IQTISODIY O‘SISHNING UMUMIY TAVSIFI VA NEOKEYSNSCHA VA NEOKLASSIK MODELLARI Reja: 1. Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va o‘lchanishi. 2. Iqtisodiy o‘sishga omillari va tiplari 3. Iqtisodiy o‘sishning E.Domar modeli 4.Iqtisodiy o‘sishning R.Xarrod modeli 5.R.Solouning neoklassik modeli asoslari. 6. R.Solou modelida kapitalning chiqib ketishi aholi soni o‘sishing barqaror muvozanati va iqtisodiy o‘sishga ta’siri. 8.Texnologik taraqqiyotning iqtisodiy o‘sishga ta’siri. Felpsning «oltin qoidasi». 9. Iqtisodiy o‘sishning J.Mid va A. Lyuis modellari. 10. O‘zbekistonda iqtisodiy o’sishni ta’minlash omillari va natijalari Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va o‘lchanishi. Iqtisodiy o‘sish to‘liq bandlilik sharoitiga mos keluvchi potensial ishlab chiqa- rish darajasini uzoq muddatli ko‘payishi tendensiyasini anglatadi. Iqtisodiy o‘sish yalpi taklifning o‘sishini yoki boshqacha aytganimizda, haqiqiy va potensial YaIM hajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o‘sish muammosini o‘rganish natijasida real ishlab chiqarish tizimi duch keluvchi - cheklangan resurslardan samarali foydalanish muammosiga echim topiladi. 2 Demak, iqtisodiy o‘sish omillari va ular samaradorligini o‘rganish hamda tahlil qilish jamiyat oldidagi eng dolzarb muammolardan biridir. Iqtisodiy o‘sish nafaqat mamlakat real daromadlarining o‘sishi, shuningdek, jon boshiga to‘g‘ri keladigan real daromadlarning o‘sishini ham anglatadi. Shu sababli ham iqtisodiy o‘sish ikki xil usul bilan o‘lchanadi. Birinchi usulda iqtisodiy o‘sish real YaIM ni o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari dinamkasini aniqlash uchun ishlatiladi. Bunda joriy yildagi real YaIM (Yt) hajmining bazis yildagiga (Yt-1) (asosan oldingi yilga) nisbatan foiz ko‘rinishidagi o‘sishi aniqlanadi: Y t AY= x 100 Yt-1 Ikkinchi usulda iqtisodiy o‘sish aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan real YaIM ning o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi sifatida aniqlanadi. Iqtisodiy o‘sish nazariyasi va modellarida YaIM o‘rniga SIM, YaMD, SMD ko‘rsatkichlaridan ham foydalanilishi mumkin. Iqtisodiy nazariyada iqtisodiy o‘sish daromadlarni qanday nisbatlarda iste’mol va investitsiyalarga bo‘linishiga bog‘liq deb qaraladi. Iste’mol hajmi dinamikasi iqtisodiyotning provard maqsadini va yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar hajmining o‘zgarishi resurs imkoniyatlarining o‘sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi. Iste’mol va investitsiya o‘rtasida etarlicha muqobillik mavjud, chunki, joriy iste’mol miqdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iqtisodiy o‘sish imkoniyatlarini qisqartiradi. Iqtisodiy o‘sish real kattaliklarda, qiyosiy baholarda o‘lchanadi. Har bir mamlakat iqtisodiy o‘sishga intiladi, chunki iqtisodiy o‘sish, birinchidan, milliy mahsulot hajmi va daromadning ko‘payishiga, ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga, uchinchidan, yangi- yangi ehtiyojlar va imkoniyatlarning paydo bo‘lishiga, to‘rtinchidan, xalqaro bozorlarda mamlakat obro‘sining oshishiga 3 olib keladi. Iqtisodiy o‘sishga omillari va tiplari Real ishlab chiqarish hajmlarining uzoq muddatli o‘sishi sur’atlarini, ko‘lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi hodisa va jarayonlar iqtisodiy o‘sish omillari deyiladi. Iqtisodiy o‘sish omillari ikki guruhga ajratiladi. Birinchi guruh omillari ihtisodiy o‘sishni fizik (ashyoviy) jihatdan ta’minlaydi. Bu guruhga ishlab chiqarish omillari kiritiladi: • tabiiy resurslar soni va sifati; • mehnat resurslari soni va sifati; • asosiy kapital hajmi; • texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etish; • jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi. Agar iqtisodiyotning qisqa muddatli holati ko‘proq yalpi talab bilan belgilansa, uzoq davrga iqtisodiyotning rivojlanishi ko‘proq ishlab chiqarish imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shu sababli iqtisodiy o‘sishni modellashtirishda diqqat markazida real sektor turadi. Ikkinchi guruhga omillari jamiyatdagi iqtisodiy o‘sish potensialini yuzaga chiqarish imkonini beruvchi omillar - talab va taqsimot omillari bilvosita omillar) kiritiladi: • bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi; • iqtisodiyotdagi soliq muhiti; • kredit-bank tizimi samaradorligi; • iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o‘sishi; • eksport hajmining o‘sishi; • iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta taqsimlash imkoniyatlari; • daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi. Agar o‘sish qo‘shimcha resurslarni jalb etish hisobiga ta’minlansa va 4 jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan o‘rtacha samaradorligi darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy deb ataladi. Ekstensiv iqtisodiy o‘sish yangii korxonalar, yo‘llar, elektrostansiyalar qurish , yangi erlarni o‘zlashtirish, mehnat va tabiiy resurslarni qo‘shimcha jalb etish kabilar hisobiga ta’minlanadi. Ammo bu resurslarning cheklanganligi rivojlanishning ma’lum bir bosqichida ekstensiv iqtisodiy o‘sish imkoniyatlarini kamaytiradi va uni ziddiyatli qilib qo‘yadi. YaIMning o‘sishi iqtisodiyotda band bo‘lganlar sonidan yuqori sur’atga ega bo‘lsa intensiv ihtisodiy o‘sish ro‘y beradi. “Iqtisodiy o‘sishning intensiv tipi ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga bog‘liq. U foydalanilayotgan resurs birligiga to‘g‘ri keladigan mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirishni, ishlab chiqarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni ko‘zda tutadi. Bunday jaryonlar namoyon bo‘ladi: • fan va texnika yutuqlaridan foydalanish va ishlab chiqarishni yangilashda; • xodimlar malakasini oshirishda; • ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish, assortimentini yangilashda”1- Iqtisodiy o‘sishning bu ikki tipi sof holda ro‘y bermaydi. Iqtisodiy o‘sish uni ta’minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga qarab ko‘proq ekstensiv, yoki ko‘proq intensiv bo‘lishi mumkin. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirib borish, chuqur qayta ishlangan, tayyor, qo‘shilgan qiymat hissasi yuqori bo‘lgan mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqlarni jadal rivojlantirish va ularning YAIM hamda mamlakat eksportidagi ulushini ko‘paytirish muhim ahamiyatga ega. 14.5-jadval 1 Макроэкономика. Теория и российская практика: учебник / Думная Н.Н., Грязнова А.Г. под ред. — Москва : КноРус, 2016., 187-188 с.