xo‘jalik mexanizmini taqozo qiladi. Uchinchidan, muvozanatli ishlab chiqarishning umumiy tarkibiy tuzilishi iste’molning tarkibiy tuzilishiga mos kelishi lozimligini bildiradi. To‘rtinchidan, iqtisodiyotda muvozanatning umurr~:y shartsharoitlari bo‘lib bozor muvozanati, ya’ni barcha asosiy bozorlar (tovarlar, resurslar, ishchi kuchi va hokazolar)da talab va taklif muvozanatga erishishi xizmat qiladi. Iqtisodiy muvozanat erkin raqobat bozorida barcha xaridorlar tengligi, iqtisodiy vaziyat barqarorligi kabi qator shartsharoitlarni ham taqozo qiladi. Real hayotda iqtisodiyot doimiy harakatda va to‘xtovsiz rivojlanish holatida bo‘ladi. Iqtisodiy sikl fazalarida, bozor kon’yunkturasi, bozor subyektlari daromadlari va talabi tarkibida o‘zgarishlar ro‘y berib turadi. Bularning hammasi muvozanat holatini turg‘un iqtisodiyotdagi shartli umumiy muvozanat sifatida qarab chiqishni taqozo qiladi. Umumiy iqtisodiy muvozanat bozor sharoitida, awalo, yalpi talab va yalpi taklifning teng kelishida ko‘rinadi. Bu nafaqat iste’mol ne’matlariga, balki ishlab chiqarish vositalariga, ishchi kuchiga hamda barcha iqtisodiy faoliyat natijalariga umumiy talab va taklifning muvofiq kelishidir. Umumiy iqtisodiy muvozanat bir qator shart-sharoitlami taqozo etadi. 1. Ijtimoiy maqsadlar va iqtisodiy imkoniyatlaming mos kelishi. 2. Iqtisodiy muvozanat mamlakatdagi barcha iqtisodiy resurslardan samarali foydalanadigan xo‘jalik mexanizmini taqozo qiladi. 3. Muvozanatli ishlab chiqarishning umumiy tarkibiy tuzilishi iste’molning tarkibiy tuzilishiga mos kelishi lozimligini bildiradi. 4. Iqtisodiyotda muvozanatning umumiy shart-sharoitlari bo‘lib bozor muvozanati, ya’ni barcha asosiy bozorlar: tovarlar, resurslar, ishchi kuchi va h.z.da talab va taklif muvozanatga erishishi xizmat qiladi. Shunday qilib, makrodarajada umumiy iqtisodiy muvozanat - bu mamlakat butun iqtisodiyotning mutanosibligidir. Bu barcha sohalar, tarm oqlar, xo‘jaliklarning me’yorida rivojlanishini ta’minlaydigan iqtisodiy faoliyatning barcha qatnashchilari ham da barcha bozordagi o‘zaro bog‘liq va bir-birini taqozo qiladigan muvozanatlar tizimini o‘z ichiga oladi. Iqtisod fanlari doktori O.Hamroyev iqtisodiy muvozanatning mazmuni va uning tarkibiy tuzilishini o‘rganishga tizimli yondoshib, ularni quyidagi chizma ko‘rinishida ifodalaydi ( 1- chizma).2 . 1.1-jadval Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlashda asosan ikkita o‘zaro bo‘g‘liq usuldan foydalaniladi: 1) yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usuli; 2) jam g‘arm a va investitsiyalarni taqqoslash usuli. Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash uchun ishlab chiqarish umumiy hajmining miqdoriy ko‘rsatkichi sifatida sof milliy mahsulot (SM M ), iqtisodiyotda yalpi sarflar sifatida iste’mol hajmi va sof investitsiya sarflarining um umiy summasi (S + In) olinadi. Mazkur modelda yalpi investitsiyalar o‘rniga sof investitsiyalar ko‘rsatkichidan foydalanish ishlab chiqarish um umiy hajmini ifodalashda YalM o ‘rniga SM M ning qollanishi bilan izohlanadi. Iqtisodiy muvozanat darajasini tahlil qilish jarayonini soddalashtirish maqsadida yalpi sarflar tarkibidagi davlat (G) ham da chet el omili (Xn) e’tiborga olinmaydi. Iqtisodiyotning muvozanatli darajasi bu ishlab chiqarishning shunday hajmiki, u ishlab chiqarish mazkur hajmini sotib olish uchun etarli umumiy sarflarni ta’minlaydi. Boshqacha aytganda, sof milliy mahsulot muvozanatli darajasida ishlab chiqarilgan tovarlaming umumiy miqdori (SMM) xarid qilingan tovarlar umumiy miqdoriga (S+In) teng bo‘ladi (2-chizma). 1.1-chizma Chizm adan ko‘rinadiki. yalpi sarflar hamda ishlab chiqarish hajmi o‘rtasidagi tenglik ushbu ko‘rsatkichlar joylashgan o‘qlarning o‘rtasidan 45° burchak ostida o‘tuvchi to‘g‘ri chiziq orqali ifodalanadi. Haqiqatan ham bu to‘g‘ri chiziqning har qanday nuqtasidan chiqarilgan yotiq va tik yo‘nalishdagi chiziqlar teng m iqdorlarni ko‘rsatadi. S chizig‘i esa, iste’mol sarflari m iqdorini aks ettirib, daromad (ya’ni SM M ) hajmi oshib borishi bilan uning darajasi ham o‘sib boradi. Yalpi sarflar (S + In) chizig‘ini hosil qilish uchun iste’mol sarflarining (S) turli hajmiga mos tushuvchi sof investitsiyalar ( ln) miqdori qo‘shib boriladi. Bu o‘rinda tadbirkorlar tom onidan amalga oshirish ko‘zda tutilayotgan investitsiyalar hajmi darom ad darajasiga bog‘liq emas, deb qabul qilinadi. Shu sababli yalpi sarflar chizig‘i iste’mol sarflari chizig‘idan In miqdoriga teng uzoqlikda joylashadi. Chizmada iqtisodiy muvozanatga E nuqtada erishiladi, ya’ni aynan shu nuqtada ishlab chiqarilgan sof milliy mahsulot hajmi (SM M e) iste’mol qilingan mahsulot hajmiga ( S + l n)E teng keladi. To‘la bandlik sharoitida yalpi sarflar SMM hajmi bilan mos kelmasligi mumkin. Bu mos kelmaslik chizm ada retsession yoki inflyatsion farq ko‘rinishida ifodalangan. Yalpi sarflarning SM M hajmidan kam bo‘lgan miqdori retsession farq. yalpi sarflarning SM M hajm idan ortiqcha bo‘lgan m iqdori inflyatsion farq deyiladi. Jamg‘arma va investitsiyalami taqqoslash usulming mohiyati shundaki, ishlab chiqarilgan mahsulotning har qanday hajm i shunga mos darom ad hajmini beradi. Biroq aholi bu darom adning bir qismini iste’mol qilmasdan jam g‘arm aga qo‘yishi m um kin. Jamg‘arma “sarflar- darom adlar” oqimidan potensial sarflarni olib qo‘yish hisoblanadi. Bunda jam g‘arm aga qo‘yilgan mablag‘ investitsiyalar bilan to‘liq qoplansa, yalpi sarflar ishlab chiqarish hajmiga teng bo‘ladi (3-chizma). 