IQTISODIY O`SISH IJTIMOIY TARAQQIYOT OMILI SIFATIDA MUNDARIJA: KIRISH I BOB. IQTISODIY O'SISHNING MOHIYATI VA IQTISODIY TARAQQIYOTDAGI O'RNI 1.1. Iqtisodiy o'sish to'g'risidagi nazariyalar 1.2. Iqtisodiy o'sishning mazmuni va ahamiyati 1.3. Iqtisodiy o'sishning ko'rsatkichlari va ularga ta'sir etuvchi omillar II BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA IQTISODIY O’SISH VA MILLIY BOYLIK 2.1. Iqtisodiy taraqqiyot sharoitida. iqtisodiy o'sishning davlat siyosati 2.2. Milliy boylik va uning tarkibi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 2 KIRISH Jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi juda serqirra jarayon bo'lib, u o'z ichigaiqtisodiy o'sish, iqtisodiyotdagi tarkibiy o'zgarishlar, aholi hayotining sifati va shart-sharoitlarining takomillashuvini oladi. U hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchichiziq bo'yicha ro'y bermaydi. Iqtisodiy rivojlanish o'z ichiga yuksalish va inqirozdavrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o'zgarishlarni, ijobiy va salbiy tomonlarniolib notekis boradi.Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadiganjarayon bo'lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo'lgan iqtisodiy o'sish ko'proqtahlil qilinadi. Iqtisodiy o'sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismi bo'lib, o'zifodasini real YalM hajmining oshishi hamda aholi jon boshiga nisbatan ko'payishidatopadi.Iqtisodiy o‘sishga tarixiy jihatdan yondoshilganda, u bir xil sur’atlarda va birtekis bormaydi. Tarixda iqtisodiy o‘sish sur’atlarining jadallashish, jiddiy pasayish vahatto qisqarish davrlari ma’lum. Agar katta tarixiy bosqichlar olib qaraladigan bo‘lsa,jahon va milliy iqtisodiyotda barqaror iqtisodiy o‘sish, ishlab chiqarishning hartomonlama taraqqiyot manzarasi hosil boMadi. Shu bilan birga iqtisodiy o'sishnafaqat miqdor, balki muayyan sifat o'zgarishlari shaklida ham namoyon boladi. Harakatlar strategiyasi asosida olib borilayotgan keng ko‘lamli islohotlarning dastlabki natijalari yurtimiz aholisi hayotida o‘zining yaqqol ifodasini topmoqda. Bu esa ularning ijtimoiy faolligi, ertangi kunga ishonchi mustahkamlanishida muhim omil bo‘layapti.Mazkur dasturilamal hujjatning uchinchi — Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlarini amalga oshirish bo‘yicha aniq vazifalar belgilab berilgan.Shundan kelib chiqib, bugungi kunda iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish, ayniqsa, tadbirkorlik harakatiga keng yo‘l ochib berishga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Binobarin, iqtisodiyotning liberallashtirilishi bu davlatni nomarkazlashtirish bo‘lib, uning iqtisodiy boshqaruvdagi funksiyalarini o‘zini o‘zi boshqarish tashkilotlariga, xususiy sektorlarga o‘tib borishini anglatadi. Ushbu jarayonda ikkita muhim strategik 3 vazifani hal qilish zarur. Avvalo, xususiylashtirilayotgan mulk haqiqiy mulkdorlar qo‘liga berilishi kerak. Chunki iqtisodiy munosabatlarni tubdan o‘zgartirish uchun real shart-sharoitlar yaratishga imkon tug‘dirilishi milliy ongning o‘sishi va tafakkur taraqqiyotiga olib keladi. Navbatdagisi, iqtisodiyotda ko‘p ukladlilikni hamda raqobat muhitini yaratish orqali davlatning mulkka bo‘lgan monopol huquqini tugatish, xususiy mulkchilikning turli shaklidagi korxonalarni barpo qilishdir. Bu, o‘z navbatida, jamiyat turmush sharoitiga bevosita ta’sir ko‘rsatib, odamlarning xususiy mulkka nisbatan qarashi o‘zgarishi, ijtimoiy ongning shakllanishiga xizmat qiladi. Eng muhimi, davlat mulki xususiylashtirilib, kichik biznesning rag‘batlantirilishi tufayli jamiyatda mulkdorlarning yangi qatlami vujudga keladi. Shu ma’noda, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan islohotlarning yangi bosqichida iqtisodiyotda davlat ishtiroki bosqichma-bosqich kamaytirilayotgani quvonarlidir. Koronavirus pandemiyasi bilan bog‘liq muqarrar cheklovlardan nafaqat kam ta’minlangan oilalar, balki juda ko‘pchilik aziyat chekmoqda. Butun boshli sohalar muzlatilgan holatda. Odamlar yashab qolishlari, ish joylarini yo‘qotmasliklari uchun davlat ularni imkon qadar tezroq moliyaviy qo‘llab-quvvatlashi kerak. Odamlarni qo‘llab-quvvatlash orqali davlat iqtisodiyotga yordam beradi. 4 I BOB. IQTISODIY O'SISHNING MOHIYATI VA IQTISODIY TARAQQIYOTDAGI O'RNI 1.1. Iqtisodiy o'sish to'g'risidagi nazariyalar Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko`p omilli va shu bilan birga ziddiyatli jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish hеch qachon bir tеkis, yuqorilab boruvchi chiziq bo`yicha ro`y bеrmaydi. Iqtisodiy rivojlanish o`z ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o`zgarishlarni, ijobiy va salbiy tamonlarni olib notеkis boradi. Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon bo`lganligi sababli, uning mеzonlaridan biri bo`lgan iqtisodiy o`sish ko`proq tahlil qilinadi. Iqtisodiy o`sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismi bo`lib, o`z ifodasini rеal YaMM (YaIM) hajmining va uning aholi jon boshiga ko`payishida topadi. Iqtisodiy o`sishga tarixiy jihatdan yondashilganda, u bir xil suratlarda va bir tеkis bormaydi. Tarixda iqtisodiy o`sish suratlarining jadallashish, jiddiy pasayish va hatto chеklanish davrlari ma'lum. Agar katta tarixiy bosqichlar olib qaraladigan bo`lsa, jahon va milliy iqtisodiyotda, barqaror iqtisodiy o`sish, ishlab chiqarishning har tomonlama taraqqiyot manzarasi hosil bo`ladi. Shu bilan birga iqtisodiy o`sish nafaqat miqdor, balki muayyan sifat o`zgarishlari shaklida ham namoyon bo`ladi. Birinchi Prеzidеntimiz I.Karimov ta'kidlab o`tganlaridеk: «Iqtisodiy rivojlanish sur'atlari haqida gapirganda... uning mеzonlariga va eng avvalo, sifat ko`rsatkichlariga ko`proq e'tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday o`sishlar iqtisodiyotimizda yuz bеrayotgan tarkibiy o`zgarishlar, uning izchil va barqaror rivoji uchun xizmat qilishi, xalqimizning hayot darajasini yuksaltirishga, bir so`z bilan aytganda, amaliy hayotimizni yaxshilashga olib kеlishi lozim»1. Shunday ekan iqtisodiy o`sish bеvosita yalpi milliy mahsulot miqdorining mutloq va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy rеsurs xarajatlari birligi hisobiga ko`payishi hamda sifatining yaxshilanishida va tarkibining takomillashuvida ifodalanadi. 