с 5 Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, omilli tahlillar shuni ko‘rsatadiki uzoq muddatli iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda uning bilvosita ya’ni talab va taqsimot omillari uning bevosita omillari, ya’ni taklif omillaridan ko‘proq samara berar ekan. 2009 yilda bevosita va bilvosita omillarning ulushi mos ravishda 62 va 38 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2015 yilda ushbu nisbat mos ravishda 53 va 47 foizni tashkil etgan. Bunga o‘z navbatida ichki va tashqi talabni rag‘batlantirish bilan bog‘liq chora tadbirlar sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Kelgusi yillarda esa bu nisbat yanada ortishi kutilmoqda, bunga eng avvalo makroiqtisodiy siyosatda yuzaga keladigan o‘zgarishlar ta’sir etishi prognoz qilinmoqda. Iqtisodiy o‘sishning E.Domar modeLI Iqtisodiy o‘sish moldellari yalpi ishlab chiqarishning uzoq muddatli ko‘payishi taklif omillariga tayangan holda tahlil etish imkonini beradi. Boshqa iqtisodiy modellar singari iqtisodiy o‘sish modellari ham real jarayonlarni abstrakt va soddalashgan ko‘rinishda, shartli tarzda grafiklarda va tenglamalarda aks ettiradi. Iqtisodiy o‘sishning keynscha va neokllasik modellari mavjud. Keynscha modellarning mohiyati quyidagicha: 1) ularning barchasi Keynsning yalpi talb to‘g‘risididagi bosh g‘oyasiga tayanadi. Ya’ni ularni tuzishda mualliflar iqtisodiyotni uzoq muddatli mutanosib rivojlanishining hal qiluvchi sharti yalpi talabni oshirish deb qarashgan; 2) iqtisodiy o‘sishning asosiy omili investitsiyalar hisoblanadi, boshqa ishlab chiqarish omillari e’tiborga olinmaydi; O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish omillari va ularning YaIMdagi hissasi86 № Omillar 2009-2012 2013-2014 2015-2017 1. Taklif omillari 62 55 53 2. Talab omillari 22 25 26,5 3. Taqsimot omillari 16 20 20,5 6 Keynscha iqtisodiy o‘sish modelidan soddarog‘i 40-yillarda E. Domar tomonidan taklif etilgan model hisoblanadi. Keyns o‘z tahlilida investitsiyalarnig yalpi talabga ta’sirini qrgangani o‘oldaa, yalpi taklifga ta’sirini ko‘rib chiqmaydi. Undan farqli tarzda Domar modelida mehnat bozorida ortiqcha taklif mavjud, bu baholarn barqaror xolatida ushlab turadi, nvestitsion lag «0» ga teng, kapital quyilmalarni ng chegaraviy unumdorligi doimiy deb olinadi. E.Domar investitsiyalarni ham talab ham taklif omili deb qaraydi. Ya’ni investitsiyalar nafaqat multiplikativ ta’sir ko‘rsatib yalpi talabni oshiradi, balki ishlab chiqarish quvvatlarini yuzaga keltirib, ishlab chiqarishni rivojlantiradi, tovarldar taklifini oshiradi . Shunday ekan, yalpi talabning o‘sishi yalpi taklifning o‘sishiga teng bo‘lishi uchun investitsiyalar qanday o‘sishi kerak degan savol paydo bo‘ladi. Bu savolga javob topish uchun Domar uch tenglamani o‘z ichiga olgan tenglamalar sistemasini tuzdi: 1) taklif tenglamasi; 2) Talabtenglamasi; 3) talab va taklif tengligini ifodalovchi tenglama. 1. Taklif tenglamasida investitsiyalar ishlab chiqarish omillarining qanchaga qo‘shimcha o‘sishini ko‘rsatadi . Agar berilgan sharoitda investitsiyalar I o‘ssa, yalpi ishlab chiqarish AK a miqdorga o‘sadi: AYs= AK a , AK investitsiyalar hisobiga ta’minlanganligi uchun tengikni: AYs= I a deb yozish mumkin. , bunda,a - kapital quyilmalar (investitsiyalar)ning chegaraviy unumdorligi. Agar bir yilda yalpi ishlab chiqarishni 1 mlrd. so‘mga oshirish uchun 4 mlrd so‘m investitsiya talab etilsa a =0,25 bo‘ladi. a=AYs / I bir so‘mlik investitsiya hisobiga yaratilgan yangi mahsulot miqdorini ko‘rsatadi. 2. Talab tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega AYd= A I (1/ ц) , bu yerda 1/ ц - xarajatlar multiplikatori, ц- jamg‘arishga chegaralangan moyillik. Bu tenglama milliy daromad A Yd, yoki yalpi talab qo‘shimcha investitsiyalarning multiplikativ ko‘payishiga teng miqdorda o‘sishini ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish to‘plangan jami kapital bilan ta’minlanishi, milliy daromad esa qo‘shimcha investitsiyalarning multiplikativ ta’siri ostida ko‘payishi sababli taklif tenglamasida jami investitsiyalar, talab tenglamasida esa qo‘shimcha investitsiyalargina ko‘rib chiqilaadi. 3. Daromadlar va ishlab chiqarish quvvatlarining qo‘shimcha o‘sish sur’atlari tengligi tenglamasi: A I (1/ ц) = I a Bu tenglamani echib suyidagi natijani olamiz: A I / I = ц a (A I /I ) - investitsiyalarning yillik o‘sish sur’ati bo‘lib, ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish yordamida to‘liq bandlilikni ta’minlab turish uchun (ц a) miqdorga teng bo‘lishi kerak. Bundan xulosa shuki investitsiyalarning mutanosib o‘sish sur’atijamg‘arishga chegaralangan moyillik va investitsiyalarning unumdorligi (kapital qaytimi) darajalarining hosilasi ekan. Agar ц = 0,2 a=0,4 bo‘lsa A I / I = 0,2* 0,.4 =0,08 yoki 8 % 8 190 Demakinvestitsiyalarning o‘sish sur’ati 8% bo‘lishi talab etiladi. E. Domar moddelidan kelib chiqadigan umumiy xulosa shuki iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun investitsiyalar hajmini oshirish, bu uchun esa jamg‘arish normasi hamda fan texnika taraqqiyoti orqali kapitalning samaradorligini oshirish zarur. Iqtisodiy o‘sishning R.Xarrod modeli Agar E. Domar o‘z modelida investitsiyalarni ekzogen tarzda berilgan miqdor ded olgan bo‘lsa R.F. Xarrodning 1939-yilda ishlab chiqilgan iqtisodiy o‘sish modeliga akselerator prinsipi va tadbirkorlarning kutishiga asoslangan endogen funksiyasi ham kiritildi. Akselerator prinsipiga ko‘ra nafaqat investitsiyalar ishlab chiqarishning o‘sishini keltirib chiqaradi, balki ishlab chiqarish va daromadlarningning o‘sgan hajmi ham investitsiya jarayonlarining jadallashishiga olib keladi. R.Xarrod o‘z modeliga uch tenglamani kiritadi: 1) kafolatlangano‘sish surti tenglamasi; 2) haqiqiy o‘sish sur’ati tenglamasi; 3) tabiiy o‘sish sur’ati tenglamasi. R Xarrod modelida haqiqiy o‘sish sur’ati ishchi kuchining o‘sish sur’ati va kapital unumdorligining o‘sish sur’ati bilan belgilanadi. Gr*c = s , bu yerda Gr - YaIMning haqiqiy qo‘shimcha o‘sish sur’ati; A Y/ Y; c- ishlab chiqarishning kapital talabchanligi koeffitsenti, I / A Y ; s- Milliy daromaddagi jamg‘arish hajmi yoki jamg‘arishga o‘rtacha moyillik, S / Y; Tadbirkorlar dinamik muvozanat ta’minlangan o‘sish sur’ati bo‘lgan kafolatlangan (prognoz qilingan) o‘sish sur’atiga asoslanib o‘z investitsiya rejalarini tuzadilar. Kafolatlangan o‘sish sur’ati jamg‘arishga o‘rtacha moyillik darajasini akseleratorga nisbati sifatida aniqlanadi: Gw = s / cr , bu yerda: 9 Gw - kafolatlangan o‘sish sur’ati cr - talab etiladigan kapitaltalabchanlik koeffitsenti (qtgan yillardagi shakllangan darajasi); Bu ko‘rsatkichlar doimiy bo‘lganligi sababli kafolatlangan o‘sish sur’atlari ham doimiy bo‘ladi. Agar haqiqiy o‘sish sur’ati kafolatlangan o‘sish sur’atiga mos kelsa iqtisodiyotda barqaror uzluksiz o‘sish ta’minlanadi. Amaliyotda bunga doimo erishib bo‘lmasligi tufayli qisqa muddatli davriy tebranishlar ro‘y beradi. Xarrod modelida resurslardan to‘liq foydalangan sharoitda ta’minlanishi mumkin bo‘lgan maksimal o‘sish sur’ati tabiiy o‘sish sur’ati deb nomlandi. Gn*cr = yoki Ф s Iqtisodiyotning barqaror dinamik muvozanati to‘liq bandlilik sharoitida kafolatlangan va tabiiy o‘sish sur’atlari o‘zaro teng bo‘lganda ta’minlanadi.Ammo bunday tenglikka davlatning faol aralashuvi orqaligina erishiladi. R.Solouning neoklassik modeli asoslari. Iqtisodiy o‘sishning dastlabki neoklassik modellari 1950-1960 yillarda, ya’ni dinamik muvozanat muammosiga e’tibor susaygan va birinchi planga nafaqat foydalanilmagan quvvatlar hisobiga, balki shu bilan birga yangi texnikani joriy qilish, unumdorlikni oshirish va ishlab chiqarishni tashkil qilishni yaxshilash hisobiga potensial mumkin bo‘lgan