1.2-chizma Investitsion sarflarning ko‘payishi ishlab chiqarish hajmi va daromad darajasining o‘sishiga olib keladi. Bu o‘zaro natija multiplikator samarasi bilan izohlanadi. Multiplikator tushunchasi «ko‘paytiruvchi» degan ma’noni anglatadi. Multiplikator samarasining mohiyati investitsiya hajm ining o‘sishi jam iyat milliy darom adining unga nisbatan ko‘proq o‘sishiga olib kelishi orqali ifodalanadi. Multiplikator samarasi — bu sof milliy mahsulot o ‘zgarishining investitsiya sarflaridagi o‘zgarishga nisbati: Yoki, multiplikator koeffisitentini quyidagicha ifodalash ham m um kin: Investitsion sarflardagi o‘zgarishdan tashqari iste’mol, davlat xaridi yoki eksportdagi o‘zgarishlar ham m ultiplikator samarasiga ta ’sir ko‘rsatadi. Multiplikator samarasi ikkita holatga asoslanadi. Birinchidan, iqtisodiyotda bir subyekt tom onidan qilingan sarf, boshqasi tom onidan daromad shaklida olinadi. Ikkinchidan, daromaddagi har qanday o‘zgarish iste’mol va jam g‘arm ada xuddi shunday yo‘nalishda o‘zgarish bo‘lishiga olib keladi. Shu o‘rinda ta ’kidlash lozimki, jam g‘arm a va investitsiya darajasi ham o‘ziga xos chegaralarga ega bo‘lib, bu borada klassik va keynscha qarashlar tafovutlanadi. Klassik nazariya qarashlariga ko‘ra, jam g‘arm a investitsiya manbai bo‘lib, jam g‘arm aga nisbatan moyillikning yuqori darajasi muqarrar ravishda iqtisodiyotning yuksalishiga olib keladi. Keynscha nazariya esa klassik talqinga qarshi chiqib, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon o‘zgacha kechishi ta ’kidlanadi. Chunki, rivojlangan mam lakatlarda jam g‘arm aga bo‘lgan intilish investitsiyalashga bo‘lgan intilishdan jadalroq bo rib, u quyidagi sabablar bilan izohlanadi: Birinchidan, yuqori foyda keltiruvchi kapital qo‘yilm alarning muqobil imkoniyatlari qisqarib boradi. Natijada kapital jam g‘arishning o‘sishi bilan uning amal qilishining keyingi qo‘shilgan samaradorligi pasayib boradi. Ikkinchidan, rivojlangan mam lakatlarda darom adlarning o‘sishi bilan jamg‘arm aning ulushi oshib boradi. Shunga ko‘ra, jamg‘arma hajmi investitsiya sarflari hajmidan oshib ketsa, jamg‘arma egalari muvaffaqiyatsizlikka duchor bo‘ladilar. Bu holatni iqtisodiy adabiyotlarda «tejamkorlik paradoksi» tushunchasi orqali izohlanadi. Bu paradoksning mohiyati shundan iboratki, investitsiyalar nazariy jihatdan avtonom va hosilaviy investitsiyalarga ajratilib, avtonom investitsiyalar milliy daromad hajmi va uning o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lm asa, hosilaviy investitsiyalar milliy darom adning o‘zgarishiga ham bog‘liq bo‘ladi. Aynan avtonom investitsiyalarga qo‘shim cha ravishda o‘sib boruvchi hosilaviy investitsiyalar iqtisodiy o‘sishni kuchaytirishi, uni jadallashtirishi natijasida akselerator samarasi ro‘y beradi («akselerator» tushunchasi jadallashtiruvchi degan m a’noni anglatadi). Hosilaviy investitsiyalarning iqtisodiy tabiatidagi o‘ziga xoslik shundaki, u milliy daromadning o‘sishiga qanchalik uzviy bog‘liq bo‘lsa, uning qisqarishiga ham shu darajada ta ’sirchan bo‘ladi. Ya’ni, iqtisodiyotdagi darom adlarning qisqarishi hosilaviy investitsiyalarning undan ham tezroq qisqarishiga olib keladi. Natijada iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarining bandlilik darajasi pasayadi. Bunday sharoitda jamg‘armaga bo‘lgan moyillikning o‘sishi o‘z navbatida iste’molga bo‘lgan moyillikning pasayishini anglatadi. Iste’mol sarflarining qisqarishi esa. mavjud tovar va xizm atlam ing sotilmay qolishiga, ya’ni ishlab chiqarish zahirasining ko‘payishiga olib keladi. Oqibatda yangi kapital qo‘yilmalar amalga oshirilmaydi, ishlab chiqarish qisqaradi, ishsizlikning o‘sishi va darom adlam ing pasayishi ro‘y beradi. Aholi tomonidan jam g‘arm aning haddan ortiq ko‘paytirib yuborilishi oqibatida kelib chiquvchi salbiy jarayonlar, ya’ni «tejamkorlik paradoksi» shunday tarzda namoyon bo‘ladi. Mazkur jarayonni quyidagi chizma orqali ham kо'rib chiqish mumkin (4-chizma): 1.3-chizma Chizmaning yotiq o‘qida milliy darom ad, tik o‘qida esa, jam g‘arm a va investitsiyalar hajmi joylashtirilgan bo‘lib, F chizig‘i iqtisodiyotdagi to‘la bandlik sharoitida milliy darom ad hajmini ifodalaydi. E ’tibor berilsa, chizmadagi investitsiya sarflari chizig‘i yotiq o‘qqa parallel emas, balki o‘sib boruvchi ko‘rinishda nam oyon bo‘lm oqda. Bu esa, avtonom investitsiyalardan farqli o‘laroq, hosilaviy investitsiyalarning milliy darom ad hajmiga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Chizm adan ko‘rinadiki, iqtisodiyotdagi jam g‘arm a hajmi S dan S| ga qadar o‘smoqda. Natijada, jam g‘arm aning investitsiya bilan m uvozanat nuqtasi E dan Ei ga ko‘chdi. Biroq, bu o‘sish E nuqtadagi milliy darom ad hajmi ON ning Ej nuqtadagi ON | hajmiga qadar qisqarishiga olib keldi. Tegishli ravishda investitsiya hajmi ham EN darajadan EjN) darajaga qadar qisqardi. EjEoE nuqtalarini tutashtirish natijasida hosil bo‘luvchi uchburchak yuzasi jam g‘arm a hajmining o‘sishi natijasida investitsiya imkoniyatlarining qisqarishini. EEo kesma esa, investitsiyalarning qisqarishini ko‘rsatadi. Aynan shu holat, ya’ni jam g‘arm alarning o‘sishi natijasida investitsiyalarning qisqarishi «tejamkorlik paradoksi» mohiyatini nam oyon etadi. Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlashda yuqoridagi usullardan tashqari balans usulidan ham da xarajat va natijalarni taqqoslash usulidan ham foydalaniladi. Balans usulida tarm oqlararo balans, moddiy, moliyaviy va ishchi kuchi balanslaridan foydalanilib iqtisodiyotdagi muvozanatlik darajasiga baho beriladi. Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari. Milliy iqtisodiyotdagi muvozanatlik uning turli tomonlari va sohalari o‘rtasida mutanosiblik bo‘lishini taqozo qiladi. Iqtisodiy mutanosiblik - iqtisodiyotning turli tom onlari va sohalari o‘rtasida m iqdor va sifat jihatdan m a’lum moslik bo‘lishidir. Bunda tenglik bo‘lishi shart emas. Ular mos keluvchi nisbatlarda (masalan, 2:3, 5:3, 3:1) bo‘lishi mumkin. Makroiqtisodiy jarayon g‘oyat murakkab va ko‘p qirrali bo‘lishi sababli mutanosiblik turlari ham ko‘p va xilma-xil. Jum ladan, professor A.G.Gryaznova va boshqalar iqtisodiyotda muvozanatga erishishni ta ’minlovchi beshta asosiy mutanosiblikni ajratib ko‘rsatadilar: 1) resurslarning hajmi, tarkibiy tuzilishi va samaradorligini moddiy ne’m atlar va xizmatlar ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasi bilan bogMovchi omillar (ishlab chiqarish, m ehnat, moliyaviy resurslar) mutanosibligi; 2) jam g‘arish m e’yorini, ya’ni ishlab chiqarishning m a’lum hajmiga erishish uchun uni kengaytirishga yo‘naltiriluvchi mamlakat milliy daromadidagi ulushni belgilovchi jamg‘arish mutanosibligi; 3) ishlab chiqarish faoliyatidan olingan darom adlarni ishlab chiqarish om illarining barcha egalari o‘rtasida taqsimlanishi nisbatini belgilab beruvchi taqsimot mutanosibligi; 4) iste’molchi talabi va taklifining hajmi, tarkibiy tuzilishi va qiymati bo‘yicha nisbatini belgilab beruvchi ayirboshlash (sotish) mutanosibligi; 5) tovar va pul massasi o ‘rtasidagi nisbatni aks ettiruvchi tovar-pul mutanosibligi.3 Iqtisodiy mutanosibliklarni bu kabi turli ko‘rinishdagi turkum lashlar boshqa manbalarda ham ko‘plab uchraydi. Shunga ko‘ra, ularning barchasini urnumlashtirib m utanosiblikning quyidagi guruhlari tarkibiga kiritish mumkin. Umumiqtisodiy tavsifdagi mutanosibliklar. Bunga milliy daromaddagi tarkibiy qismlar: iste’mol fondi va jam g‘arish fondi o‘rtasidagi; iqtisodiyotdagi tovar va xizm atlar massasi bilan pul massasi o‘rtasidagi; aholining darom adlari bilan xarajatlar o‘rtasidagi mutanosibliklarni misol qilib ko‘rsatish mumkin.Tarmoqlararo mutanosibliklar. Milliy iqtisodiyotning muvozanatini ta ’minlashda tarm oqlararo mutanosibliklar alohida o‘rin tutadi. Mamlakat xalq xo‘jaligi juda ko‘p tarm oq va sohalardan iborat b o ‘lib, ularning rivojlanishi bir-birini taqozo qiladi. Bir tarm oqda yaratilgan mahsulot boshqa tarm oqda iste’mol qilinadi yoki pirovard mahsulotga aylantirilib, o‘z iste’m olchisini topadi. Masalan, qishloq xo‘jalik m ahsulotlarning ko‘pchilik qismi (paxta, g‘aila, pilla, sut va h.k.) sanoatning tegishli tarm oqlarida qayta ishlanib, pirovard mahsulotga aylantiriladi va iste’molchilik tovarlari bozoriga chiqariladi. O ’z navbatida sanoatning ishlab chiqarish vositalari yaratadigan sohalarning mahsulotlari xalq xo‘jaligining boshqa tarm oqlari (qishloq xo‘jaligi, qurilish va h.k.)da unumli iste’mol qilinadi. Bu ularning bir-biriga bog‘liqlikda rivojlanishini taqozo qiladi. Tarm oqlararo mutanosibliklarga sanoat bilan qishloq xo‘jaligi va xalq xo‘jaligining boshqa tarm oqlari o‘rtasidagi m utanosibliklar misol bo‘ladi. Tarmoq ichidagi mutanosibliklar. Tarm oqlararo m utanosiblik va milliy ishlab chiqarish darajasidagi muvozanatlik tarm oqlar ichidagi mutanosiblik orqali ta ’minlanadi. Tarm oqlar ichidagi m utanosiblik alohida olingan tarm oq tarkibidagi soha va ishlab chiqarishlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi. M asalan, sanoatning