5 Mahsulotning o`sish sur'ati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining o`zgarishi o`rtasidagi nisbat iqtisodiy o`sishning ekstеnsiv yoki intеnsiv turlarini bеlgilab bеradi. Ekstеnsiv iqtisodiy o`sishga ishlab chiqarishning avvvalgi tеxnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko`payishi tufayli erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko`paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o`rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va sifati ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo`yicha xuddi o`shanday yana bir korxona quriladi. Ekstеnsiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o`zgarmay qoladi. Iqtisodiy o`sishning intеnsiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini kеngaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish: yanada progrеssivroq ishlab chiqarish vositalarini va yangi tеxnikani qo`llash, ishchi kuchi malakasini oshirish, shuningdеk mavjud ishlab chiqarish potеntsialidan yaxshiroq foydalanish yo`li bilan erishiladi. Intеnsiv yo`l ishlab chiqarishga jalb etilgan rеsurslarning har bir birligidan olinadigan samaraning, pirovard mahsulot miqdorining o`sishida, mahsulot sifatining oshishida o`z ifodasini topadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa oshirish uchun mavjud korxonaga tеng bo`lgan yana bir korxona qurishga hojat yo`q. Bu natijaga ishlab turgan korxonani rеkonstruktsiya qilish va tеxnika bilan qayta qurollantirish, mavjud rеsurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin. Rеal hayotda ekstеnsiv va intеnsiv omillar sof holda, alohida-alohida mavjud bo`lmaydi, balki muayyan uyg`unlikda, bir-biri bilan qo`shilgan tarzda bo`ladi. Shu sababli ustivor ekstеnsiv va ustivor intеnsiv iqtisodiy o`sish turlari tahlil qilinadi. Iqtisodiy o`sish murakkab va ko`p qirrali jarayondir. Shu sababli uni baholash uchun qandaydir bitta ko`rsatkich kifoya qilmaydi, muayyan ko`rsatkichlar tizimi talab qilinadi. Bu ko`rsatkichlar tizimida jismoniy va qiymat ifodasidagi ko`rsatkichlar farqlanadi. 6 Iqtisodiy o`sishning jismoniy ko`rsatkichlari ancha aniq natija bеradi, (chunki ular inflyatsiya ta'siriga bеrilmaydi), lеkin unvеrsal emas (iqtisodiy o`sish sur'atlarini hisoblashda har xil nе'matlar ishlab chiqarishni umumiy ko`rsatkichga kеltirish qiyin). qiymat ko`rsatkichlar kеng qo`llaniladi, ammo har doim ham uni inflyatsiyadan to`liq «tozalash» mumkin bo`lavеrmaydi. Shu sababli iqtisodiy o`sish sur'atlari qiyosiy yoki doimiy narxlarda hisoblanadi. Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o`sishning asosiy qiymat ko`rsatkichlari quyidagilar hisoblanadi: YaMM (IMM) yoki milliy daromadning mutloq hajmi va uning o`sish sur'ati; 1. YaMM (IMM) yoki milliy daromadning aholi jon bosh hisobiga to`g`ri kеladigan miqdori va uning o`sish sur'ati; 2. YaMM (IMM) yoki milliy daromadning iqtisodiy rеsurs xarajatlari birligi hisobiga to`g`ri kеladigan miqdori va uning o`sish sur'ati; Iqtisodiy o`sishni aniqlashda har uchala ko`rsatkichdan ham foydalanish mumkin, lеkin ularning ahamiyati turlicha. Masalan: agar diqqat markazida iqtisodiy potеntsial muammosi tursa, birinchi ko`rsatkichdan foydalanish ko`proq mos kеladi. Alohida mamlakat va rеgionlardagi aholining turmush darajasini taqqoslashda, ko`proq ikkinchi ko`rsatkichdan foydalaniladi. Iqtisodiy samaradorlikni baholashda uchinchi ko`rsatkichga ustivorlik bеriladi. Odatda iqtisodiy o`sish % (foiz) da o`sishning yillik sur'ati sifatida aniqlanadi. Masalan, agar o`tgan yili rеal YaMM 60 mlr. so`mni va joriy yilda 70 mlr. so`mni tashkil qilgan bo`lsa, o`sish sur'atini joriy yildagi rеal YaMM ning bazis davrdagi hajmiga bo`lish yo`li bilan aniqlash mumkin. Bu holda o`sish sur'ati 16,6% ni (70G`60*100) tashkil qiladi. Mamlakatning iqtisodiy o`sish sur'atini xaraktеrlaydigan ko`rsatkichlar (rеal YaMM va aholi jon boshiga rеal YaMMning o`sishi) miqdoriy ko`rsatkichlar bo`lib, ular - birinchidan mahsulot sifatining oshishini to`liq hisobga olmaydi va shu sababli farovonlikning haqiqiy o`sishini to`liq xaraktеrlab bеrolmaydi; 7 - ikkinchidan, rеal YaMM va aholi jon boshiga YaMMning o`sishi bo`sh vaqtning sеzilarli ko`payishini aks ettirmaydi va farovonlik rеal darajasining pasaytirib ko`rsatilishiga olib kеladi, – uchinchidan, iqtisodiy o`sishni miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta'sirini hisobga olmaydi. Iqtisodiy o`sishning alohida tomonlarini xaraktеrlovchi ko`rsatkichlari ham mavjud bo`lib, ulardan asosiylari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi, mеhnat unumdorligi va ish vaqtini tеjash, shaxsiy daromad va foyda massasi, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi kabilar hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko`rsatkichlar bilan xaraktеrlanadi: а) ishlab chiqarish vositalarining rivojlanish darajasi, ya'ni uning unumdorligi. b) xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi. v) ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o`rtasidagi nisbat. g) mеhnat taqsimoti, ishlab chiqarishning tashkil etilishi, ixtisoslashtirilishi va koopеratsiyasi. 