o‘sish sur’atlariga erishish muammosi chiqqan davrda paydo bo‘ldi. Shu sababli iqtisodiy o‘sish muammosining nafaqat nazariy asoslari, balki uni tahlil qilishning uslublari ham o‘zgardi. Bu davrda rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida yirik firmalarning roli keskin o‘sdi. Bu firmalar o‘z investitsiyalarini strategik rejalashtirish uchun, iqtisodiy o‘sishning neokeynscha modellariga tayangan holda, mikrodarajada o‘sishning dinamik modellarini tuza boshlashdi. Ta’kidlangan modellarni tuzishda firmalar chiziqli dasturlash uslublaridan va V.Leontevning ishlab chiqarish funksiyasidan foydalanishdi. Yirik firmalarning mustaqil iqtisodiy siyosat yuritishga va iqtisodiy o‘sishga 10 erishishga intilishlari neoklassik yo‘nalish vakillarini iqtisodiy o‘sishning neokeynscha modellariga muqobil bo‘lgan o‘sish modellarini yaratishga faol kirishishga undadi. Bu yo‘nalish vakillari (amerikalik iqtisodchi R. Solou va ingliz iqtisodchisi J.Mid hamda boshqalar), bozor raqobati sharoitida yirik firmalarga o‘z resurslaridan potensial o‘sishga erishish maqsadi to‘laroq foydalanish imkonini berish uchun, iqtisodiyotga davlat aralashuvini qat’iy cheklash lozim degan fikrni olg‘a surishdi. Ular yaratgan modellarning metodologik asoslari bo‘lib, shuningdek, mehnat, kapital va erni ijtimoiy mahsulotni yaratishning mustaqil omillari deb qarovchi ishlab chiqaish omillarining klassik nazariyasi xizmat qildi. Neoklassik modellarning navbatdagi metodologik asosi bo‘lib chekli (chegaralangan) unumdorlik nazariyasi hisoblanadi. Ushbu nazariyaga ko‘ra ishlab chiqarish omillari egalari oladigan daromad, bu omillarning chekli mahsulotlari (omillarning qo‘shimcha birligi hisobiga yaratilgan qo‘shimcha mahsulot) bilan belgilanadi. Noklassik maktab nazariyotchilari iqtisodiy o‘sishning neokeynscha nazariyalarini uch jihat bo‘yicha tanqid qildilar: - birinchidan, ular e’tiborni faqat iqtisodiy o‘sishning bir omiliga- kapital jamg‘arishga (investitsiyalarnining qo‘shimcha o‘sishiga) qaratishdi. Boshqa omillar(ayniqsa texnologik taraqqiyot bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar, ya’ni ishchi kuchining ma’lumot darajasi va malakasining o‘sishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishi hamda boshqalar) ular e’tiboridan chetda qoldi. Neoklassiklar bo‘sh turgan ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish uchun yangi ishchi kuchini jalb qilish hisobiga ham ishlab chiqarishning qo‘shimcha o‘sishini ta’minlash mumkin deb hisobladilar; - ikkinchidan, neokeynschilar ishlab chiqarishning kapital talabchanligi koeffitsenti-s (s= I / A Y )ni o‘zgarmas deb qaradilar. Neoklassik modellar esa ikki ishlab chiqarish omilini (kapital va mehnatni) hisobga olgan holda va ularning o‘zaro bir-birini almashtirishini (substitut ekanligini) ko‘zda tutib bu koeffitsent o‘zgarishi mumkinligini nazarda tutadilar. Bundan esa, ishlab chiqarishning berilgan texnik qurollanishi darajasida, belgilangan ishlab chiqarish hajmiga resurslarning turli kombinatsiyalarini qo‘llab erishish mumkin degan xulosa chiqadi; - uchinchidan, neokeynschilar bozor mexanizmining muvozanatni avtomatik 6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 8 12 tiklash qobiliyatini etarlicha baholamadilar. 195 Neokeynschilardan farqli ravishda, neoklassiklar faqatgina raqobatga asoslangan bozor tizimigina iqtisodiy o‘sishning balanslashganligini ta’minlashi mumkin deb hisobladilar. Ular iqtisodiy o‘sishning balanslashganligini ta’minlash raqobat mexanizmidan tashqari barqaror pul tizimiga ham bog‘liq, raqobat mexanizmi va barqaror pul tizimi bozor muvozanatini avtomatik tiklaydi deb hisoblashdilar. Shu sababli ular, davlatning iqtisodiyotga aralashuviga barqarorlikni buzuvchi omil sifatida qarab, inflatsion davlat xarajatlariga qarshi chiqdilar. Neoklassik modellar barcha iqtisodiy jarayonlarning aniq holatini qamrash xususiyatiga egadir. Birinchi neoklassik model R. Solou tomonidan 1956 yilda ”Iqtisodiy o‘sish nazariyasiga hissa” asarida tasvirlab berildi va so‘ngra 1957 yilda “Texnologik taraqqiyot va agregativ ishlab chiqarish funksiyasi” nomli asarida rivojlantirildi. R.Solou modeli mutanosib iqtisodiy o‘sishning zarur sharti yalpi talab va yalpi taklifning tengligi hisoblanadi. Modelda yalpi taklif Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funksiya bilan ifodalangan87. Bu funksiya bir tomondan ishlab chiqarish hajmi va ikiinchi tomondan foydalanilayotgan omillar hamda ularning o‘zaro kombinatsiyalari o‘rtasidagi funksional bog‘liqlikni aks ettiradi, ya’ni: Y= f(L,K,N), modelda yuqori texnik rivojlanish bosqichida erning kichik ahamiyatga egaligi tufayli ishlab chiqarish faqat mehnat resurslari va kapitalga bog‘liq deb olingan. Y= f(L,K), funksiyaning kengaytirilgan ko‘rinishi quyidagicha: Y= (AY/ A L) L + (AY/ AK)K , bu yerda: AY/ A L- mehnatning chekli mahsuloti (MPL); AY/ AK- kapitalning chekli mahsuloti (MPK). Solou modeliga ko‘ra yalpi ishlab chiqarish hajmi mehnat unumdorligini -bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan mahsulot ishlab chiqarish hajmini (y=Y/L) o‘stirish hisobiga ta’minlanishi mumkin. 6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 8 13 Ayni paytda mehnat unumdorligi kapital bilan qurollanganlik darajasining (k= K/L) funksiyasi, ya’ni y = f Bu yerda fk>=F(kI> Kapital (fond) bilan qurollanganlik darajasining o‘sishi esa jamg‘arish normasiga bog‘liq. Modelda yalpi talab investitsion va iste’mol xarajatlari bilan belgilanadi deb olinadi. y = c + i Davlat xarajatlari va sof eksport ko‘rsatkichlari ham iste’mol va investitsiyalar tarkibiga kiritib yuboriladi. 15.1. -rasm. Bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish (y) va talab (c+i)88 . Daromad, shakllangan jamg‘arish normasiga ko‘ra, iste’mol va jamg‘arishga bo‘linishini hisobga olib iste’mol funksiyasini quyidagi ko‘rinishda yozishimiz mumkin: c=(l-s)y Bu yerda s-jamg‘arish normasi. Bundan y= c + i=(1-s)y+ i, o‘z navbatida i= sy kelib chiqadi. Boshqacha aytganda muvozanat holatida investitsiyalar jamg‘armalarga teng va daromadga proporsionaldir. Talab va taklifning tengligi shartini quyidagicha yozish mumkin: f(k)=c+i f(k)= i/s Ishlab chiqarish funksiyasi tovarlar bozorida taklifni, kapital jamg‘arish esa ishlab chiqarilgan mahsulotga talabni belgilaydi. 6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 8 14 Ishlab chiqarish hajmi dinamikasi kapital (kapital bilan qurollanganlik) hajmiga bog‘liq. Kapital hajmi esa uning chiqib ketishi va investitsiyalar ta’sirida o‘zgaradi. Investitsiyalar kapital zahirasini orttiradi, chiqib ketish (amortizatsiya) esa uni kamaytiradi. Investitsiyalar fond bilan qurollanganlik va jamg‘arish normasiga bog‘liq. Bu iqtisodiyotda talab va taklif tengligi shartidan kelibchiqadi: i= sf(k). Jamg‘arish normasi (s) k ning har qanday miqdorida mahsulotning investitsiya va iste’molga bo‘linishini belgilaydi: y = f(k), i= sf(k), c=(1-s)f(k) R.Solou modelida kapitalning chiqib ketishi aholi soni o‘sishing barqaror muvozanat va iqtisodiy o‘sishga ta’siri. Amortizatsiya quyidagicha hisobga olinadi: agar yiliga eskirish hisobiga kapitalning qayd etilgan d qismi chiqib ketadi deb hisoblasak (chiqib ketish normasi), chiqib ketish miqdori kapital hajmiga proporsional bo‘ladi va dk ga teng bo‘ladi. Grafikda bu aloqadorlik koordinata boshidan d burchak koeffitsenti bilan chiquvchi to‘g‘ri chiziq bilan aks ettiriladi.