ishlab chiqarish vositalari va iste’mol buyumlari ishlab chiqaradigan sohalari, qishloq xo‘jaligining dehqonchilik va chorvachilik sohalari o‘rtasidagi m utanosibliklar va h.k. Shu bilan birga, ta ’kidlab o ‘tilgan sohalarning ichidagi tarkibiy bo‘linm alar o‘rtasida ham bog‘liqlik bo‘lishi zarur. M asalan, sanoatning qazib olish va qayta ishlash tarmoqlari, chorvachilikning sut va go‘sht ishlab chiqarish sohalari o ‘rtasida va boshqalar. Hududiy (territorial) mutanosibliklar. Iqtisodiy rivojlanish mamlakat ayrim hududlari o ‘rtasidagi bog‘liqlikni ham taqozo qiladi. Yuzaki qaraganda hududlar o ‘rtasidagi m utanosibliklarning mamlakat iqtisodiy rivojidagi roli to‘liq namoyon bo‘lmaydi. Lekin alohida hududiy boiinm alar (viloyat, tum an, shahar va boshqa hududiy birliklar)ning birbiriga iqtisodiy va tashkiliy jihatdan bog‘liqligi, ixt isoslash ish, ishlab chiqarish kooperatsiyasi va kommunikatsiya nuqtai nazaridan qaralsa, bu bog‘liqlikning ahamiyati yaqqol ko‘rinadi.Davlatlararo mutanosibliklar. Bu mutanosiblikni ikki holat taqozo qiladi. Birinchidan, dunyoning ko‘pchilik m am lakatlari xalqaro m ehnat taqsimoti orqali bir-biri bilan bog‘langan, ikkinchidan, shu bog‘liqlik orqali milliy ishlab chiqarishning bir qismi chet elliklar tom onidan xarid qilinadi yoki milliy ishlab chiqaruvchilar o ‘z iste’m olining bir qismini chetdan keltirilgan m ahsulotlar hisobiga qondiradi. Bu bog‘liqlik qanchalik katta bo‘lsa, sof eksport hajmi orqali makroiqtisodiy muvozanati ikka shunchalik kuchli ta ’sir ko‘rsatadi. I BOB. Iqtisodiy muvozanatlikning mohiyati 1.2Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari Iqtisodiyot barqaror rivojtanishi uchun uning tomonlari tasida ma'lum muvozanat bo'lishini taqozo qiladi. Iqtisodiy muvozanat deb iqtisodiy jarayonllar, hodisalarning ikki yoki bir necha tomonining bir — biriga teng bo'lgan holatiga aytiladi. Shuning uchun ham butun iqtisodiyotining muvozanati tug'risida gap borganda eng avvalo yalpi talab va yalpi taklif o'rtasidaga tenglik e'tiborga olinadi.Makroiqtisodiyotda iqtisodiy muvozanatlikning shakllanish jarayoni va uni ta'minlash ancha murakkab va ziddiyatli. Chunki u o'z ichiga xususiy va umumiy xarakterdagi bir qator muvozanatlar tizimini oladi. Xususiy muvozanatlik — bu ikkita o'zaro borliq bo'lgan iqtisodiy miqdorlar yoki iqtisodiyot tomonlarining miqdoran teng kelishi. Xususiy muvozanatlik ishlab chiqarish va istmol, aholining sotib olish layoqati va Tovar taklifi masalalari, budjet daromadlari va xarajatlari, aholida tovarlarga talab va taklif o'rtasidagi muvozanatliklar ko'rinishida chiqadi. Bu muvozanatliklar ichida birinchi Prezidentimiz A. Karimov ta'kidlab o'tganlaridek: «...ichki bozorda talab bilan taklif o'rtasida mutanosiblikka erishish, ya'ni qarilgan pul miqdori bilan unga sotib olinadigan mollar salmog'i o'rtasida to'g'ri nisbatni ta'minlash g'oyat katta rol o'ynaydi.» Umumiy muvozanatlik jamiyag barcha ehtiyojlari va milliy ishlab chiqarish hajmining o'zaro teng kelishini bildiradi. Umumiy iqtisodiy muvozanatlik bozor sharoitida, avvalo, yalpi talab va yalpi taklifning teng keliishda ko'rinadi. Bu nafaqat iste'molchilik ne'matlariga, balki ishlab chiqarish vositalariga, ishchi kuchiga hamda barcha iqtisodiy faoliyat natijalariga umumiy talab va taklifning muvofiq kelishidir. Umumiy iqtisodiy muvozanatlik bir qator shart-sharoitlarni taqozo qiladi. Birinchidan, bu ijtimoiy maqsadlar va iqtisodiy imkoniyatlarning mos kelishidir. Ikkinchidan, iqtisodiy muvozanatlik mamlakatdagi barcha iqtisodiy resurslardan samarali foydalanadigan xo'jalik mexanizmini taqozo qiladi. Uchinchidan, muvozanatli ishlab chiqarishning umumiy tarkibiy tuzilishi iste'molning xarkibiy tuzilishiga mos kelishi lozimligini bildiradi. To'rtinchidan,iqtisodiyotda muvozanatlikning umumiy shart-sharoitlari bo'lib, bozor muvozanati, ya'ni barcha asosiy bozorlar (tovarlar, resurslar, ishchi kuchi va hokazolar)da talab va taklif muvozanatga erishishi xizmat qiladi. Iqtisodiy muvozanatlik erkin raqobat bozorida barcha xaridorlar tengligi, iqtisodiy vaziyat barqarorligi kabi qator shart-sharoitlarni ham taqazo qiladi. Real hayotda iqtisodiyot doimiy harakatda va to'xtovsiz rivojlanish holatida bo'ladi. Iqtisodiy sikl fazalarqda, bozor konyukturasi, bozor subyektlari daromadlari va talabi tarkibida o'zgarishlar ro'y berib turadi. Bularning hammasi muvozanatli holatni turg'un iqtisodiyotdagi shartli umumiy muvozanatlik sifatida qarab chiqishini taqazo qiladi. Shunday qilib makro darajada umumiy iqtisodiy muvozanatlik bu mamlakat butun iqtisodiyotning mutanosibligidir. Bu barcha sohalar, tarmoqlar, xo'jaliklarning me'yorida rivojlanishini ta'minlaydigan iqtisodiy faoliyatning barcha qatnashchilari hamda barcha bozordaga o'zaro bog'liq va bir-birini taqazo qiladigan muvozanatliklar tizimini o'z ichiga oladi. Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlashda asosan ikkita o'zaro bog'liq usuldan foydalaniladi: 1. Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usuli. 2. Jamg'arma va investitsiyalarni taqqoslash usuli. Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash uchun ishlab chiqarish umumiy hajmining miqdoriy ko'rsatkichi sifatida sof milliy mahsulot (SMM), iqtisodiyotda yalpi sarflar sifatida iste'mol hajmi va investitsiyalarga sarflarning umumiy summasi (S+1p) olinadi. Iqtisodiyotning muvozanatli darajasi — bu ishlab chiqarishning shunday hajmini, u ishlab chiqarish mazkur hajmini sotib olish uchun yetarli umumiy sarflarni ta'minlaydi. Boshqacha aytganda, sof milliy mahsulot muvozanatli darajasida ishlab chiqarilgan tovarlarning umumiy miqdori (SMM) xarid qilingan tovarlar umumiy miqdoriga (S+Gp) teng bo'ladi. Jamg'arma va investitsiyalarni taqqoslash usulining mohiyati shundaki, ishlab chiqarilgan mahsulotning har qanday hajmi shunga mos daromad hajmini beradi. Biroq aholi bu daromadning bir qismini iste'mol qilmasdan jamg'arishga qo'yish mumkin. Jamg'arish, sarflar — daromadlar oqimidan potensial sarflarni olib qo'yish hisoblanadi. Bunda kamg'armaga qo'yilgan mablag' investitsiyalar bilan to'liq qoplansa, yalpi sarflar ishlab chiqarish hajmiga teng bo'ladi. Investitsion sarflarning ko'payishi, ishlab chiqarish hajmi va daromad darajasining o'sishiga olib keladi. Bu o'zaro natija multiplikator samarasi deyiladi. Multiplikator amarasi - bu sof milliy mahsulotdagi o'zgarishning sarflaridagi (investitsiyalardagi) o'zgarishga nisbati. Mul'tiplikator samarasi = Real SMM dagi o'zgarishlar_____Investitsion sarflardagi uzgarish SMM dagi o'zgarish = multiplikator x Investitsiyalardagi o'zgarish. Investitsion sarflardagi o'zgarishdan tashqari iste'mol, davlat xaridi yoki eksportdagi o'zgarishlar ham multiplikator samarasiga ta'sir ko'rsatadi. Mul'tipikator samarasi najita holatga asoslanadi. Birinchidan, iqtisodiyotda bir subyekt tamonidan qilingan sarf, boshqasi tomonidan daromad shaklida olinadi. Ikkinchidan, daromaddiga har kanday o'zgarish iste'mol va jamg'arishda xuddi shunday yo'nalishda o'zgarish bo'lishiga olib keladi. Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlashda yuqoridagi gullardan tashqari balans usulidan va «xarajat va natija» larni taqqoslash usulidan ham foydalaniladi. Balans usulida tarmoqlararo balans, moddiy, moliyaviy va ishchi kuchi balanslaridan foydalanilib iqtisodiyotdagi muvozanatlik darajasiga baho beriladi. «Xarajat va natija»larni taqqoslash usulida ishlab iqarishga qilingan iqtisodiy resurs xarajatlari miqdori olingan mahsulot hajmi bilan taqqoslanib muvozanatlik darajasi taxlil qilinadi. 1.2. Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari. Milliy iqtisodiyotdagi muvozanatlik uning turli tomonlari va sohalari o'rtasida mutanosiblik bo'lishini taqozo qiladi. Iqtisodiy mutanosiblik — iqtisodiyotning turli tomonla ri va sohalari o'rtasida miqdor va sifat jihatdan ma'lum moslik bo'lishidir. Bunda tenglik bo'lishi shart emas.Ular mos 2:3, 5:3, 3:1 nisbatlarida bo'lishi mumkin. Makroiqtisodiy jarayon g'oyat murakkab va ko'p qirrali bo'lishi sababli mutanosiblik turlari ham ko'p va xilma-xil. Ularning barchasini umumlashtirib mutanosiblikning quyidagi guruxlari tarkibiga kiritish mumkin. 1.Umum iqtisodiy xarakterdagi mutanosibliklar. Bunga milliy daromaddagi tarkibiy qismlar: iste'mol fondi va jamg'arish fondi o'rtasidagi: iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar massasi bilan pul massasi o'rtasidagi: aholining daromadlari bilan xarajatlar o'rtasidagi mutanosibliklarni misol qilib ko'rsatish mumkin. 2. Tarmoqlararo mutanosibliklar. Milliy iqtisodiyotning muvozanatini ta'minlashda tarmoqlararo mutanosibliklar alohida o'rin tutadi. Mamlakat xalq xo'jaligi juda ko'p tarmoq va sohalardan iborat bo'lib, ularning rivojlanishi bir-biriga taqozo qiladi. Bir tarmoqda yaratilgan mahsulot boshqa tarmoqda iste'mol qilinadi yoki pirovard mahsulotga aylantirilib o'z iste'molchisini topadi. Masalan, Qishloqxo'jalik mahsulotlarning ko'pchilik qismi paxta, g'alla, pilla, sut va h.k. anoatning tegishli tarmoqlarida qayta ishlab, pirovard mahsulotga aylantiriladi va iste'molchilik tovarlari bozoriga chiqariladi. O'z navbatida sanoatning ishlab chiqarish vositalari yaratadigan sohalarning mahsulotlari xalq xo'jaligining boshqa tarmoqlari /qishloq xo'jaligi, qurilish va h. k./da unumli iste'mol qilinadi. Bu ularning bir-biriga bog'liklikda rivojlanishini taqozo qiladi. Tarmoqlararo mutanosibliklarga sanoat bilan qishloq xo'jaligi, sanoatning «a» guruhi bilan «b» guruhi o'rtasidagi va xalq xo'jaligining boshqa tarmoqlari o'rtasidagi mutanosibliklar misol bo'ladi. 3. Tarmoq ichidagi mutanosibliklar. Tarmoqlararo mutanosiblik va milliy ishlab chiqarish darajasidagi muvozanatlik tarmoqlar ichidagi mutanosiblik orqali ta'minlanadi. Tarmoqlar ichidagi mutanosiblik alohida olingan tarmoq tarkibidagi soha va ishlab chiqarishlar o'rtasidagi bog'liqlikni ifodalaydi. Masalan, sanoatning ishlab chiqarish vositalari va iste'mol buyumlari ishlab chiqaradigai sohalari, qishloq ho'jaligining dexqonchilik va chorvachilik sohalari o'rtasidagi mutanosibliklar va h. k. Shu bilan birga ta'kidlab o'tilgai sohalarning ichidagi tarkibiy bo'linmalar o'rtasida ham bog'liqlik bo'lishi zarur. Masalan, sanoatning qazib olish va qayta ishlash tarmoqlari, chorvachilikning sut va go'sht ishlab chiqarish sohalari o'rtasida va boshqalar. 