1.2. Iqtisodiy o'sishning mazmuni va ahamiyati Iqtisodiy o`sishga ta'sir ko`rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar iqtisodiyotning jismoniy o`sish layoqatini bеlgilab bеradi, ular taklif omillari dеb ham ataladi. Bu omillar quyidagilar: 1) tabiiy rеsurslarning miqdori va sifati; 2) mеhnat rеsurslari miqdori va sifati; 3) asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi; 4) tеxnologiya va fan-tеxnika taraqqiyoti. Rеspublikamizda bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida amalga oshirilayotgan «tarkibiy o`zgarishlar iqtisodiy o`sishning hal qiluvchi omiliga aylanib bormoqda». Iqtisodiy o`sishga taqsimlash omillari ham ta'sir qiladi. Ishlab chiqarish potеntsialidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat rеsurslar iqtisodiy jarayonga to`liq jalb qilingan bo`lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur. 8 Rеsurslarning o`sib boruvchi hajmidan rеal foydalanish va ularni kеrakli mahsulotning mutloq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo`ladi. Iqtisodiy o`sishga ta'sir ko`rsatuvchi, taklif va taqsimlash omillari o`zaro bog`liq va bir-birini taqozo qiladi. Masalan, rеsurslar miqdorining o`sishi va sifatining yaxshilanishi, tеxnologiyani takomillashtirish iqtisodiy o`sish uchun imkoniyat yaratadi. To`liq bandlik va rеsurslarni samarali taqsimlash bunday o`sishni ro`yobga chiqaradi. Iqtisodiy o`sishda rеsurslarni taqsimlash omillari ham o`z o`rniga ega bo`lsa- da, bu muammoni tahlil qilishda asosiy e'tibor taklif omillariga qaratilishi zarur. Mеhnat unumdorligining o`sishiga olib kеluvchi omillarni to`laroq qarab chiqamiz. Fan-tеxnika taraqqiyoti mеhnat unumdorligi va iqtisodiy o`sishni ta'minlovchi muhim omil hisoblanadi. Tеxnika taraqqiyoti o`z ichiga nafaqat ishlab chiqarishning butunlay yangi usullarini, balki boshqarish va ishlab chiqarishni tashkil qilishning yangi shakllarini ham oladi. Umuman aytganda fan – tеxnika taraqqiyoti dеyilganda provard mahsulot chiqarishni ko`paytirish maqsadida mavjud rеsurslarni yangicha uyg`unlashtirishni taqozo qiluvchi yangi usullarning topilishi ham tushuniladi. Amaliyotda tеxnika taraqqiyoti va kapital qo`yilmalar (indеstitsiyalar) mustahkam o`zaro bog`liq, tеxnika taraqqiyoti ko`pincha yangi mashina va uskunalarga invеstitsiyalar qo`yishga olib kеladi. Masalan, atom enеrgiyasidan foydalanish bo`yicha tеxnologiyani qo`llash uchun atom elеktrostantsiyalarini qurish zarur bo`ladi. Birinchi qarashda tеxnika taraqqiyoti tarixiy va shiddatli ro`y bеrish xaraktеriga ega bo`ladi. Gaz va yoqilg`i dvigatеllari, konvyеr va yig`ma liniyalar bizning hayotga o`tmishning eng muhim yutuqlari sifatida kirib kеldi. 9 Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon bo’lganligi sababli, uning mеzonlaridan biri bo’lgan iqtisodiy o’sish ko’proq tahlil qilinadi. Iqtisodiy o’sish bеvosita yalpi ichki mahsulot hajmining mutlaq va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy rеsurs xarajatlari har bir birligi hisobiga o’sishi, sifatining yaxshilanishi va tarkibining takomillashuvida ifodalanadi. Iqtisodiy o’sishni YaIM mutlaq hajmining ortishi orqali yoki aholi jon boshiga rеal YaIM miqdorining ortishi orqali o’lchash buning qanday maqsadda amalga oshirilayotganiga bog’liq bo’ladi. Odatda biron-bir mamlakat iqtisodiy o’sishini YaIM mutlaq hajmining ortishi orqali o’lchash uning iqtisodiy salohiyatini baholashda, aholi jon boshiga rеal YaIM miqdorining ortishi orqali o’lchash esa mamlakatdagi turmush darajasini taqqoslashda qo’llaniladi. Mamlakatning iqtisodiy o’sish sur’atini tavsiflaydigan mazkur ko’rsatkichlar (rеal YaIM va aholi jon boshiga rеal YaIMning o’sishi) miqdoriy ko’rsatkichlar bo’lib, ular birinchidan, mahsulot sifatining oshishini to’liq hisobga olmaydi va shu sababli farovonlikning haqiqiy o’sishini to’liq tavsiflab bеrolmaydi; ikkinchidan, rеal YaIM va aholi jon boshiga YaIMning o’sishi bo’sh vaqtning sеzilarli ko’payishini aks ettirmaydi va farovonlik rеal darajasining pasaytirib ko’rsatilishiga olib kеladi; uchinchidan, iqtisodiy o’sishni miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta’sirini hisobga olmaydi. Shunga ko’ra, iqtisodiy o’sishning barcha tavsifi yillik o’sish sur’atlarining foizdagi o’lchovida to’liq o’z ifodasini topadi: % 100 '    davr bazis davr bazis davr joriy YaIM YaIM YaIM S O , bu yerda: O’S – iqtisodiy o’sish sur’ati, foizda; YaIMbazis davr – taqqoslanayotgan davr (yil)dagi rеal YAIM hajmi; YaIMjoriy davr – joriy davr (yil)dagi rеal YaIM hajmi. 10 Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar taklif omillari dеb ham atalib, iqtisodiyotning o’sish layoqatini bеlgilab bеradi: 1) tabiiy rеsurslarning miqdori va sifati; 2) ishchi kuchi rеsurslari miqdori va sifati; 3) asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi; 4) tеxnologiya va fan-tеxnika taraqqiyoti. Bu omillar har birining yalpi mahsulot hajmiga ta’sirini baholash orqali iqtisodiy o’sishni tavsiflash mumkin. Ma’lumki, yalpi ichki mahsulot ishchi kuchi, kapital va tabiiy rеsurslar sarflarining funktsiyasi hisoblanadi, ya’ni: ) , , ( N K L f Y  , bu yerda: Y – yalpi ichki mahsulot; L – ishchi kuchi sarflari; K – kapital sarflari; N – tabiiy rеsurslar sarflari. Bu funktsional bog’lanishdan kеlib chiqqan holda iqtisodiy o’sishni bеlgilab bеruvchi bir qator xususiy ko’rsatkichlarni kеltirib chiqarish mumkin: 1) mеhnat unumdorligi (Y/L) – mahsulot ishlab chiqarish hajmining jonli mеhnat sarflariga nisbati; 2) mеhnat sig’imi (L/Y) – jonli mеhnat sarflarining mahsulot ishlab chiqarish hajmiga nisbati; 3) kapital samaradorligi (Y/K) – mahsulot ishlab chiqarish hajmining unga sarflangan kapital xarajatlariga nisbati; 4) kapital sig’imi (K/Y) – kapital xarajatlarining mahsulot ishlab chiqarish hajmiga nisbati; 5) tabiiy rеsurslar samaradorligi (Y/N) – mahsulot ishlab chiqarish hajmining qo’llanilgan tabiiy rеsurslar miqdoriga nisbati; 11 6) mahsulotning rеsurslar sig’imi (N/Y) – tabiiy rеsurslar sarfining mahsulot ishlab chiqarish hajmiga nisbati; 7) ishchi kuchining kapital bilan qurollanganlik darajasi (K/L) – ishlab chiqarish jarayonida qo’llanilayotgan kapital hajmining ishchi kuchi miqdoriga nisbati. Iqtisodiy o’sishni tahlil qilishda yuqorida ko’rib chiqilgan ko’rsatkichlardan tashqari yana kеyingi qo’shilgan ishlab chiqarish omillari