(15.2-rasm). 15.1. -rasm. Investitsiyalar va kapitalning chiqib ketishining iqtisodiy muvozanatga tasiri89 Investitsiyalar va chiqib ketishning kapital zahirasi dinamikasiga ta’sirini Ak=I-d, yoki investitsiyalar va jamg‘armalar tengligidan foydalanib Ak=sf(k)-dk 6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 8 15 ^rinishida yozish mumkin. Kapital zahirasi(k) investitsiyalar hajmi kapitalning chiqib ketishi hajmiga teng bo‘lguniga qadar, ya’ni s f(k)=dk shart bajarilguniga qadar oshib boraveradi. Shundan so‘ng bitta ish bilan band xodimga to‘g‘ri keladigan kapital zahirasi (fond bilan qurollanganlik) o‘zgarmaydi (Ak=0). Investitsiyalar hajmi kapitalning chiqib ketishi hajmiga teng bo‘lgan sharoitdagi kapital zahirasi darajasi fond bilan qurollanganlikning muvozanatli (barqaror) darajasi deyiladi va k* deb belgilanadi. k* ga erishilganda iqtisodiyot uzoq muddatli muvozanat holatida bo‘ladi. Muvozanat barqaror bo‘lishiga sabab k ning dastlabki miqdori qandayligidan qat’iy nazar iqtisodiyot muvozanat holatiga, ya’ni k* ga intiladi. Agar k ning boshlang‘ich miqdori k* dan kam bo‘lsa, yalpi investitsiyalar (sf(k)) chiqib ketish miqdori (dk) dan ko‘p bo‘ladi va kapital zahirasi sof investitsiyalar miqdoriga ko‘payib boradi. Aksincha k2 > k* bo‘lsa, investitsiyalar amortizatsiyadan kamligini anglatadi. Bu holda kapital zahirasi muvozanatli darajaga qadar kamayib boradi (15.2.- rasm). Jamg‘arish normasi fond bilan qurollanganlikning barqarorr darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. Jamg‘arish normasining s1 holatdan s2 holatga siljishi investitsiyalar egri chizig‘ini yuqoriga sf(k) holatdan s2f(k) holatga qadar siljishini keltirib chiqaradi (15-3. -rasm). 15.2. -rasm. Jam1g‘arish normasiningning iqtisodiy muvozanatga ta’siri90 Boshlang‘ich holatda iqtisodiyot kapitalning barqaror zahirasi k*1 ga ega 6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 8 16 bo‘lib, investitsiyalar amortizatsiyaga teng edi. Jamg‘arish normasi oshganidan so‘ng investitsiyalar (I’1 - I1) miqdorga o‘sdi, kapital zahirasi (k*1) va amortizatsiya (dk1) esa o‘zgarmasdan qoldi. Bunday 17 sharoitda investitsiyalar kapitalning chiqib ketishi (amortizatsiya)dan ortiqlik qiladi va kapital zahirasining yangi muvozanat darajasi (k*2) ga qadar o‘sishini keltirib chiqaradi. k*2 esa fond bilan qurollanganlik va mehnat unumdorligining yuqoriroq darajalari bilan xarakterlanadi. Solou modeli jamg‘arish normasi kapital bilan qurollanganlikning barqaror darajasiga erishishning o‘ta muhim omili ekanligini ko‘rsatadi. Jamg‘arish normasining o‘sishi investitsiyalar hajmining oshishini keltirib chiqaradi. Bu esa asosiy kapital miqdorining ortishiga, o‘z navbatida kapital bilan qurollanganlik darajasining (k) ko‘tarilishi orqali , pirovard natijaga, ya’ni ishlab chiqarish hajmining (Y) ko‘payishiga olib keladi. Shunday qilib, jamg‘arish normasining oshishi barqaror muvozanat sharoitida yuqoriroq ishlab chiqarish va kapital zahirasi darajasiga erishish imkonini beradi. Ammo jamg‘arish normasining ortishi qisqa muddatdli davrda, iqtisodiyot yangi barqaror muvozanat nuqtasiga yetgunga qadar , iqtisodiy o‘sishni jadallashishiga olib keladi. Jamg‘arish jarayoni ham, jamg‘arish normasining oshishi ham barqaror muvozanat holatida aholi jon boshiga ishlab chiqarish hajmining uzluksiz o‘sishi mexanizmini tushuntirish uchun yetarli emas. Ular muvozanatning bir holatidan ikkinchi holatiga o‘tilishini ko‘rsatadi xolos. Solou modelini keyingi rivojlantirilishida navbat bilan ikki shart olib tashlanadi: aholi soni va uning ish bilan band qismi sonining o‘zgarmasligi hamda texnologik taraqqiyotning mavjud emasligi. Aholi doimiy (n) sur’at bilan o‘sadi deb tasavvur qilamiz. Ishchilar sonining ko‘payishi boshqa teng sharoitlarda mehnatning kapital bilan qurollanishi darajasining qisqarishiga olib kelishi mumkin. Natijada, bir ishchiga to‘g‘ri keladigan kapital zahirasi o‘zgarishini ko‘rsatuvchi tenglama quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: Ak=I-dk-nk yoki Ak=I-(d+n)k Mehnatning kapital bilan qurolanganligi pasayishi tufayli uni oldingi darajada saqlab turish uchun investitsiyalarning kapital chiqib ketishini qoplaydigan hajmi zarur. Kapital jamg‘arish normasi yuqori bo‘lmasa kapitalning chiqib ketishi, aholi 6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 8 18 sonining o‘sishi tufayli kapital bilan Matematik jihatdan o‘zgarmas kapital bilan qurolanganlik sharoitidagi iqtisodiyotda barqaror muvozanat sharti quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: Ak=sf(k)-(d+n)k=0 yoki sf(k)=(d+n)k Tenglamadagi (d+n)k investitsiyalarning kritik kattaligini xarakterlaydi. Ya’ni bir ishchiga to‘g‘ri keladigan kapitalni doimiy o‘zgarmas darajada saqlab turadigan hajmini ifodalaydi. Aholi o‘sishining hisobga olgan holda R. Solou modelini grafik jihatdan ifodalash uchun mehnatning kapital bilan qurollanganligi barqaror darajasini (k*) deb belgilaymiz. Aniqlaganimizdek, agar bir ishchiga to‘g‘ri keladigan kapital (k=const) bo‘lsa iqtisodiyot muvozanat holatida bo‘ladi. Agar k1<k* bo‘lsa, unda amaldagi investitsiyalar ularning kritik kattaligidan yuqori va (k1) k* ga qadar o‘sadi. Agar k2>k*, unda investitsiyalar ularning kritik darajasidan past va (k2) k* ga qadar pasayadi. Model iqtisodiyot barqaror holatda bo‘lishi uchun investitsiyalar sf(k) kapital chiqib ketishi va aholining o‘sishi (d+n)k oqibatlarini qoplashi kerakligini ko‘rsatadi. B holda kapital bilan qurollanganlik (k) va mehnat unumdorligi (y) o‘zgarmas qoladi. Lekin aholi o‘sishida kapitalning doimiyligi rapital ham aholiga qurollanganlik darajasi o‘zgarmasdan qolishi yoki pasayib ketishi mumkin. 15.4.-rasm. Aholi soni o‘sishining iqtisodiy muvozanatga ta’siri91 6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 8 19 mos sur’atda o‘sishi kerakligini anglatadi: ya’ni: AY/Y=AL/L=AK/K=n Bundan quyidagi xulosa kelib chiqadi: aholining o‘sishi - iqtisoiyotning barqarorlik holati sharoiidagi uzluksiz iqtisodiy o‘sishning sabablaridan biri. Biroq agar aholining o‘sishi investitsiyaning oshishi bilan birga bormasa, unda bu bir ishchiga tug‘ri keladigan kapital zahirasining kamayishiga olib keladi.Aholining n dan n ga o‘sishi (d+n)k chizig‘ini yuqoriga (d+rn)k holatiga siljitadi. Bu esa kapital bilan qurollanganlikni k* dan k1* gacha qisqartiradi. Shunday qilib, R.Solou modeli aholi o‘sishining yuqori sur’atlarga ega bo‘lgan davlatlarda kapital bilan qurollanganlik past - demakki, daromadlar ham past bo‘lishini tushuntirib beradi. R.Soluning fikriga ko‘ra , barqaror muvozanat sharoitida kapital, mehnat va milliy daromad darajasi bir xil, aholi soni o‘sishiga teng sur’atda o‘sib boradi. Aholi sonining tez o‘sishi iqtisodiyotning o‘sish sur’atlari jadallashishiga