4. Hududiy (territorial) mutanosibliklar. Iqtisodiy rivojlanish mamlakat ayrim hududlari o'rtasidagi bog'liqlikni ham taqozo qiladi. Yuzaki qaraganda hududlar o'rtasidaga mutanosibliklarning mamlakat iqtisodiy rivojidagi roli to'liq namoyon bo'lmaydi. Lekin alohida hududiy bo'liimalar (viloyat, tuman, shahar va boshqa hududiy birliklar) ning bir-biriga iqtisodiy va tashkiliy jihatdan bog'liqligi, ixtisoslashish, ishlab chiqarish kooperatsiyasi va kommunikatsiya nuqtai-nazaridan qaralsa, bu bog'livlikning ahamiyati yaqqol ko'rinadi. 5. Davlatlararo mutanosibliklar. Bu mutanosiblikni ikki holat taqozo qiladi. Birinchidan, dunyoning ko'pchshshk mamlakatlari xalqaro mehnat taqsimoti orqali bir-biri bilan bog'langan, ikkinchidan, bu bog'liqlik orqali milliy ishlab chiqarishning bir qismi chet elliklar tomonidan xarid qilinadi yoki milliy ishlab chiqaruvchilar o'ch iste'molining bir qismiga chetdan keltirilgan mahsulotlar hisobiga qondiradi. Bu bog'liklik qanchalik katta bo'lsa, sof eksport xajmi orqali makroiqtisodiy muvozanatlikka shunchalik kuchli ta'sir ko'rsatadi.Qarab chiqilgan mutanosibliklarga erishish orqali milliy ishlab chiqarishning muvozanatli rivojini ta'minlab borishdan quyidagilar ko'zda tutiladi: • Mamlakatda mavjud bo'lgan iqtisodiy resurslardal samarali foydalangai holda jamiyatning ehtiyojlarini to'laroq qondirib borish. • To'la bandlikka erishish, ya'ni mehiat qilishga layoqatli bo'lgan va ishlashni xohlaganlarni to'liq va samarali ish bilan ta'minlash. • Narx-navoning nisbiy barqarorligiga erishish va uni infilyatsiya ta'siridan xoli qilish. • Iqtisodiyotning bir maromda o'sib borishini yetarli darajada investitsiya bilan ta'minlash va muomaladagi pul massasiga bog'lab borish. • Eksport va importni muvofiqlashtirish asosida tashqi savdo balansining faolligiga erishish. Bu maqsadlar faqatgina ularga intilish bo'lib, bunga erishish muqarrar ekanligini bildirmaydi. Chunki mutloq muvozanatga erishish mumkin emas, u buzilib va qaytadan tiklanib turishi orqali iqtisodiy o'sish notekis boradi. II-bob. O‘zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlikka erishish va iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi. 2.1 Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiyotning siklligi. Iqtisodiy inqirozla Iqtisodiy iiqirozlar Har qanday mamlakat, shu jumladan industrial rivojlangan mamlakatlar ham iqtisodiy o'sishga, hamda to'liq bandlik va narxlarning barqaror darajasiga erishishgaharakat qiladi, ammo uzoq muddatli iqtisodiy o'sish bir tekis va uzluksiz bormaydi,u iqtisodiy beqarorlik davrlari bilan uzilib turadi. Iqtisodiy o'sish ketidan doimo tanazzul kelib turadi. Vaqti-vaqti bilan obyektiv qonunlarning o'zgartirib bo'lmaydigan ta'siri ostida takror ishlab chiqarish harakatida uzilishlar paydo bo'ladi va bu uzilish iqtisodiyot nomutanosibliklarining keskin shaklda namoyon bo'lishidir. Iqtisodiy sikl deganda, odatda ishlab chiqarishning bir iqtisodiy holatdan, cho'qqidan yoki inqirozdan ikkinchisi boshlangunga qadar takrorlanib turadigan to'lqinsimon harakat tushuniladi, Sikl quyidagi fazalarni: inqiroz, turg'unlik jonlanish, yuksalish fazalarini o'z ichiga oladi. Ana shu fazalarning har biri rivojlanishi jaryonida navbatdagi fazalarning o'tish uchun sharoit yuzaga keladi. Inqiroz ishlab chiqarishning pasayishida ifodalanadi siklning qayd etuvchi ifodasidir.U bir siklni nihoyasiga yetkazib, yana muqarar ravishda inqiroz bilan tugaydigap yangisining boshlanishiga asos soladi; inqiroz vaziyatda asosi kapitalning ortiqcha jamg'arilishi uning hamma funksional shakllarida namoyon bo'ladi. Inqirozdan keyin turg'unlik keldiki, uning davomida iqtisodiy faollik jonlanishi uch sharoitlar vujudga kelishi nihoyasiga yetadi. Jonlanish fazasining boshlanishi ozmi-ko'pmi darajada barqaror ishlab chiqarishning kengayishiga o'tishni bildiradi. Ish bilan ta'minlanish darajasining ortishi va foydalarning tez o'sishi jonlanishning yuksalishi bosqichiga o'sib o'tishiga ko'maklashadi. Yangi sikl yuksalishning boshlanish nuqtasi hisoblanadi. Yuksalish fazasida ish kuchiga bo'lgan ta'labning kengayishi ishsizlikning birmuncha kamayishiga hamda ish haqining o'sishiga olib keladiki, buning oqibatida iste'mol tovarlariga to'lovga qodir talab kengayadi. Pirovad talabning oshishi, o'z navbatida, iste'mol tovarlari ishlab chiqaruvchi tarmoklariga bozorni kengaytirishga jadal turtki beradi. Raqobat va foyda ketidan quvish oqibatida nomutanosibliklarning to'planib borishidan iborat zanjirli reaksiya tezlashadi. Bu bilan yangi inqiroz muqarrar bo'lib qoladi. Alohida iqtisodiy sikllar bir- biridan davomiyligi va intensivligi bo'yicha keskin farqlanadi. Shu bilan birga ularning hammasi bir xil fazalarga ega bo'ladi va har xil tadqiqotchilar tomonidan turlicha nomlanadi. 