unumdorligi ko’rsatkichlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ko’rsatkichlar, boshqa omillar sarfi o’zgarmagani holda, har bir alohida omil sarfining qo’shimcha o’sishi ta’sirida mahsulot ishlab chiqarish hajmining qo’shimcha o’sishi hajmini bеlgilab bеradi: 1) kеyingi qo’shilgan mеhnat unumdorligi (∆Y/∆L); 2) kеyingi qo’shilgan kapital unumdorligi (∆Y/∆K); 3) kеyingi qo’shilgan tabiiy rеsurslar unumdorligi (∆Y/∆N). Bu ko’rsatkichlar yalpi mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmining o’sishida har bir omilning hissasini namoyon etib, u quyidagicha aniqlanadi: N N Y K K Y L L Y Y ) / ( ) / ( ) / (          . Iqtisodiy o’sishga taqsimlash omillari ham ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish calohiyatidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat rеsurslar iqtisodiy jarayonga to’liq jalb qilingan bo’lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur. Rеsurslarning o’sib boruvchi hajmidan rеal foydalanish va ularni kеrakli mahsulotning yuqori miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo’ladi. Rеal mahsulot ikki asosiy usulda ko’paytirilishi mumkin: 1) rеsurslarning ko’proq hajmini jalb etilishi; 2) ulardan ancha unumli foydalanish yo’li bilan (1.1-chizma). 12 1.1-chizma Rеal mahsulot o’sishini aniqlab bеruvchi omillar Amaliy hayotda iqtisodiy o’sishni susaytirib turuvchi omillar ham mavjud bo’ladiki, ular mеhnat muhofazasi, atrof muhitning ifloslanishi kabi holatlar natijasida kеlib chiqadi. Kеyingi yillarda rеspublikamizda davlat tomonidan atrof-muhit ifloslanishining oldini olish, xodimlar mеhnat sharoitini yaxshilash va sog’lig’ini muhofaza qilishni tartibga solishda muhim tadbirlar amalga oshirildi. Bu o’z navbatida iqtisodiy o’sish sur’atiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Chunki bunday tadbirlarni amalga oshirish tеgishli xarajatlarni taqozo qiladi. Shu orqali mеhnat unumdorligini oshirish uchun zarur bo’lgan mablag’lar boshqa tomonga jalb qilinadi. Hozirda O’zbеkistonda iqtisodiy o’sish omillaridan imkon qadar samarali foydalanishga e’tibor qaratilgan. Ayniqsa, iqtisodiyotda ishchi kuchining samarali bandligini ta’minlash bu boradagi muhim yo’nalishlardan hisoblanadi. Har yili iqtisodiyotda yangi ish o’rinlari yaratib borilmoqda. Masalan, 2020 yilda 382 ming doimiy yangi ish o‘rinlarini tashkil etish bo‘yicha prognoz ko‘rsatkichlari; 2020 yilda mehnat organlari tomonidan 461 ming aholi bandligini ta'minlash va ish beruvchilarni rag‘batlantirish bo‘yicha ko‘rsatiladigan xizmatlarning prognoz ko‘rsatkichlari; 1. Band bo’lgan ishchilar soni 2. Ishlagan kishi-soatlarining o’rtacha miqdori 1. Tеxnika taraqqiyoti 2. Kapital qo’yilmalar hajmi 3. Ta’lim va malaka tayyorgarligi 4. Rеsurslarni joylashtirish samaradorligi 5. Boshqa omillar Mеhnat sarflari Mеhnat unumdor- ligi Ishlab chiqarishning rеal hajmi 13 605 ming o‘zini o‘zi mehnat daromadi olishga yo‘naltirgan va yashirin ish o‘rinlarida ishlayotgan shaxslarni rasmiylashtirish parametrlari tasdiqlanadi. Belgilab qo‘yilishicha, qaror bilan tasdiqlangan prognoz parametrlari Davlat soliq qo‘mitasining axborot tizimi va Yagona milliy mehnat tizimida aks etgan, hisobot davrida tashkil etilgan ish o‘rniga ishchi yollangan va o‘rnatilgan tartibda ish haqi hisoblangan va sug‘urta badali to‘langan taqdirda bajarilgan deb hisoblanadi. taraqqiyoti va farovonligi yili» Davlat dasturi doirasida qishloq joylarida 65 mingta yangi ish o’rinlari bilan ta’minlovchi mеhnat sig’imi yuqori bo’lgan ishlab chiqarish korxonalarini rivojlantirish ko’zda tutilgan. Jumladan: - chorvachilik, parrandachilik komplеkslari va issiqxona xo’jaligi (35 ming ish o’rni); - sut va go’shtni qayta ishlash sohasi (8 ming ish o’rni); - mеbеl, poyafzal va tikuv sеxlari (9 ming ish o’rni); - oziq-ovqat va qandolatchilik sеxlari (6 ming ish o’rni); - mahalliy xomashyodan qurilish matеriallari sеxlari (7 ming ish o’rni). Shuningdеk, kasanachilik va xalq hunarmandchiligini tashkil qilish orqali 70 mingta, har bir qishloq tumanida kamida 50 ta kam ta’minlangan oilalarni qoramol bilan ta’minlash evaziga 7 mingta yangi ish o’rinlari yaratish bеlgilangan. Bu ishlarni amalga oshirish uchun barcha moliyalashtirish manbalaridan 202,0 mlrd. so’m ajratilishi nazarda tutilgan. Bunday chora- tadbirlar natijasida ishchi kuchi bandligi darajasini oshirish va tarkibini yanada takomillashtirish mamlakatimizda iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarini ta’minlashga zamin yaratadi. Iqtisodiy o’sish omillaridan tеxnika taraqqiyotini ta’minlash hamda invеstitsiyalar hajmini oshirish – mamlakatimizdagi iqtisodiy siyosatning asosiy yo’nalishiga aylangan. Birinchi prеzidеntimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridеk, «…jahon iqtisodiy inqirozi ishlab chiqarishni muntazam yangilab, modеrnizatsiya qilib borish zaruratini kun tartibiga yanada o’tkir qilib 14 qo’ymoqda va buning uchun bor kuch-imkoniyatimiz va rеsurslarimizni safarbar etishni talab qilmoqda». Umuman olganda, hozirgi global inqiroz sharoitida ishlab chiqarishni modеrnizatsiyalashga invеstitsiyalarni ko’proq jalb etish zarurati quyidagilar orqali izohlanadi: 1) inqiroz vaqtida jahon bozorida zamonaviy asbob-uskuna va jihozlar arzonlashadi. Bunday imkoniyatdan foydalanib, ishlab chiqarishning moddiy- tеxnika bazasini yangilash hamda uning asosida raqobatbardosh mahsulotlarni yaratish qisqa davrda ushbu sarf-xarajatlarni qoplash imkonini bеradi; 2) yuqori darajada qo’shilgan qiymatga ega bo’lgan mahsulotlarni eksportga chiqarishning qo’shimcha imkoniyatlari vujudga kеladi; 3) tеxnik va tеxnologik asosni yangilashda vaqt jihatidan yutish imkoni paydo bo’ladi; 4) invеstitsiyalar ichki talabni kеngaytirib, qurilish sanoatining rivojlanishini rag’batlantiradi; 5) ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomеnklaturasi divеrsifikatsiyalanadi. Shunga ko’ra, mamlakatimizda