ta’sir etadi, ammo barqaror muvozanat holatida aholi jon boshiga mahsulot ishlab chiqarish kamayadi. O‘z navbatida, jamg‘arish normasining oshirilishi aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad miqdorini oshiradi va kapital bilan qurollanganlik koeffitsentini ko‘tarilishiga olib keladi, lekin barqaror holatdagi o‘sish sur’atiga ta’sir ko‘rsatmaydi. Shu sababli barqaror holatdagi iqtisodiy o‘sishning yagona sharti texnologik taraqqiyotning o‘sish sur’ati hisoblanadi. Texnologik taraqqiyotning iqtisodiy o‘sishga ta’siri. Felpsning «oltin qoidasi». Iqtisodiy o‘sishning investitsiyalar va bandlar sonining oshishidan keyingi uchinchi manbasi bo‘lib, texnologik taraqqiyot hisoblanadi. Neoklassik nazariyada texnik (texnologik) taraqqiyot deganda ishlab chiqarishning mashinalashtirilishi emas, balki, ishlab chiqarishdagi sifat 202 o‘zgarishlari (ishchilarning ma’lumot darajalari va malakalarining o‘sishi, ishlab 6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 8 20 chiqarishni tashkil qilishning yaxshilanishi, ishlab chiqarish ko‘lamining kengayishi) tushuniladi. Modelga texnologik taraqqiyotning kiritilishi ishlab chiqarish funksiyasini o‘zgartirib, u quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: Y=f(K,LxE) Bu yerda(E)- mehnat birligi samaradorligi (ishchi kuchining salomatligi, ma’lumoti va malakasiga bog‘liq): (LxE)- doimiy samaradorlik E ga ega shartli mehnat birliklari soni. E qanchalik katta bo‘lsa, mavjud ishchilar soni bilan shuncha ko‘p mahsulot ishlab chiqarilishi mumkin.92 Texnologik taraqqiyot mehnat samaradorligi(E) ning doimiy surat (g)bilan o‘sishga olib keladi. Shuning uchun g =2% bo‘lganda, mehnatning har bir birligidan qaytim yiliga 2% ga oshadi, bu esa ishlab chiqarish hajmining ishchi kuchi yiliga 2% o‘sgandagi kabi o‘sishiga olib keladi. Texnik taraqqyotning bunday shakli mehnatni tejaydi deyiladi, (g)- esa mehnatning tejaydigan texnologik taraqqiyotning surati. Endi texnologik taraqqiyot holatidagi kapital bilan qurollanganlikning barqaror darajasini aniqlash mumkin. Agar bandlarning soni (L) (n) sur’at bilan oshayotgan bo‘lsa, samaradorlik (E) esa (g)sur’at bilan o‘sayotgan bo‘lsa, unda (LE) (n+g) sur’at bilan oshib boradi. Doimiy samaradorlikka ega bir mehnat birligiga to‘g‘ri keladigan kapital ki=[K/(LE)] ni tashkil etadi. Doimiy samaradorlik bilan mehnat birligiga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish hajmi esa y=Y/(LE)ni tashkil etadi. Bunda barqaror muvozanatlilik holatiga quyidagi shartda erishiladi: sf(k)=(d+n+g)k Tenglama kapital bilan qurollanganlikning, o‘zgarmas samaradorlikka ega bo‘lgan mehnat birligiga to‘g‘ri keladigan kapital va ishlab chiqarishning doimiyligini ta’minlaydigan, faqatgina bitta darajasi 6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 8 21 (k*) mavjud ekanligini ko‘rsatadi. Bu barqaror holat iqtisodiyotning uzoq muddatli muvozanatini ifodalaydi.(15.5.-rasm). iu (d+n+g)kr+ 15.5. -rasm Texnologik taraqqiyotning barqaror muvozanatga ta’siri93 (k1*) ning barqaror (qat’iy) holatida texnologik taraqqiyot mavjud bo‘lgan sharoitda kapital hajmi (K) va ishlab chiqarish (Y) (n+g) sur’at bilan o‘sadi. Bir ishchi hisobiga to‘g‘ri keladagan kapital bilan qurollanganlik (K/ L) va ishlab chiqarish (Y/L) (g)- sur’at bilan o‘sib boradi. Bu R.Solou modelida texnologik taraqqiyot-turmush darajasi uzluksiz o‘sishining yagona sharti ekanligini ko‘rsatadi. Shunday qilib, R.Solou modeli iqtisodiy o‘sishning 3 manbai- investitsiyalar, ishchi kuchi soni va texnologik taraqqiyot o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni yoritish imkonini beradi. Davlat iqtisodiy o‘sishga jamg‘arma me’yori va texnologik taraqqiyotni jadallashtirish orqali ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Jamg‘arma me’yori qanday bo‘lishi kerak? Aniqlaganimizdek muvozanatli iqtisodiy o‘sish jamg‘armaning turli me’yorlari bilan muvofiqlashadi. Shuning uchun maksimal iste’mol darajasi bilan iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydigan me’yor optimal bo‘ladi. Bunday me’yor “Oltin qoida” ga muvofiq keladi. Jamg‘armaning bu me’yoriga mos keladigan kapial bilan qurollanganlik darajasini (k**) bilan iste’molni esa - (C**) bilan belgilaymiz. Oldin biz ishlab chiqariladigan mahsulot iste’mol va investitsiyalarga sarflanadi deb belgilagan edik: Y=C+I bundan C=Y-I kelib chiqadi. Berilgan parametrlarning o‘rniga ular barqaror holatidagi ifodasini qo‘ysak, quyidagiga ega bo‘lamiz: C*=f(k*)-dk*, bu yerda C*- barqaror o‘sish holatidagi iste’mol. Iste’mol hajmi maksimal bo‘ladigan kapital bilan qurollanganlikning barqaror darajasi “Oltin qoida”ga muvofiq keladi. 2 k** k 15.6. -rasm. Felpsning «oltin qoidasi» bo‘yicha iste’molning barqaror darajasi3 “Oltin qoida” darajasiga mos keladigan kapital bilan qurollanganlik holatida f(k*) ishlab chiqarish funksiyasi va dk* chizig‘i bir xil og‘maga ega va ist’mol maksimal darajaga erishadi. k** kapital bilan qurollanganlik darajasida kapital zahirasining bir birlikka oshishi ishlab chiqarish o‘sishini keltirib chiqaradi (kapitalning chegaraviy mahsulotiga teng keladigan) va kapitalning d kattalikka chiqib ktishini oshiradi. Shunday qilib, “Oltin qoida”ga mos keladigan k** kapital bilan qurollanganlik darajasida MPK=d shart bajariladi. Aholi o‘sishi va texnologik taraqqiyotni hisobga olgan holda esa MPK=d+n+g shart bajariladi. 2 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 217 3 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 218 205 Agar iqtisodiyot “Oltin qoida” bo‘yicha ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan kapital zahirasidan ortiqcha kapital zahirasi bilan rivojlanayotgan bo‘lsa, unda bu holatda jamg‘arma me’yorini pasaytirishga yo‘naltrilgan siyosatni amalga oshirish zarur. Jamg‘arma me’yorining kamayishi iste’molning oshishi va unga muvofiq ravishda investitsiyalarning pasayishiga olib keladi, demak kapital zahirasining barqaror darajasining pasayishiga ham olib keladi. Agar iqtisodiyot barqarorlik holatida “Oltin qoida” dagidan kam kapital bilan qurollanganlik bilan rivojlanayotgan bo‘lsa, unda jamg‘arma me’yorini oshirish zarur. Bu investitsiyalarni oshirib iste’molni pasaytiradi, lekin kapitalning jamg‘arilib borishi bo‘yicha qandaydir vaqtdan boshlab yana o‘sa boshlaydi. Natijada iqtisodiyot yana yangi muvozanat holatiga erishadi ammo oltin qoidaga muvofiq bo‘lgan holda, bunda iste’mol dastlabkiga nisbatan yuqoriroq darajaga ega bo‘ladi. R.Solou modeli texnologik taraqqiyotni farovonlikni barqaror oshiruvchi va o‘sishning optimal variantini topishga imkon yaratuvchi yagona asos sifatida ko‘rsatadi. Biroq u texnologik taraqqiyotni tashqi (ekzogen) omil sifatida ko‘rib chiqadi, demakki uni tushuntirmaydi. Ayrim olimlarning fikricha, texnologik taraqqiyotning determinantlari bugungi kunda etarlicha aniq emas. Biroq davlat siyosati turli xil instrumentlardan shu jumladan ilmiy tadqiqot va loyiha - konstruktorlik ishlaridan foydalanib texnologik taraqqiyotni rag‘batlantirishi mumkin. Masalan, patent qonunchiligini mukammallashtirib, ayrim rivojlangan mamlakatlar (AQSh,Yaponiya, Germaniya) uzoq muddat davomida yangi mahsulotni ishlab chiqarish huquqiga monopoliyani berishdi. Soliq to‘g‘risidagi qonunlar ko‘pgina mamlakatlarda ilmiy tadqiqot tashkilotlariga bir qancha imtiyozlar beradi. Maxsus tashkil etilgan milliy ilmiy fondlar fundamental ilmiy tadqiqotlarga subsidiyalar beradi. Hozirgi kunda mablag‘larni inson kapitaliga yo‘naltirish ham muhim masalalardan biri bo‘lib kelmoqda, texnologik taraqqiyotda u asosiy rolnio‘ynaydi. 