1-chizmada asosiy ko'pchilik iqtisodchilari tomonidan tan olingan iqtisodiy sikl ko'rsatilgan. Siklning eng yuqori nuqtasida, iqtisodiyotda to'liq bandlilik kuzatiladi va ishlab chiqarish to'liq yoki deyarli to'liq quvvat bilan ishlaydi. Siklning bu fazasida narx darajasi o'sish tamoyiliga ega bo'ladi, iqtisodiy faollikning o'sishi to'xtaydi. 11-chizma. Iqtisodiy sikl Tanazzul fazasida ishlab chiqarysh va bandlilik qisqaradi, ammo narxlar pasayish tamoyiliga berilmaydi. Tanazzulning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlilik o'zining eng past darajasiga erishishi bilan xarakterlanadi. Iqtisodiy ipqiroz deb ishlab chiqarish hajminipg kesknp tushib ketishiga aytiladi. Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlar massasi to'lovga qobil talabga mos kelmay (undan oshib ketadi yoki kam bo'ladi) qoladi. Natijada ishlab chiqarishning bir qismi to'xtab qoladi, tovarlar ishlab chiqarish kamayadi, ishlab chiqarishning o'sish davri utish: tushkunligi bilan almashiladi. Iqtisodiyotning tez o'sish davrlari ko'pincha ipflyatsiya, ya'ni narx darajasining ko'tarilishi bilan orqaga ketadi. Shunday davrlar ham bo'ladiki, bunda iqtisodiy o'sish bandlik va ishlab chiqarishning past darajasiga o'rin bsradi, ayrim hollarda narx darajasiiiig ko'tarilishi bilan birga ishsizlik ham keskin o'sadi. Qisqacha aytganda, iqtisodiy o'sishning uzoq muddatli tamoyillari ham ishsizlik, ham inflatsiya oqibatida uzulib qoladi va murakkablashadi. Inqirozlarning asosiy sababi takror ishlab chiqarishdagi beqarorlik va nomutanosibliklardir. Bu avvalo ishlab chiqarish va uning natijalarini o'zlashtirish o'rtasidagi nomutanosiblik bo'lib, u turli ishlab chiqarish usullari va iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida turli shakllarida namoyon bo'ladi. Ishlab chiqarish bilan iste'mol, talab va taklif o'rtasidagi vaqti-vaqti bilan yuzaga kelib turadigan iomutanosibliklar ham iqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqish imkoniyatini saqlaydi. Iqtisodiyogdagi inqirozlardan bir ko'riniish yoki uniig bir turi tarkibiy inqirozlardir. Bu inqirozlarki ishlab-chiqarishning ayrim sohalari bilan tarmoqlar rivojlanishi o'rtasidagi chuqur nomutanosibliklar kellirib chiqaradi. Tarkibiy inqirozlar bilan iqtisodiy tebraniishar va shu jumladan iqtisodiy faollikning mavsumiy tebranishlari ham mavjud bo'ladi. Masalan, bayramlar arafasidagi xarid qilish, iste'molilik tovarlariniig faollik suratida, asosan chakana savdoda sezilarli har yillik tebranishlarga olib keladi. Qishloq xo'jaligi, avtomobil sanoati, qurilish ham qadaydir darajada mavsumiy tebranishlarga duchor bo'ladi. Iqtisodiy faollik iqtisodiyotdagi uzoq muddatli tamoyillarga, ya'ni uzoq muddatli davr, masalan, 25, 50 ski 100 yil davomida iqtisodiy faollikni ortishi yoki pasayishiga bog'liq. Bu yerda shuni ta'kidlash lozimki, ayrim mamlakatlarda (masalan LQSH) uzoq muddatli tamoyili sezilarli iqtisodiy o'sish bilan xarakterlansa, boshqalari uchun iqtisodiy o'sishning sekinlashuvi xos. Iqtisodiy faollikning tebraishini tushuntiruvchi ko'p qarashlar mavjud bo'lishiga qaramasdan ko'pchilik iqtisodchilar, ishlab chiqarish va bandlik darajasini bevosita aniqlovchi omil umumiy yoki yalpi sarflar darajasi hisoblanadi, deb tasdiqlaydi. Qishloq xo'jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. Agrar inqirozlar quyidagi shakllarda damoyon bo'ladi. Qishloq xo'jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarilishi, uning sotilmay qolgan juda katta zahiralarining to'planishi.2) Narxlarning pasayishi,daromadlar va foydalarning kamayishi. Z) Fermerlarning ommaviy ravishda xonavayron bo'lishi, ularning qarzlarining ortishi.4) Qishloq aholisi o'rtasida ishsizlarning ko'payishi. Qishloq xo'jaligida takror ishlab chiqarish o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lganligi sababli, agrar inqirozlar o'ziga xos xarakter kasb etadi. Agrar inqirozlar sanoat sikllariga qaraganda odatda ancha uzoqroqqa cho'zilib boradi. Birinchi agrar inqiroz o'tgan asrning 70-yillarida boshlanib, har xil iakllarda 90-yillar o'rtasigacha davom qilgan edi. Birinchi jahon urushidan keyin, aholining xarid qobyushyati juda pasayib