IQTISODIY RIVOJLANISH TO'G'RISIDAGI ASOSIY NAZARIYALAR MUNDARIJA: KIRISH I BOB IQTISODIY RIVOJLANISH TO'G'RISIDAGI DASTLABKI YONDASHUVLAR 1.1. Iqtisodiy rivojlanish to'g'risidagi qarashlar 1.2. Hozirgi zamon institualizm, neoliberalizm va monetarism oqimlari namoyondalari qarashlari II BOB O'ZBEKISTONDA MILLIY TARAQQIYOT BOSQICHLARI MAZMUNI 2.1. Iqtisodiy rivojlanish to'g'risidagi zamonaviy yondashuvlar 2.2 O'zbekistonda milliy taraqqiyot bosqichlari mazmuni va vazifalari 2.3 O'zbekistondagi iqtisodiy taraqqiyot modeli XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Jamiyat a’zolarining ehtiyojlari yuksalib borar ekan, ana shu ehtiyojlarni qondirishning yagona yo‘li iqtisodiy o‘sishdir. Iqtisodiy o‘sish tufayligina ijtimoiy taraqqiyotga erishiladi. Iqtisodiy o‘sish mamlakatning kuch-qudrati o‘sayotganini ko‘rsatadi. Mikroiqtisodiy o‘sish firma, korxona va ayrim sektor (tarmoq) miqyosidagi rivojlanishni ifoda etadi va ularda o‘sish yaratilgan tovarlar va xizmatlarning bozor narxida hisoblangan hajmiga qarab aniqlanadi. Mikroiqtisodiy miqyosda tadbirkorlar o‘z oldilariga iqtisodiy o‘sish orqali maksimal darajada foyda olishni qo‘yadilar. Makroiqtisodiy o‘sish milliy iqtisodiyot, ya’ni muayyan mamlakat miqyosidagi iqtisodiy taraqqiyotni ifoda etadi va yalpi milliy mahsulotning (YAMM) ko‘payishini bildiradi. Makromiqyosda iqtisodiy o‘sishga erishishning optimal maqsadi barcha aholini hayot kechirishini yaxshilash, turmush darajasini ko‘tarishdir. Ekstensiv iqtisodiy o‘sishga ishlab chiqarishning avvalgi texnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko‘payishi tufayli erishiladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o‘zgarmay qoladi, chunki har bir ishlovchiga to‘g’ri keladigan mahsulot miqdori, ya’ni mehnat unumdorligi avvalgicha qoladi. Ekstensiv o‘sishning afzalligi shundaki, u iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning eng oson yo‘li. Bunda tabiiy resurslarni tezda o‘zlashtirish hamda nisbatan tez fursatda ishsizlikni qisqartirish mumkin. Iqtisodiy o‘sishning intensiv turi yanada progressivroq ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo‘llash, ishchi kuchi malakasini oshirish, shuningdek mavjud ishlab chiqarish potensialidan yaxshiroq foydalanish yo‘li bilan erishiladi. Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda, alohida- alohida mavjud bo‘lmaydi, balki bir-biri bilan qo‘shilgan tarzda bo‘ladi. Birinchi Prezidentimiz Islom karimov istiqlolning ilk yillaridan odamlarning mulkdor bo’lishini kafolatlash, o’z aqli va salohiyati bilan mahsulot yarataman degan insonni qo’llab quvvatlash yo’lida kurashdi. Bunda, avvalo, bozor iqtisodiyotining asosi bo’lgan xususiy mulk ustuvorligini mustahkamlaydigan 3 barqaror qonunchilik bazasi , uni jadal amalga oshirish uchun qulay ishbilarmonlik muhiti yaratishga kirishildi . Natijada bugun tadbirkorlik sohasining mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 56.5 %ga yetdi. Ish bilan band aholi soning 78%i aynan shu tarmoqda mehnat qilib , ro’zg’or tebratmoqda , el-yurtimiz rivojiga munosib hissa qo’shmoqda. Davlatimiz rahbari Sh. Mirziyoyev