24 Iqtisodiy o‘sishning J.Mid va A. Lyuis modellari. J.Midning iqtisodiy o‘sish modeli ham neoklassik asoslarga ega. U iqtisodiy o‘sishni chekli unumdorlik qonuni qo‘llaniladigan marjinalistik yondoshuvlar bilan tushuntiradi. O‘z konsepsiyasini J. Mid “Iqtisodiy o‘sishning neoklassik nazariyasi” (1961 y.) kitobida bayon etdi. Kobb- Duglas funksiyasining zamonaviylashtirilgan variantidan foydalanib, J Mid barqaror dinamik muvozanat imkoniyati tenglamasini keltirib chiqardi. Y=ak+pL+r bu yerda: Y-milliy daromadning o‘rtacha yillik o‘sish surati: k- kapitalning o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati; L- mehnatning o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati; a- milliy daromadda kapitalning ulushi; P- milliy daromadda mehnatning ulushi; r- texnologik taraqqiyot sur’ati. Tenglama, milliy daromadning o‘sish sur’ati milliy daromadda ega bo‘lgan ulushi bo‘yicha mehnat va kapital o‘sish sur’atlarining yig‘indisiga texnologik taraqqiyot sur’ati qo‘shilishidan paydo bo‘lgan miqdorga teng bo‘lishini ko‘rsatadi. Mehnat va texnologik taraqqiyot o‘sish sur’atlarini doimiy deb taxmin qilib J. Mid quyidagi xulosaga keldi; iqtisodiy o‘sishning barqaror sur’ati kapital o‘sishning barqaror sur’atlari va uning milliy daromad o‘sish sur’atlari bilan tengligi sharoitida erishiladi. Agar kapitalning o‘sish sur’atlari milliy daromadning o‘sish sur’atlaridan oshsa, unda bu jamg‘arish sur’atlarining o‘z-o‘zidan pasayishiga olib keladi. Bunday bog‘liqlik J.Midning jamg‘arishning milliy daromaddagi ulushi doimiy deb shart kiritganligining natijasidir. Shu sababli kapital jamg‘arishning (investitsiyalarning) yuqoriroq sur’atlarini moliyalashtirish uchun zarur bo‘lgan jamg‘armalarning qo‘shimcha o‘sishi birichisidan orqada qoladi va unga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Agar kapitalning o‘sish sur’ati milliy daromadning o‘sish sur’atidan orqada qolsa teskari holat ro‘y beradi. 25 Mehnat unumdorligi o‘sish sur’atlarining dinamik muvozanatga ta’sirini ko‘rib chiqib J. Mid agar ular kapital jamg‘arish sur’atidan oshsa unda chekli mehnat unumdorligining pasayishi natijasida mehnatning kapital bilan almashtirilishi hosil bo‘ladi degan xulosaga keldi. Ishlab chiqarish jarayonida ularning yangi nisbati esa mehnatning ham, kapitalning ham to‘liq bandligini ta’minlaydi. Shu bilan birga J. Mid real holatda mehnatning va kapital jamg‘arilishining o‘sish sur’atlari o‘rtasida muvofiqlikka amal qilish zarurligiga e’tibor qaratgan. Aks holda, agar mehnatning o‘sishi shunga muvofiq kapital oshishi bilan birga bormasa ishlab chiqarishning o‘sishi ro‘y bermaydi, chunki ishchi kuchining o‘sishi ortiqcha bo‘lib ishsizlik vujudga keladi. Agar kapital mehnat unumdoligini o‘sish sur’atlaridan tezroq o‘ssa, unda ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari hosil bo‘ladi. Biroq bu holda ham dinamik muvozanatga erishish usullari mavjud. J. Mid bozorlarning neoklassik nazariyasiga asoslanib ularni ko‘rsatadi. Bunda, mehnat bozorida ishsizlikning vujudga kelishi raqobatni kuchaytiradi, bu esa o‘z navbatida ish haqi stavkalarining pasayishiga va kapitalning foydaliligining o‘sishiga olib keladi. Natijada jamg‘arish sur’atlari oshadi va ishchi kuchining o‘sish sur’atlari bilan tenglashadi. J. Mid modelida davlat pul-kredit siyosatidan foydalangan holda faqatgina bilvosita barqarorlashtiruvchi rolini bajarishi kerak. Faqat shugina daromadlar va jamg‘armalarni qayta taqsimlashning, resurslarning zarur bandligi va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydigan, samarali mexanizmini yaratish imkonini beradi. A. Lyuis o‘z modelida ishchi kuchi zahirasi (rezerv) ni iqtisodiy o‘sishning asosi sifatida ko‘rib chiqadi. Shuning uchun uning fikricha, bu model “aholi zichligi yuqori, kapital taqchil, tabiiy resurslar esa cheklangan” davlatlar uchun qo‘l keladi. Bunday mamlakatlarga A. Lyuis Hindiston, Pokiston, Misr va boshqalarni kiritadi. A. Lyuis o‘z konsepsiyasida erkin bozor g‘oyasiga asoslanganligi tufayli, tahlil markaziga tadbirkor shaxsini qo‘yadi. U bozorda mavjud ishlab chiqarish omillaridan, ya’ni mehnat, yer va kapitaldan foydalanish 208 xususida qarorlar qabul qiladi, Model iqtisodiyotning ikki sektori: agrar va sanoat sektorlarini hisobga olgan holda quriladi:. Agrar sektorda mehnat resurslarining taklifi cheklanmagan, mehnat unumdoligi juda past, chekli mahsulot esa nolga teng deb taxmin qilinadi. Bu esa qishloq xo‘jaligidan ishchi kuchining “olinishi” ishlab chiqarish qisqarishiga olib kelmasligini anglatadi. Qishloq xo‘jaligida ishchilarning ish haqi yashash minimumi darajasida bo‘lgani sababli, bu ishchi kuchidan sanoatda foydalanish hech qanday muammo tug‘dirmaydi. Bu sektordagi mehnat unumdoligi agrar sektordagidan ancha yuqori. Shunday qilib, A. Lyuis modelining vazifasi mehnat resurslarining bir qismini qishloq xo‘jaligidan sanoatga qayta taqsimlash va bu bilan iqtisodiy o‘sish sur’atining tezlanishiga erishish hisoblanadi. Bu jarayonda asosiy mexanizm bo‘lib tarmoqlararo bozor xizmat qiladi. Sanoat ishlab chiqarish mashtablarini kengaytirib, o‘z ishchilarining daromadlari o‘sishini ta’minlaydi, bu esa ichki talabni oshishiga ko‘maklashadi. Bunda tadbirkorlar o‘sib borayotgan daromadlarni ishlab chiqarishni kengaytirishga yo‘naltiradilar. Bu daromadlar keyinchalik iqtisodiy o‘sishga dinamik ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy o‘sishning o‘zini A. Lyuis ikki turga ajratadi: sanoatda uning manbai bo‘lib qo‘shimcha ishchi kuchidan foydalanish hisoblanadi (ekstensiv tur), qishloq xo‘jaligida esa- chekli mehnat unumdorligining oshishi (intensiv tur). Iqtisodiy o‘sishning bu ikki turi investitsiyalashning ikki turli xil funksiyalariga muvofiq keladi. Sanoatda gap asosan kapitalni kengaytirish ustida boradi. Shuning uchun investitsiyalarning berilgan funksiyasi yakuniy sanoat mahsulotiga talabga bog‘liq bo‘ladi. Uning o‘sishi daromadlar oshishi va investitsiyalar kengayishini rag‘batlantiradi. Qishloq xo‘jaligida, aksincha, investsiyalar daromadlarning qisqarishiga bog‘liq holda kengayadi: ish haqiga xarajatlarning ko‘payishi fermerlarni qo‘l mehnatini mashina mehnati bilan almashtirishga majbur qiladi. O‘z modelini rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ishlab chiqib A. Lyuis uni industrial bosqichni o‘tgan g‘arbiy mamlakatlar uchun to‘g‘ri kelmaydi, deb hisoblagan. Boshqa mualliflar esa, aksincha, uni rivojlangan iqtisodiyot sharoitlari 27 uchun maqbul deb hisoblashadi. Sh. Kindlberger o‘z tahlilida ko‘rsatganidek iqtisodiy o‘sishning mehnat va kapital bilan bog‘liqligining eng yaxshi