ketgan sharoitda, 1920 yil bahorida keskin agrar inqiroz boshlanib ketdi va ikkinchi jahon urushining boshlanishga qadar davom etdi. Uchinchi agrar inqiroz 1948 yildan boshlanib, 80-yillargacha davom etdi. Agrar inqirozlarning cho'zilib ketishining asosiy sabablari quyidagilar: a) Yerga xususiy mulk monopoliyasi sharoitida, u qishloq xo'jalik ishlab chiqarishining rivojlanishida sanoatga nisbatan orkada qolishni taqozo etadi; b) Yer rentasining mavjud bo'lishi va uning uzluksiz sur'atda o'sib borishi. Yer rentasining, avvalo absolut rentaning ko'payishi qishloq xo'jalik (mahsulotlarini qimmatlashtirib yuboradi, buning natijasida uni sotish qiyinlashadi.v) Ko'plab mayda dexqon xo'jaliklarning mavjud bo'lishi. Mayda ishlab chiqaruvchilar xo'jalikni asosan o'zi va oilasi uchun zarur tirikchilik vositalari topish maqsadida yuritadi. Inqiroz sharoitida ham ular ishlab chiqarishni qisqartira olmaydilar. Tirikchiliklarini o'tkazish va ijara xaqini to'lash uchun ishlab chiqarishni ilgariga miqyoslarda olib boraveradi. Bu hol qishloq xo'jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarishni yana ham ko'paytirib yuboradi. Agrar inqirozlar siklli xarakterga ega bo'lmaydi. Qishloq ho'jalik mahsulotlarini ortiqcha iishab chiqarish absolut xarakterga emas, balki nisbiy xarakterga ega. Chunki inqiroz ro'y bergan mamlakatlarda million-million kishilar doimiy O'zbskistonda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'miplash, va iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini o'zgartirish vazifalari Iqtisodiyotni butunlay yangi tartiblar asosida isloh qilish uning rivojidanomutanosibliklar bo'lishi va tanglik holatlarning kelib chiqishiga muqarrar qilib quyadi. Shu sababli iqtisodiyotni barqarorlashtirish, bozor iqtisodiyotiga o'tish jarayonida uni jonlantirish va bir tekis rivojlantirish yo'lidagi qonuniy bosqichdir. U iqtisodiy rivojlanish butunlay inqirozga uchrashiga chap berish uchun ishlab chiqarshi chiqarilayotgan mahsulot tarkibini o'zgartirishiga, ya'ni tangli hodisalariga barham berishga yo'naltiriladi. Rsspublikada barqarorlashtirish siyosatidan ko'zda tutilgan maqsad eng avvalo, makroiqtisodiyotda muvozanati saqlash, ishlab chiqarishni keskin darajadaa pasayishining oldini olish va ommaviy ishsizlikning kelib chiqishiga no'l ko'ymasliqdan iborat bo'ladi. Shu bilan birga bu siyosat pul emissiyasining boshqarish, uning qadrsizlanishining oldini olish, mamlakat to'lov balansini bir me'yorda saqlash kabi maqsadlarni ham uz ichiga oladi. Respublikada barqarorlashtirish siyosatini ishlab chiqish jahon tajribasidasinalgan yondashuvlar hisobga oliiib ishlab chiqarish sohalariga o'simlik beriladi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarining rivojlaiishida ularni tarkibiy qayta qurish ham ko'zda tutiladi. Bunda asosiy e'tibor katta istiqbolga ega bo'lgan, butui xalq xo'jaligining rivojlanish tamoyillariii belgilab beradigan yetakchi tarmoq va sohalarga qaratiladi. Birinchi Prezideitimiz I.A. Karimov ta'kidlab o'tganlaridek «Tarkibiy tuzilishda chuqur o'zgarishlarni amalga oshirish makroiqtisodiy barqarorlikka erishishning, istiqbolda O'zbekistonning barqaror iqtisodiy o'sishini va aholi farovonligini ta'minlashning, jahon iqtisodiy tizimi qo'shilishning eng asosiy shartlaridan biridir.» Iqtisodiyotda zarur tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirguncha ishlab chiqarishni orqaga ketshiiga barham berish eng muhim maqsad bo'lib qoladi. Shu sababli rsspublikamizda kekingi yillarda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash orqali iqtisodiy o'sishga erishildi. 1998 yilda ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulot 1997 yilga nisbatan 104.4 foizni tashkil etadi. Sanoatda muayyan ijobiy tarkibiy o'zgarishlar amalga oshirilishi natijasida, uning mahsuloti 1998 yil oldingi 01ga nisbatan 105,8 foizni tashkil qildi. Sanoatning yetakchi asosiy tarmoqlari ayniqsa barqaror rivojlandi. Tarkibiy qayta qurishlar asosida butunlay yangi xalq xo'jalik majmuasini bunyod etish birinchi navbatda eng muhim maroiqtisodiy va takror ishlab chiqarish nisbatlarini tartibga solishni zarur qilib qo'yadi. Bunda asosiy e'tibor iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi, hududlarning tarkibiy tuzilishini takomillashtirishga qaratiladi. Tarkibiy siyosatning hududiy jihatlari odamlar turmush darajasida vujudga kelgan hududiy nomutanosiblikni bartaraf etish, resurslar va ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali foydalanishdni ta'minlash katta ahamiyatga ega. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishidagi qayta qurishda ishlab chiqarilayotgan mahsulot turiii o'zgarirish, uning sifatini yaxshilash va mahsulox tayyorlashga kstadigan jami xarakatlarni kamaytirish talablari ham hisobga olinadi. Iqtisodiyot tuzilishidaga o'zgartirshilar,