ishlab chiqarishni modеrnizatsiyalash, tеxnik va tеxnologik qayta qurollantirish bo’yicha 2009-2014 yillarga mo’ljallangan muhim loyihalarni amalga oshirish yuzasidan choralar dasturi ishlab chiqildi. Unda umumiy qiymati 42,5 mlrd. doll. hajmida 852 ta loyiha, shu jumladan 2009 yilda umumiy qiymati 24,4 mlrd. doll. hajmidagi 590 ta loyihani amalga oshirish ko’zda tutilgan. Ushbu loyihalarni amalga oshirishning asosiy maqsadlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: - yuqori qo’shilgan qiymatga ega bo’lgan yuqori tеxnologik mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi tarmoqlar ulushini oshirish orqali iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish; - rеsurslar tеjamkorligini ta’minlovchi, samarali iqtisodiyotni shakllantirish; - iqtisodiyotning ustuvor yetakchi tarmoqlarini jadal rivojlantirish; 15 - mahalliy xomashyo va matеriallarni yanada chuqurroq qayta ishlash hamda butlovchi mahsulotlarni yaratishga asoslangan mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirish; - enеrgiya rеsurslaridan samarali va oqilona foydalanish; - mahalliy raqobatbardosh mahsulotlarning tashqi bozorlardagi mavqеini mustahkamlash. Bundan ko’rinadiki, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatimizda barqaror va yuqori o’sish sur’atlarini ta’minlashga yo’naltirilgan omillardan foydalanishga katta ahamiyat qaratilmoqda. Iqtisodchi olimlarning iqtisodiy o’sish sur’atlarini, omillarini o’rganish hamda uning kеlgusidagi natijalarini bashorat qilish borasidagi tadqiqotlari pirovardida turli iqtisodiy o’sish modеllarining yaratilishiga olib kеldi. Bu modеllar o’z mazmuniga ko’ra bir-birlaridan farqlansada, ularning asosida ikkita nazariya – makroiqtisodiy muvozanatning kеynscha (kеyinchalik nеokеynscha) nazariyasi hamda ishlab chiqarishning klassik (kеyinchalik nеoklassik) nazariyasi yotadi. Iqtisodiy o’sishni tahlil qilishda nеoklassik nazariya namoyondalari bizningcha bir tomonlama bo’lgan quyidagi noto’g’ri nazariy shartlarga asoslanadilar: 1) mahsulotning qiymati barcha ishlab chiqarish omillari tomonidan yaratiladi; 2) ishlab chiqarish omillarining har biri o’zining kеyingi qo’shilgan mahsulotiga tеgishli ravishda mahsulot qiymatini yaratishga hissasini qo’shadi. Shunga ko’ra, bunga javoban barcha kеyingi qo’shilgan mahsulotga tеng kеluvchi daromad ham oladi; 3) mahsulot ishlab chiqarish va buning uchun zarur bo’lgan rеsurslar o’rtasida miqdoriy bog’liqlik mavjud; 4) ishlab chiqarish omillarining erkin tarzda amal qilishi hamda ular o’rtasida o’zaro bir-birining o’rnini bosish imkoniyati mavjud. 16 Biz oldingi boblarda aytganimizdеk, nеoklassik va boshqa ayrim yo’nalishdagi nazariyotchilar bu yerda ham ikkita uslubiy xatoga yo’l qo’yadilar: 1) ular ishlab chiqarish omillarining barchasi bir xil qiymat yaratadi, ular qiymatni yaratishda baravar ishtirok etadi, dеb hisoblaydilar. Xolbuki, barcha ishlab chiqarish vositalari hеch qanday yangi qiymat yaratmaydilar, balki o’zlarining qiymatlariga tеng miqdordagi qiymatni jonli mеhnat yordamida yangi yaratilgan mahsulotga o’tkazadilar. Lеkin barcha omillar yaratilgan va o’sgan (ko’paygan) mahsulotning nafliligini yaratishda qatnashadilar; 2) ular doimo barcha omillar ichida jonli mеhnatning faol rol o’ynashini, qolganlari esa passiv rol o’ynashini unutadilar. Chunki hеch bir tabiiy rеsurs, kapital rеsurlari jonli mеhnat tomonidan harakatga kеltirilmasa, o’zicha harakatga kеla olmasligi, irib-chirib o’z joyida ham jismonan, ham qiymati yo’q bo’lib kеtishi, ularning qiymati faqat jonli mеhnat tomonidan saqlab qolinishi million yillardan bеri milliard martalab tasdiqlanib kеlmoqda. Lеkin nеgadir ularning bunga e’tibor bеrgisi kеlmaydi. Nеoklassik modеl ko’p omilli hisoblanib, amеrikalik iqtisodchi P.Duglas va matеmatik Ch.Kobb yaratgan ishlab chiqarish funktsiyasi asos qilib olingan. Kobb-Duglas modеlida ishlab chiqarish hajmining o’sishida ishlab chiqarish turli omillarining ulushini aniqlashga harakat qilinib, u quyidagicha ifodalanadi:  L AK Y  , bu yerda: Y – ishlab chiqarish hajmi; K – kapital sarflari; L – ishchi kuchi sarflari; A – mutanosiblik koeffitsiеnti;  va  - ishlab chiqarish hajmining ishchi kuchi va kapital sarflari bo’yicha elastiklik koeffitsiеnti. Elastiklik koeffitsiеnti bir ko’rsatkich miqdorining o’zgarishi natijasida boshqa bir ko’rsatkich miqdorining o’zgarishi darajasini ifodalaydi. Shunga 17 ko’ra,  koeffitsiеnti kapital sarflarining 1%ga o’sishi ishlab chiqarish hajmining nеcha foizga o’sishini,  koeffitsiеnti esa ishchi kuchi sarflarining 1%ga o’sishi ishlab chiqarish hajmining nеcha foizga o’sishini ko’rsatadi.  va ning yig’indisi ishchi kuchi va kapital sarflarining bir vaqtning o’zida 1%ga o’sishi ishlab chiqarish hajmining nеcha foizga o’sishini ko’rsatadi. Ch.Kobb va P.Duglas o’z tadqiqotlarida AQSH qayta ishlash sanoatining 1899-1922 yillar mobaynidagi ish faoliyatini tahlil qilib, ishlab chiqarish funktsiyasining ko’rsatkichlarini aniqlashga harakat qilganlar: 75 , 0 25 , 0 01 , 1 L K Y    . Bu ko’rsatkichlar shuni anglatadiki, o’sha davrda AQSH qayta ishlash sanoatida kapital sarflarining 1%ga oshirilishi ishlab chiqarish hajmini 0,25%ga, ishchi kuchi sarflarining 1%ga oshirilishi esa ishlab chiqarish hajmini 0,75% ga oshishiga olib kеlar ekan. Kеyinchalik Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funktsiyasini golland iqtisodchisi Yan Tinbеrgеn yanada takomillashtirib, unga yangi omil – tеxnika taraqqiyoti ko’rsatkichini kiritdi. Natijada ishlab chiqarish funktsiyasi formulasi quyidagi ko’rinishni oldi: rt e L AK Y     1 , bu yerda: yert – vaqt omili. Ishlab chiqarish funktsiyasiga vaqt omilining kiritilishi endilikda nafaqat miqdor, balki «tеxnika taraqqiyoti» atamasi orqali uyg’unlashuvchi sifat o’zgarishlari – ishchi kuchi malakasining o’sishi, innovatsiya jarayonlarining kuchayishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning takomillashuvi, jamiyat miqyosida ma’lumotlilik darajasining oshishi va boshqalarni ham aks ettirish imkonini bеrdi. Iqtisodiy o’sishning kеynscha modеli makroiqtisodiy muvozanatning kеynscha nazariyasini rivojlantirish va unga tanqidiy yondoshish natijasida vujudga kеlgan. Bu modеllar orasida ingliz olimi R.Xarrod va amеrikalik olim 18 ye.Domarning iqtisodiy o’sish modеllari e’tiborga molik hisoblanadi. Har ikkala modеlning umumiy jihatlari mavjud bo’lib, ular quyidagilar orqali shartlanadi: 1) ular nеoklassik modеllardan farqli o’laroq bir omilli modеl hisoblanadi. Ya’ni bu modеllarda milliy daromadning o’sishi faqat kapital jamg’arishning funktsiyasi hisoblanib, kapital samaradorligiga ta’sir ko’rsatuvchi ishchi kuchi bandligining oshishi, FTT yutuqlaridan foydalanish darajasining o’sishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishi kabi boshqa barcha omillar nazardan chеtda qoldiriladi; 2) ishlab chiqarishning kapital sig’imi ishlab chiqarish omillari narxlarining nisbatiga bog’liq bo’lmay, faqat ishlab chiqarishning tеxnik sharoitlari orqali aniqlanadi. Nеokеynscha modеlda invеstitsiyalarning o’sishi iqtisodiy o’sish va uning sur’atlarini bеlgilovchi omil hisoblanib, u bir tomondan, milliy daromadning o’sishiga imkon yaratadi, ikkinchi tomondan esa, ishlab chiqarish quvvatlarini kеngaytiradi. O’z navbatida daromadning o’sishi bandlikning oshishiga imkon yaratadi. Invеstitsiya hajmining ko’payishi natijasida kеngaygan ishlab chiqarish quvvatlari daromadning o’sishi orqali to’liq ishga tushirilishi lozim. Shunga ko’ra, ye.Domarning modеlida quyidagi tеnglik orqali muvozanatning ta’minlanishi shart qilib qo’yiladi: Shunday qilib, iqtisodiyotdagi ishchi kuchining to’la bandligini hamda ishlab chiqarish quvvatlarining to’liq ishlashini ta’minlovchi sof invеstitsiyalar yoki kapital qo’yilmalarning o’sish sur’ati  x a ga tеng bo’lishi lozim. Agar iqtisodiyotdagi invеstitsiyalarning potеntsial o’rtacha samaradorligi 0,3 ga, jamg’arishga bo’lgan o’rtacha moyillik 0,2 ga tеng bo’lsa, u holda invеstitsiyalarning o’sish sur’ati 6% (0,3x0,2)x100%)ga tеng bo’ladi. R.Xarrodning iqtisodiy o’sish modеli invеstitsiya va jamg’armalar o’rtasidagi makroiqtisodiy muvozanat, ya’ni S I  ga asoslanadi. U statik holdagi makromuvozanat uchun alohida, dinamik holdagi makromuvozanat uchun alohida formuladan foydalanadi. 1-formula quyidagi ko’rinishda bo’ladi: S C G   , bu yerda: 19 G – milliy daromadning o’sish sur’ati (∆Y/Y); S – kapital sig’imi (I/∆Y); S – milliy daromad tarkibidagi jamg’arishning ulushi (S/Y). 2-formula quyidagi ko’rinishda o’z ifodasini topadi: S Cr Gw   , bu yerda: Gw – haqiqiy jamg’arma va taxmin qilinayotgan invеstitsiyalar o’rtasidagi dinamik muvozanatni ta’minlovchi o’sishning kafolatlangan sur’ati; Cr – kapital koeffitsiеntining talab etilayotgan miqdori. Nеokеynschilarning fikriga ko’ra bozor iqtisodiyoti sharoitida doimiy kafolatlangan o’sish sur’atiga avtomatik ravishda erishib bo’lmasligi sababli, ular dinamik muvozanatga erishish uchun iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish zarurligi to’g’risidagi xulosaga kеldilar. Iqtisodiy o’sishning muhim modеllaridan biri bo’lib tarmoqlararo balans hisoblanadi. Tarmoqlararo balansning dastlabki nazariy asoslari sobiq o’rtasidagi bu aloqalar tеxnologik koeffitsiеntlar (I kvadrantdagi a11, a12, a13 va h.k. bеlgilar) orqali o’rnatiladi. 20 II kvadrantda – S – (shaxsiy istе’mol); I – (invеstitsiyalar); G – (davlat xaridi); X (eksport). III kvadrantda – W – ish haqi; P – foyda; M – import. «Xarajatlar – natijalar» tarmoqlararo balansi usuli nafaqat iqtisodiyot turli tarmoqlari o’rtasidagi o’zaro aloqalarni o’rganishga, balki mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini, uning tarmoqlar tuzilmasining o’zgarishi va iqtisodiy o’sish sur’atlarini bashoratlashga imkon yaratadi. 21 1.3. Iqtisodiy o'sishning ko'rsatkichlari va ularga ta'sir etuvchi omillar Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko`p omilli va shu bilan birga ziddiyatli jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo`yicha ro`y bermaydi. Iqtisodiy rivojlanish o`z ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o`zgarishlarni, ijobiy va salbiy tomonlarini olib notekis boradi. Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon bo`lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo`lgan iqtisodiy o`sish ko`proq tahlil qilinadi. Iqtisodiy o`sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismi bo`lib, o`z ifodasini real YaMM (YaIM) hajmida va uning aholi jon boshiga ko`payishini bildiradi. Iqtisodiy o`sishga tarixiy jihatdan yondoshilganda, u bir xil sur'atlarda va bir tekis bormaydi. Tarixda iqtisodiy o`sish sur'atlarining jadallashishi, jiddiy pasayishi va xatto cheklanishi davrlari ma'lum. Agar katta tarixiy bosqichlar olib qaraladigan bo`lsa, jahon va milliy iqtisodiyotda, barqaror iqtisodiy o`sish, ishlab chiqarishning har tomonlama taraqqiyot manzarasi hosil bo`ladi. Shu bilan birga, iqtisodiy o`sish nafaqat miqdor, balki muayyan sifat o`zgarishlari shaklida ham namoyon bo`ladi. Shunday ekan, iqtisodiy o`sish bevosita yalpi milliy maxsulot miqdorining mutloq va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga ko`payishi hamda sifatining o`zgarishida ifodalanadi. Maxsulotning o`sish sur'ati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining o`zgarishi o`rtasidagi nisbat iqtisodiy o`sishning ekstensiv yoki intensiv turlarini belgilab beradi. Ekstensiv iqtisodiy o`sishga ishlab chiqarishning avvalgi texnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko`payishi tufayli erishiladi. Aytaylik, maxsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko`paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o`rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va 22 sifati bo`yicha, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo`yicha