namunasi bo‘lib GFR, Italiya, Shveysariya, va Niderlandiya hisoblanadi. Buyuk Britaniya , Belgiya, Shvetsiya, Norvegiya va Daniya kabi mamlakatlar ham A. Lyuis modelini teskari bog‘liqlikda bo‘lsada, tasdiqlashdi: bu mamlakatlarda iqtisodiy o‘sishning past sur’atlari mehnat resurslari va ishlab chiqarish quvvatlaridan cheklangan holda foydalanish bilan bog‘liq edi. Yana bir guruhni sezilarli ishchi kuchi ortiqchaligini boshidan kechirgan mamlakatlar tashkil etadi (Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya, Yugoslaviya, Turkiya). Ularning iqtisodiy o‘sishi ham Sh. Kindlberger fikricha A. Lyuis modeliga to‘g‘ri keladi. Bu mamlakatlar nafaqat o‘z sanoatini balki boshqa yevropa davlatlari sanoatini ham ishchi kuchi bilan ta’minlar edi va butun qit’a uchun o‘ziga xos mehnat zahirasi fondi vazifasini bajargan edi. Agar barcha modellarni umumlashtirgan holda o‘rganadigan bo‘lsak, bugungi kunda ayni bir modelning iqtisodiyotda to‘liq qo‘llanilayotganligini ko‘rishning iloji yo‘q deb o‘ylaymiz. Keynschilar bu borada iqtisodiy o‘sishni modellashtirishda asosiy e’tiborni investitsiya va davlat boshqaruviga qaratsa, neoklassiklar davlat boshqaruvini inkor etgan holda barcha ishlab chiqarish omillarining samadorlik jihatlarini ustuvor deb hisoblashadi. Bizning fikrimizcha biror davlat o‘z iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish yo‘lida ayni bir iqtisodiy o‘sish modelini tanlamasdan, o‘z mamlakat tabiiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy salohiyatidan kelib chiqqan holda, aholining urf-odatlari, an’analari va mentalitetidan kelib chiqqan holda o‘z iqtisodiy o‘sish modelini ishlab chiqishi lozimdir. Shundan so‘ng bu mamlakat iqtisodiyoti turli xil tashqi ta’sirlarga sezuvchanlik darajasi kamayadi va jahon iqtisodiyoti bo‘ylab sodir bo‘layotgan inqirozlarga qarshi chidamlilik darajasi yetarlicha yuqori bo‘ladi. Bunga yaqqol misol sifatida mamlakatimiz Birinchi Prezidenti tomonidan ishlab chiqilgan rivojlanishning “O‘zbek modeli” ni keltirishimiz mumkin. 28 O‘zbekistonda iqtisodiy o’sishni ta’minlash omillari va natijalari Mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritganidan so‘ng iqtisodiyotda o‘z mohiyati va ahamiyatiga ko‘ra mutlaqo yangi mazmunga ega bo‘lgan jarayonlar yuzaga kela boshladi. Bu, eng avvalo, iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida tarkibiy o‘zgarishlarning izchil amalga oshirilishi bilan bevosita bog‘liq edi. Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarning har bir bosqichida makroiqtisodiy barqarorlikni va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash asosiy ustuvor vazifa etib belgilab kelindi. Ma’lumki, iqtisodiy o‘sish mamlakatning YalMda namoyon bo‘ladi va u davlatning iqtisodiy qudratiga baho beradi. Mamlakatimizning mustaqillik yillaridagi iqtisodiy o‘sishni ta’minlash davrlarini 3 bosqichga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiqdir. 1. 1991-1996 yillar: Ishlab chiqarishning pasayishini to‘xtatish va iqtisodiy o‘sishga erishish. 2. 1997-2004 yillar: YaIMning aholi jon boshiga o‘sishiga erishish, inflatsiyani keskin pasaytirish va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash. 3. 2005-2017 yillar: Davlat budjeti va joriy operatsiyalar hisobi ijobiy saldosini hamda yuqori iqtisodiy o‘sishni ta’minlash. 4. 2017 yildan hozirgacha bo‘lgan davr: Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlarini saqlab qolish (o‘tish davrida iqtisodiyot sohasida statistik hisobotlarni to‘g‘ri yuritish va davlatning iqtisodiy salohiyatini aniq baholash). Respublikada bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida, iqtisodiyotni lik muhitini shakllantirish jarayonlarini chuqurlashtirish; makroiqtisodiy barqarorlikka erishish; milliy valyutani mustahkamlash; iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini tubdan o‘zgartirish; ijtimoiy kafolatlari kuchli bo‘lgan 15.1- jadval O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sishni ta’minlash davrlari va o‘ziga xos omillari 29 1991-1996 yillar 1997-2004 yillar 2005-2017 yillar Ishlab chiqarishning pasayishini to‘xtatish va iqtisodiy o‘sishga erishish YaIMning aholi jon boshiga o‘sishiga erishish, inflatsiyani keskin pasaytirish va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash Davlat budjeti va joriy operatsiyalar hisobi ijobiy saldosini hamda yuqori iqtisodiy o‘sishni ta’minlash - Mustaqil davlatning asosiy institutlarini shakllantirish; -Bozor iqtisodiyoti tamoyillari va asoslarini shakllantirish; -Milliy valyutani muomalaga kiritish; - Narxlarni erkinlashtirish; -Real sektor korxonalarini Davlat tomonidan qullab quvvatlash; -Kichik va o‘rta darajadagi xususiylashtirishni amalga oshirish; -Ijtimoiy himoyaning yangi tizimini shakllantirish va boshqalar. -G‘alla va energiya mustaqilligiga erishish; - Strategik investorlarni qamrab olgan yirik xususiylashtirishni amalga oshirish; -YAngi, yirik sanoat korxonalarini barpo etish; -Sanoat sektorida mahalliylashtirish dasturlarini amalga oshirish; -Iqtisodiyot tarmoqlarida boshqaruv tizimini isloh qilish; -Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish; -Makroiqtisodiy siyosatni takomillashtirish va boshqalar. -Eksportni rag‘batlantirish uchun imtiyozlar berish; -Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun ishbilarmonlik muhitini yaxshilash; -Iqtisodiyotni modernizatsiyalash tarmoq dasturlarini amalga oshirish; -Sanoat kooperatsiyasini rag‘batlantirish; -Erkin iqtisodiy zonalar, transport va logistika markazlarini barpo etish; -Barcha jabhalarda AKT dan keng foydalanish va boshqalar. Respublikamizda iqtisodiy o‘sish jarayonini ifodalashda biz respublikamiz YaIMini, uning rivojlanish dinamikasi, tuzilishi orqali ifoda etamiz. O‘zbekiston 1991 yilda mustaqillikka erishgan vaqtdan buyon mamlakat YalMining hajmi xarid qilish qobiliyatining pariteti bo‘yicha qariyb 6 marta oshdi, shu bilan birga, so‘nggi yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari kamida 8 foizni tashkil qilmoqda. Mamlakatimiz iqtisodiyotida Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning og‘ir bosqichi 1991-1995 yillari bo‘ldi. Bu davrda YaIM ning qisqarish, narxlar darajasining keskin o‘sishi ro‘y berdi. Ammo olib borilgan pishiq-puxta makroiqtisodiy siyosat bu qiyinchiliklarni engib o‘tish va barqaror rivojlanish yo‘liga kirish imkonini berdi. 