Birinchi Prezidentimiz g’oyalarini izchil davom ettirish yo’lida yangi strategik vazifalarni kun tartibiga qo’ydi. Xalqimiz bugun izchil va barqaror rivojlanayotgan , erkin va farovon , demokratik O’zbekiston davlatini barpo etish yo’lini , avvalo, o’zi va oilasi uchun yanada barqaror va to’kin hayotga erishishning mustahkam zaminini yaratish uchun ter to’kib harakat qilmoqda. Bunday kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning subyektlari hajmining ortib borishi mamlakatning iqtisodiy o’sishini ta’minlaydi. Mamlakatda iqtisodiy o’sishning ta’minlanishi orqali biz ishsizlikning kamayishiga erishamiz . Ishsizlikning kamayishi esa ishlab chiqarishni ko’payishiga olib keladi, va buning natijasida aholi turmush tarzining farovonligining oshishiga erishamiz. Zero, Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev aytganlaridek “Xalq boy bo’lsa , davlat ham boy va qudratli bo’ladi” . Shuning uchun hozirgi kunda ishsizlik muammosi bartaraf etilishi lozim bo’lgan eng katta muammolardan biridir. 4 I BOB IQTISODIY RIVOJLANISH TO'G'RISIDAGI DASTLABKI YONDASHUVLAR 1.1. Iqtisodiy rivojlanish to'g'risidagi qarashlar. Iqtisodiy o’sish, avvalo, foydalanilayotgan resurslarning soni va sifatiga, shuningdek, foydalanilayotgan texnologiyalarga bog’liq. Agarda, qaralayotgan omillar va iqtisodiy o’sish tarkibiy qismlari yaxlitlashtirilgan bo’lsa, iqtisodiy o’sishni ekstensiv va intensiv o’sishga bo’lish mumkin. Ya’ni, foydalanayotgan resurslar miqdori o’zgarmay qolgan holda ishlab chiqarish o’ssa, to’liq intensiv omillar hisobiga amalga oshgan hisoblanadi. Umuman olganimizda iqtisodiy o’sish bir nechta omillarga bog’liq. Bular: • tabiiy resurslar soni va sifati; • mehnat resurslari soni va sifati; • asosiy kapital hajmi; • texnologiyalar. Ushbu omillarning barchasi ishlab chiqarishga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Bu esa iqtisodiy o’sish istiqbollarini belgilashda ishlab chiqarish funktsiyalaridan keng foydalanish imkonini beradi. Ya’ni, iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish omillari miqdorining qo’shimcha o’sish sur’atlari (ΔK/K va ΔL/L) va texnika taraqqiyoti natijasida ularning umumiy unumdorligini qo’shimcha o’sish sur’atlariga (ΔA/A) bog’liq holda mahsulot ishlab chiqarishning qo’shimcha o’sish sur’atini (ΔY/ Y) hisoblash imkonini beradi: ΔY/Y= ΔA/A+ α x ΔK/K+ (1- α) x ΔL/L Bunda α koeffitsienti ishlab chiqarilgan mahsulotda kapital hissasini, (1- α) - mehnat hissasini ko’rsatadi. Faraz qilaylik, milliy mahsulotda kapital hissasi 0,3 ni, mehnat hissasi esa 10,3 = 0,7 ni tashkil etsa, unda kapital (ΔK/K) va mehnatning (ΔL/L) 10% ga qo’shimcha o’sishi ishlab chiqarish hajmining ham 10 % ga qo’shimcha o’sishiga olib keladi. (0 ,3 x 10 % + 0,7 x 1 0% = 3% + 7% = 10%). Ya’ni, iqtisodiy o’sish ekstensiv omillar hisobiga ro’y bergan. Ammo, iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi 5 intensiv omillar hamma vaqt ham qadrlangan va iloji boricha ulardan foydalanishga harakat qilinadi. Shuning uchun ham davlat iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlash maqsadida, fan-texnikaning istiqbolli