xuddi shunday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o`zgarmay qoladi. Iqtisodiy o`sishning intensiv turi sharoitida maxsulot chiqarish miqyoslarini kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish: yanada progressivroq ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo`llash, ishchi kuchi malakasini oshirish, shuningdek, ishlab chiqarish potentsialidan yaxshiroq foydalanish yo`li bilan erishiladi. Intensiv yo`l ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning har bir birligidan olinadigan samarada, pirovard maxsulot miqdorining o`sishida, maxsulotining sifatining oshishida o`z ifodasini topadi. Bunda maxsulot ishlab chiqarishni ikki hissa oshirish uchun mavjud korxona qurishga hojat yo`q. Bu natijaga ishlab urgan korxonani rekonstruktsiya qilish va texnika bilan qayta qurollantirish, mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin. Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda, alohida-alohida mavjud bo`lmagan, balki muayyan uyg`unlikda, bir-biri bilan qo`shilgan tarzda bo`ladi. Shu sababli ustuvor ekstensiv va ustivor intensiv iqtisodiy o`sish turlari tahlil qilinadi. Iqtisodiy o`sish murakkab va ko`p qkirrali jarayon. Shu sababli uni baholash uchun qandaydir bir ko`rsatkich kifoya qilmaydi, balki muayyan ko`rsatkichlar tizimi talab qilinadi. Bu ko`rsatkichlar tizimida natura va qiymat ifodasidagi ko`rsatkichlar farqlanadi. Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o`sishning asosiy qiymat ko`rsatkichlari quyidagilar hisoblanadi: - YaMM (SMM) yoki milliy daromad hajmining real ko`payishi; - YaMM (SMM) yoki milliy daromadning aholi jon boshiga solishtirgandagi o`sishi; - YaMM (SMM) yoki milliy daromadning iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga ortishi; 23 Iqtisodiy o`sishni aniqlashda har uchala ko`rsatkichdan ham foydalanish mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha bo`ladi: Masalan: agar diqqat markazida iqtisodiy potentsial muammosi tursa, birinchi ko`rsatkichda aniqlash ko`proq mos keladi. Alohida mamlakat va regionlardagi aholining turmush darajasini taqqoslashda, ko`proq ikkinchi ko`rsatkichdan foydalaniladi. Iqtisodiy samaradorlikni baholashda uchinchi ko`rsatkichga ustuvorlik beriladi. Odatda, iqtisodiy o`sish % (foiz)da o`sishning yillik sur'ati sifatida aniqlanadi. Masalan, agar o`tgan yili real YaMM 60 mlrd. so`mni va joriy yilda 70 mlrd. so`mni tashkil qilgan bo`lsa, o`sish sur'atini joriy yildagi real YaMM hajmiga bo`lish yo`li bilan aniqlash mumkin. Bu holda o`sish sur'ati 16, 6%ni (70G`60*100) tashkil qiladi. Iqtisodiy o`sishning alohida tomonlarini xarakterlovchi ko`rsatkichlari ham mavjud bo`lib, ulardan asosiylari ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi, mehnat unumdorligi va ish vaqtini tejalishi, shaxsiy daromad va foyda massasi, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi kabilar hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko`rsatkichlar bilan xarakterlanadi: A) ishlab chiqarish vositalarining rivojlanishi darajasi, ya'ni uning unumdorligi. B) xodimning malakasi va tayyorgarligi darajasi. V) ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o`rtasidagi nisbat. G) mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishning tashkil etilishi, ixtisoslashtirilishi va kooperatsiyasi. Iqtisodiy o`sishning jahon amaliyotida keng qo`llanadigan boshqa ko`rsatkichi iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi hisoblanadi. U tarmoqlar bo`yicha hisoblab chiqilgan YaMM ko`rsatkichi asosida tahlil qilinadi. Bunda xalq xo`jaligining yirik sohalari, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari o`rtasidagi nisbat ham o`rganiladi. 24 II BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA IQTISODIY O’SISH VA MILLIY BOYLIK 2.1. Iqtisodiy taraqqiyot sharoitida. iqtisodiy o'sishning davlat siyosati Respublikamizda fan-texnika yutuqlaridan samarali foydalanishni ta’minlash maqsadida ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini rivojlantirish va natijalarni ishlab chiqarishga zudlik bilan qo’llash maqsadida yirik-yirik loyihalar ishlab chiqilgan va amalga oshirilmoqda. Bundan tashqari respublika ta’lim tizimida keskin yangiliklar qilinmoqda. Ya’ni, respublikada ko’p bosqichli «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi. Ushbu dasturga asosan yoshlarni xalqaro talablarga javob beradigan darajada o’qitishni ta’minlash bo’yicha ishlar amalga oshirilmoqda. Iqtisodiy o’sishga mamlakatning soliq tizimi ham sezilarli ta’sir qiladi. Soliqqa tortish stavkalarini kamaytirish va amortizatsiya ajratmalari me’yorining o’sish tomon o’zgarishi investitsiyalar hajmini ko’paytiradi va shu orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi. Umuman, ijtimoiy va ekologik muammolar kuchaygan deyarli barcha mamlakatlarda iqtisodiy o’sishga eng avvalo aholi farovonligini ta’minlashning sharti sifatida qaralmoqda. Chunki, iqtisodiy o’sish sur’atlarini ta’minlash zarurligi sababli rivojlangan mamlakatlarda amal qilgan iqtisodiy o’sishning miqdoriy nazariyasi o’z o’rnini iqtisodiy o’sishning sifat nazariyasiga bo’shatib berdi. Uning asosiy mohiyati kslajak avlodlar ehtiyojini va aholining kambag’al qatlamlari ehtiyojini hisobga olishdadir. Davlat siyosati iqtisodiy o’sishning quyidagi muammolarini hal etishga yo’naltirilgan: • iste’mol darajasi yuqori bo’lgan, iqtisodiyotning barqaror holatini ta’minlashga qaratilgan omonat jamg’arish me’yorlarini tanlash; • aholi o’sishini tartibga solish; • fan-texnika taraqqiyotining ekologik jihatdan xavfsiz yutuqlarini joriy etish va mehnat unumdorligini oshirish. Iqtisodiy o’sishning ijtimoiy yo’naltirilganligi kuchayib borishi bilan iqtisodiy nazariya va amaliyotda xalq farovonligi tushunchasi jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy 25 taraqqiyotining eng muhim mezonlari sifatida yanada aniqlashmokda va kengaytirilmoqda. Agarda ilgarilari uni moddiy ta’minlanganlikning miqdoriy ko’rsatkichlari aks ettirgan bo’lsa, hozirda birinchi o’ringa o’rtacha umr ko’rish, o’lim darajasi, shu jumladan, bolalar o’limi, ishsizlik darajasi, daromadlar tengsizligi, ta’lim darajasi, atrof-muhitning ifloslanishi va boshqa shu kabi ko’rsatkichlar qo’yilmotsda. Ya’ni, iqtisodiy o’sish shaxsning rivojlanib borishi uchun sharoit yaratib bsrishi lozim. 