1996 yildan boshlab iqtisodiy pasayish to‘xtatilib iqtisodiy o‘sish ta’minlanmoqda. Aynan ana shu yil mamlakatimiz iqtisodiyoti ilk o‘sish ko‘rsatkichini qayd etdi. Bu jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy faoliyati natijalarini ifodalovchi pirovard ijobiy natija bo‘ldi. Keyingi yillarda barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, iqtisodiyotda xususiy sektorning rolini va ahamiyatini oshirish, tarkibiy islohotlarni chuqurlashtirish, ishlab chiqarish omillaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirishga qaratilgan keng qamrovli iqtisodiy siyosatni olib borilishi natijasida iqtisodiy o‘sish ta’minlandi, xususan, iqtisodiy o‘sishni ifodalovchi qator ko‘rsatkichlar ijobiy o‘zgara boshladi. Buning natijasida 1996-2003 yillarda mamlakatimiz YAIMning barqaror o‘sish sur’atlari ta’minlandi. SHu yillar mobaynida mamlakatda yirik ishlab chiqarish korxonalari (Andijondagi Asaka avtomobil zavodi, Buxorodagi neftni qayta ishlash zavodi va boshqa) ishga tushishi natijasida mamlakatimizning YAIM ning o‘sishi ta’minlandi. O‘zbekiston iqtisodiyoti 2000-2003 yillar davomida yiliga 3,8-4,2 foiz o‘sish darajasida o‘rtacha sur’atlar bilan rivojlandi. Qulay ishchan muhit yaratish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va 213 50 O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari 31 texnologik yangilashga qaratilgan iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish jarayonlarining natijasi sifatida mamlakatimiz iqtisodiyoti 2004 yildan e’tiboran yiliga 7-9 foiz darajasidagi yuqori va barqaror o‘sish sur’atlarini namoyish qila boshladi. Jahon iqtisodiyotida saqlanib qolayotgan murakkab vaziyat va dunyo bozorlarida yuzaga kelgan noqulay kon’yunkturaga qaramasdan, mamlakatimiz iqtisodiyoti so‘nggi yillarda ham yuqori sur’atlarda o‘sishda davom etdi. Xususan, 2015 yil yakuni bo‘yicha mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot hajmining real o‘sishi 2014 yilga nisbatan 7,4 foizni, 2016 yil yakuni 2015 yilga nisbatan 6,1 foizni, 2017 yil yakuni 2016 yilga nisbatan 4,5 foizni, 2018 yil yakuni 2017 yilga nisbatan 5,1 foizni tashkil etdi (15.7-rasm). 15.7-rasm. O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning yillar davomida o‘sish dinamikasi, foizda96 Mamlakat iqtisodiyotining yuqori sur’atlarda o‘sishi barcha mavjud imkoniyatlarning safarbar qilinayotganligi hamda o‘zini oqlagan islohotlar strategiyasining izchil davom ettirilayotganligi hisobiga ta’minlanmoqda. Xususan: 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 50 O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari 32 - xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, biznes yuritish, mahalliy va xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish uchun zarur sharoit va qulay muhit yaratish borasida aniq chora-tadbirlarning amalga oshirilishi; 50 O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari 33 - sanoatni rivojlantirish va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, yuqori texnologiyali va zamonaviy ishlab chiqarish ob’ektlarini ishga tushirish, ushbu sohada keng qamrovli investitsion dasturlarning izchillik bilan amalga oshirilishi; - iste’mol tovarlari ishlab chiqarish hajmini tubdan oshirish, bunda sanoat kooperatsiyasi asosida tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish ko‘lamining yanada kengaytirilishi; - banklarning kapitallashuvi, likvidligi va resurs bazasini yanada mustahkamlash hamda ularning investitsion faolligini yanada oshirishga qaratilgan izchil va aniq maqsadli chora-tadbirlarning amalga oshirilishi; - ijtimoiy sohani rivojlantirish, aholi bandligi va real daromadlarining oshishini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi iqtisodiyotning yuqori sur’atlarda o‘sishiga zamin yaratmoqda97. Qisqacha xulosalar Iqtisodiy o‘sish to‘liq bandlilik sharoitiga mos keluvchi potensial ishlab chiqarish potensial YaIM hajmining uzoq muddatli ko‘payishi tendensiyasini anglatadi. U o‘sish ishlab chiqarish natijalari va omillarida ro‘y beradigan miqdor va sifat o‘zgarishlarini xarakterlaydi. Iqtisodiy o‘sish real YaIM ning, yoki aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan real YaIM ni o‘sish sur’ati bilan o‘lchanadi. Iqtisodiy o‘sish taklif, talab va taqsimot omillari bilan belgilanadi. Iqtisodiy o‘sishni belgilovchi talab omillariga tabiiy resurslar soni va sifati, mehnat resurslari soni va sifati, kapital, texnologiya va boshqalar kiradi. Bulardan foydalanish usuliga ko‘ra iqtisodiy o‘sish ekstensiv va intensiv turlarga bo‘linadi. Ishlab chiqarish resurslar miqdorini o‘zgartirmagan holda o‘ssa, intensiv omillar hisobiga amalga oshgan hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sish modellari deganda iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishda foydalaniladigan, ularning manbalarini aniqlash va qonuniyatlarini ochib berishga xizmat qiluvchi modellar tushuniladi. 34 Keynschilar (Xarrod, Domar) modellarida iqtisodiy o‘sishning asosiy omil investitsiyalar deb qaraladi. Jamg‘arish normasini ko‘tarish orqali 192 investitsiyalarni ko‘paytirish va ularning samaradorligini oshirish ihtisodiy o‘sish shartlari deb qaraladi. Klassik modellarda iqtisodiy o‘sish ishlab chiqarishning barcha omillariga bog‘liq, mehnat va kapital o‘zaro almashiniladi deb qaraladi. Shunga ko‘ra kapitalning ma’lum darajasida mehnatning kapital bilan qurollanganlik darajasi, o‘z navbatida ishlab chiqarish hajmi ham turlicha bo‘ladi.Neoklassik nazariyasi vakili Robert Solou (1924 yilda tug‘ilgan) o‘z modelida jamg‘armalar, mehnat resurslari o‘sishi va ilmiy-texnik taraqqiyotning aholi turmush darajasi va uning dinamikasiga ta’sir qilish mexanizmini aniqladi. Ushbu model iqtisodiy o‘sishning muvozanatli traektoriyalarini tadqiq qilishga mo‘ljallangan bo‘lib, differensial tenglamalar tizimi shaklida namoyon bo‘ladi. Mazkur model o‘sayotgan asosiy kapitalning jon boshiga mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini oshirishga olib kelishi mexanizmini ko‘rsatadi. R. Solouning asosiy xulosasi shuki, uzoq muddatda iqtisodiy o‘sish sur’atlari kapital qo‘yilmalar oshishiga emas, balki texnologik rivojlanish omiliga bog‘liq bo‘ladi. SHunday ekan, uningcha doimiy texnik rivojlanish va resurslardan samarali foydalanish iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari hisoblanadi. Dj. Mid modeli ham neoklassik asoslarga ega bo‘lib, iqtisodiy o‘sishni marjinalistik yondashuvlar orqali tushuntiradi. O‘z konsepsiyasini Dj. Mid “Iqtisodiy o‘sishning neoklassik nazariyasi” (1961 y.) nomli kitobida ifodalagan. Dj. Mid modelida davlat faqatgina pul-kredit siyosatidan foydalanilgan holda barqarorlashtiradigan vazifani bajaradi. Faqatgina shu resurslarning zarur bandligi va barqaror iqtisodiy o‘sishning ta’minlaydigan daromad va jamg‘armalarning qayta taqsimlash mexanizmini yaratishga imkon beradi. Nazorat va muhokama uchun savollar 1. Iqtisodiy o‘sishningneoklassik modellari neokeynscha modellardan 35 qaysi jihatlariga ko‘ra farq qiladi? 2. R. Solouning iqtisodiy o‘sish modeli qanday nazariy asoslarga ega? 3. Barqaror dinamik muvozanat deganda iqtisodiyotning qanday holati tushuniladi? 4. Soluning iqtisodiy o‘sish modelida jamg‘arish normasining iqtisodiy o‘sishga ta’siri qanday izohlangan? 5. Kapitalning chiqib ketishini iqtisodiy o‘sishga ta’sirini tushuntirib bering? 6. Aholi sonining o‘sishi kapital bilan qurollanganlik darajasiga va ishlab chiqarish hajmiga qay yo‘sinda ta’sir ko‘rsatadi? 7. .Solou modelidagi texnologik taraqqiyotning mohiyatini izohlang. 8. Felpsning “oltin qoidasi” mohiyatinit tushuntirib bering. 9. J.Mid o‘z modelida mehnat unumdorligi va kapital jdamg‘arishining o‘sishi sur’atlari o‘rtasidagi bog‘liqlik qanday ifodalangan? 10. A.Lyuis modeliga ko‘ra iqtisodiy o‘sishni ta’minlash shartlari nimalardan iborat 36