yo’nalishlarini belgilash, xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, soliq mexanizmi va tizimini iloji boricha ixchamlashtirish kabi ishlarni olib boradi. Iqtisodiy o’sish tushunchasi va o’lchanishi Iqtisodiy o’sishto’liq bandlilik sharoitigamos keluvchi potentsial ishlab chiqarish darajasini uzoq muddatli ko’payishi tendentsiyasini anglatadi. Iqtisodiy o’sish jami taklifning o’sishini yoki boshqacha aytganimizda, haqiqiy va potentsial YaIM hajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o’sish nafaqat mamlakat real daromadlarining o’sishi, shuningdek, jon boshiga to’g’ri keladigan real daromadlarning o’sishini ham anglatadi. SHu sababli ham iqtisodiy o’sish ikki xil usul bilan o’lchanadi. Birinchi usulda iqtisodiy o’sish real YaIM ni o’tgan davrga nisbatan o’zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari dinamkasini aniqlash uchun ishlatiladi. Ikkinchi usulda iqtisodiy o’sish aholi jon boshiga to’g’ri keladigan real YaIM ning o’tgan davrga nisbatan o’zgarishi sifatida aniqlanadi. Iqtisodiy o’sish nazariyasi va modellarida YaIM o’miga SIM, YaMD, SMD ko’rsatkichlaridan ham foydalanilishi mumkin. Iqtisodiy nazariyada iqtismodiy o’sish daromadlarni qanday nisbatlarda iste’mol va investitsiyalarga bo’linishiga bog’liq deb qaraladi. Iqtisodiy o’sish real kattaliklarda, qiyosiy baholarda o’lchanadi. Iqtisodiy o’sishga omillari va tiplari Real ishlab chiqarish hajmlarining uzoq muddatli o’sishi sur’atlarini, ko’lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi hodisa va jarayonlar iqtisodiy o’sish omillari deyiladi. Iqtisodiy o’sish omillari ikki guruhga ajratiladi. Birinchi guruh omillari ihtisodiy o’sishni fizik (ashyoviy) jihatdan ta’minlaydi. Bu guruhga ishlab chiqarish omillari kiritiladi: 6 • tabiiy resurslar soni va sifati; • mehnat resur slari soni va sifati; • asosiy kapital hajmi; • texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etish; • jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi.. Ikkinchi guruhga omillari jamiyatdagi iqtisodiy o’sish potentsialini yuzaga chiqarish imkonini beruvchi omillar - talab va taqsimot omillari bilvosita omillar) kiritiladi: • bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi; • iqtisodiyotdagi soliq muhiti; • kredit-bank tizimi samaradorligi; • iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o’sishi; • eksport hajmining o’sishi; • iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta taqsimlash imkoniyatlari; • daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi. Agar o’sish qo’shimcha resurslarni jalb etish hisobiga ta’minlansa va jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan o’rtacha samaradorligi darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy deb ataladi. YaIMning o’sishi iqtisodiyotda band bo’lganlar sonidan yuqori sur’atga ega bo’lsa intensiv ihtisodiy o’sish ro’y beradi. “Iqtisodiy o’sishning intensiv tipi ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga bog’liq. U foydalanilayotgan resurs birligiga to’g’ri keladigan mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirishni, ishlab chiqarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni ko’zda tutadi. Iqtisodiy o’sishning bu ikki tipi sof holda ro’y bermaydi. Iqtisodiy o’sish uni ta’minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga qarab ko’proq ekstensiv, yoki ko’proq intensiv bo’lishi mumkin. 