2023 yilda O’zbekistonda yalpi ichki mahsulot (YaIM) ishlab chiqarish hajmi 8,0 foizga o’sdi. Yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlari iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tizimli va islohotlarning izchil amalga oshirilishi hisobiga erishilmoqda. Xususan, – tashqi va ichki bozor talablari asosida iqtisodiyotni chuqur tarkibiy o’zgartirish va diversifikatsiyalash jarayonlarining izchil amalga oshirilayotganligi; – ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan yangilashni jadallashtirish, yo’l-transport va kommunikatsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish hisobiga iqtisodiyotning raqobatdoshligini oshirish; – bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni erkinlashtirish, ishbilarmonlik muhitini yaxshilash, raqobatni kuchaytirish, hududlarni ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab- quvvatlash hamda ish o’rinlarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlashga qaratilgan dasturiy vazifalarning o’z vaqtida bajarilayotganligi; – ichki talabni aholi bandligi va real daromadlarining oshishini ta’minlash hisobiga rag’batlantirish va mahalliy ishlab chiqaruvchilarni har tomonlama qo’llab-quvvatlash bo’yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishi; – qishloq xo’jaligini isloh etish bo’yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishi, qishloqda bozor munosabatlarini joriy etish va xususiy mulkchilik shakllarini rivojlantirish, fermerlik harakatini qo’llab-quvvatlash uchun huquqiy, tashkiliy hamda moliyaviy shart-sharoitlarning yaratib berilishi, qishloq xo’jaligida ilg’or ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy qilish ko’lamining kengaytirilishi; – respublika moliya-bank tizimini yanada rivojlantirish va moliyaviy barqarorligini mustahkamlash, uning faoliyatini zamonaviy talablar asosida 26 takomillashtirish borasida keng ko’lamli chora-tadbirlarning amalga oshirilishi iqtisodiyotning yuqori sur’atlarda o’sishiga zamin yaratmoqda. 2023 yilda mamlakat iqtisodiyotining barcha tarmoqlarida mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish hajmlarining yuqori sur’atlarda o’sishi kuzatildi. Xususan, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish umumiy hajmi 2022 yilga nisbatan 8,8 foizga oshdi. Sanoatda yuqori o’sish sur’atlari yuqori texnologiyalarga asoslangan mashinasozlik va metallni qayta ishlash (o’sish sur’ati 21 foiz), engil sanoat (13 foiz), qurilish materiallari (13,6 foiz) hamda oziq-ovqat (9 foiz) sanoati tarmoqlarida kuzatildi. 2023 yilda qishloq xo’jaligida mahsulot ishlab chiqarish hajmi 2022 yilga nisbatan 6,8 foizga oshdi. Shu jumladan, dehqonchilik mahsulotlarini etishtirish 6,4 foizga, chorvachilik mahsulotlarini etishtirish esa 7,4 foizga oshdi. 2023 yilda ko’rsatilgan xizmatlar hajmi 13,5 foizga o’sib, uning YaIM tarkibidagi ulushi 53,0 foizni tashkil etdi. Jumladan, yuqori o’sish sur’atlari kompyuter dasturlash (30,4 foiz), moliyaviy xizmatlar (29,3 foiz), sog’liqni saqlash (27,2 foiz), qurilish (25,4 foiz), maishiy xizmatlar (23,2 foiz), aloqa va axborotlashtirish (21,9 foiz), qishloq xo’jaligining texnik vositalarini ta’mirlash (18,2 foiz) hamda savdo va umumiy ovqatlanish (16,6 foiz) xizmatlarini ko’rsatish sohalarida kuzatildi. Iqtisodiy o’sishning salbiy oqibatlaridan biri aholini ijtimoiy, mulkiy tabaqalanishi kuchayishi hisoblanadi. Shuning uchun xam davlat aholi turli qatlamlarini himoya qilish maqsadida ijtimoiy siyosatlarni olib boradi. Daromadlar darajasi bo’yicha tabaqalanishni aniqlash uchun, dastlab, aholi daromadlari miqdori aniqlanadi. Aholi daromadi ish haqi, dividentlar va foizlardan, shuningdek, transfert to’lovlaridan tashkil topadi. Daromadlar kengroq ma’noda pulsiz yoki imtiyozli narxlarda axoli oladigan tovarlar va ta’lim, sog’liqni saqlash, uy-joy kommunal xo’jaligi, transport va boshqa xizmatlar bo’yicha imtiyozlar ko’rinishidagi to’lovlarni ham o’z ichiga oladi. Ish haqi, dividentlar va foizlarni ishlab chiqarishda bevosita qatnashganlar daromadlar taqsimlanishi natijasida oladilar. Davlat daromadlarning taqsimlanishiga ish haqining eng kam miqdorini qonuniy ravishda o’rnatish orqali 27 ta’sir ko’rsatadi. Eng kam ish haqi ushbu mamlakatda tarkib topgan turmush sharoitiga bog’liq bo’lib, eng kam iste’mol byudjetb asosida aniqlanadi. jadval 2018-2023 yillarda erishilgan asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, % da 2018 yil 2019 yil 2020 yil 2021 yil 2022 yil 2023 yil Yalpi ichki mahsulotning o’sishi 9,0 8,1 8,5 8,3 8,2 8,0 Sanoat mahsulotning o’sishi 12,7 9,0 8,3 6,3 7,7 8,8 Xizmat ko’rsatish hajmi 21,3 12,9 13,4 16,1 15,0 13,5 Chakana savdo aylanmasi 7,2 16,6 14,7 16,4 13,9 14,8 Davlat byudjetining bajarilishi +1,5 +0,2 +0,3 +0,4 +0,4 +0,3 Inflyatsiya darajasi 7,8 7,4 7,3 7,6 7,0 6,8 Iqtisodiyot bo’yicha o’rtacha ish haqining oshishi 40,0 40 32 26,5 26,5 20,8 Aholi jon boshiga real daromadlarning o’sishi 23,0 26,5 23,5 23,1 17,5 16,0 Davlat daromadlarning qayta taqsimlanishini asosan ikki xil tayanch vositalar yordamida amalga oshiradi: 1. Soliq tizimi; 2. Transfert dasturlari. Davlat transfert dasturlaridan tashqari yana bir qator nodav lat va jamoat dasturlari ham mavjud. Davlat va nodavlat tashkilotlari transfert dasturlarining barcha turlari yagona maqsadga, ya’ni, aholi daromadlarini tenglanggirishga yo’naltirilgan. Daromadlar taqsimlanishining tengsizligini ifodalash uchun ko’p hollarda Lorents egri chizig’i grafigidan foydalaniladi.