3. Iqtisodiy o’sishning keynscha modellarining umumiy tavsifi. Ye. Domar modeli. 7 Iqtisodiy o’sish moldellari yalpi ishlab chiqarishning uzoq muddatli ko’payishi taklif omillariga tayangan holda tahlil etish imkonini beradi. Iqtisodiy o’sishning keynscha va neokllasik modellari mavjud. Keynscha modellarning mohiyati quyidagicha: 1) ularning barchasi Keynsning yalpi talb to’o’risididagi bosh g’oyasiga tayanadi. Ya’ni ularni tuzishda mualliflar iqtisodiyotni uzoq muddatli mutanosib rivojlanishining hal qiluvchi sharti yalpi talabni oshirish deb qarashgan; 2) iqtisodiy o’sishning asosiy omili investitsiyalar hisoblanadi, boshqa ishlab chiqarish omillari e’tiborga olinmaydi; Keynscha iqtisodiy o’sish modelidan soddarog’i 40-yillarda Ye. Domartomonidantaklif etilgan model hisoblanadi. Domar modelida mehnat bozorida ortiqcha taklif mavjud, bu baholarn barqaror xolatida ushlab turadi, nvestitsion lag «0» ga teng, kapital quyilmalarni ng chegaraviy unumdorligi doimiy deb olinadi. Ye.Domar investitsiyalarni ham talab ham taklif omili deb qaraydi. Ya’ni investitsiyalar nafaqat mulbtiplikativ ta’sir ko’rsatib yalpi talabni oshiradi, balki ishlab chiqarish quwatlarini yuzaga keltirib, ishlab chiqarishni rivojlantiradi, tovarldar taklifmi oshiradi. SHunday ekan, yalpi talabning o’sishi yalpi taklifning o’sishiga teng bo’lishi uchun investitsiyalar qanday o’sishi kerak degan savol paydo bo’ladi. Bu savolga javob topish uchun Domar uch tenglamani o’z ichiga olgan tenglamalar sistemasini tuzdi: 1) takliftenglamasi; 2) talab tenglamasi; 3) talab va taklif tengligini ifodalovchi tenglama. I. Taklif tenglamasida investitsiyalar ishlab chiqarish omillarining qanchaga qo’shimcha о’sishini ко’rsatadi. Agar berilgan sharoitda investitsiyalar I o’ssa, yalpi ishlab chiqarish AKa miqdorga o’sadi: AYs=AKa , AK investitsiyalar hisobiga ta’minlanganligi uchun tengikni: AYs= I a deb yozish mumkin., bunda,a - kapital quyilmalar( investitsiyalar)ning 8 chegaraviy unumdorligi. Agar bir yilda yalpi ishlab chiqarishni I mlrd. so’mga oshirish uchun 4 mlrd so’m investitsiya talab etilsa a =0,25 bo’ladi. a=AYs /1 bir so’mlik investitsiya hisobiga yaratilgan yangi mahsulot miqdorini ko’rsatadi. 2. Talab tenglamasi quyidagi ko’rinishga ega AYd=AI (I/ |j), buyerda I/ |J — xarajatlar mulbtiplikatori, |J—jamg’arishga chegaralangan moyillik. Bu tenglama milliy daromad AYd, yoki yalpi talab qo’shimcha investitsiyalaming mulbtiplikativ ko’payishiga teng miqdorda o’sishini ko’rsatadi. Ishlab chiqarish to’plangan jami kapital bilan ta’minlanishi, milliy daromad esa qo’shimcha investitsiyalaming multiplikativ ta’siri ostida ko’payishi sababli taklif tenglamasida jami investitsiyalar, talab tenglamasida esa qo’shimcha investitsiyalargina ko’rib chiqilaadi. 3. Daromadlar va ishlab chiqarish quwatlarining qo’shimcha o’sish sur’atlari tengligi tenglamasi: Al (1/|л) = Ia Bu tenglamani yechib suyidagi natijani olamiz: Al /I = \i a (A I / I ) - investitsiyalaming yillik o’sish sur’ati bo’lib, ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish yordamida to Tiq bandlilikni ta’minlab turish uchun (|j a) miqdorga teng bo’lishi kerak. Bundan xulosa shuki investitsiyalaming mutanosib o’sish sur’atijamg’arishga chegaralangan moyillik va investitsiyalaming unumdorligi ( kapital qaytimi) darajalarining hosilasi ekan. Agar p = 0,2 a=0,4 bo’lsa A I /1 = 0,2* 0,.4 =0,08 yoki 8 % Demakinvestitsiyalarning o’sish sur’ati 8% bo’lishi talab etiladi. E. Domar moddelidan kelib chiqadigan umumiy xulosa shuki iqtisodiy o’sishni ta’minlash uchun investitsiyalar hajmini oshirish, bu uchun esa jamg’arish normasi hamda fan texnika taraqqiyoti orqali kapitalning samaradorligini oshirish zarur. 9 1.2. Hozirgi zamon institualizm, neoliberalizm va monetarism oqimlari namoyondalari qarashlari. Neoliberalizm keynschilik bilan deyarli bir vaqtda paydo bo’ldi va XX asrning’ 30- yillarida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibg’a solishning’ mustaqil qarashlar majmuasidan iborat. Ilmiy nazariya va amaliy hayotda neoliberal iqtisodiy jarayonlarg’a davlatning’ ma’lum darajada aralashuvi tufayli cheklanmag’an erkin raqobat G’oyasining’ ustuvorlig’ig’a asoslanadi. Ag’ar keynschilik iqtisodiyotda davlatning’ faol aralashuvini boshidanoq zarur deb qarasa, neoliberalizm davlatning’ nisbatan passiv tartibg’a solishini qo’llaydi. Keynschilik modellarida iqtisodiyotning’ turli sohalarini investistiyalash, hukumat buyutma va haridlari hajmini keng’aytirish, soliq siyosatini kuchaytirish bo’yicha davlat chora- tadbirlari majmuasig’a ustuvorlik beriladi. Bu siyosatning’ o’nta keng’ qo’llanilish oqibatlari iqtisodiy tarixdan ma’lum bo’lg’an davlat byudjeti kamomadi va inflyastiyag’a olib kelishida ko’rinadi. Neoliberalistlar iqtisodiyotni liberallashtirishni, erkin baho shakllanish prinstiplaridan foydalanishni, iqtisodiyotda xususiy mulk va nodavlat to’zilmalarining’ etakchi bo’lishini qo’llaydilar. Davlatning’ iqtisodiyotni boshqarishdag’i rolini esa «tung’g’i qorovul» yoki «sport sudyasi» qabilida bo’lishi ko’zda tutiladi. Bu yo’nalishning’ yirik vakili L.Erhard fytg’anidek «Raqobat mumkin bo’lg’an hamma erda, tartibg’a solish - zarur bo’lg’an erda» amalg’a oshuvi kerak. Davlatning’ iqtisodiyotdag’i ishtiroki cheklang’an bo’lib, tadbirkorlarning’ erkin va mo’’tadil faoliyati iqtisodiyotdag’i muvozanatni saqlashning’ asosiy sharti sifatida qaraladi. Iqtisodiy liberalizm oqimining’ XX asrdag’i asosiy namoyandasi asli Avstriyadan chiqqan amerikalik Lyudvig’ fon Mizes (1881-1973) va uning’ eng’ sodiq shog’irdi Fridrix Xayek (1899-1992)lardir. Ularning’ maktabi Avstriya maktabi deb ham ataladi. Mizesning’ fikricha, markazlashg’an boshqaruvg’a asoslang’an sostialistik xo’jalik va hukumat tomonidan tartibg’a solinadig’an bozor o’zoq vaqt yashashi mumkin emas, chunki narx-navo talab va taklifni aks 10 ettirmaydi. Uning’cha, sostializmning’ «tartibg’a solinadig’an iqtisodiyot»i rejalarni o’zboshimchalik bilan to’zadig’an tashkilotchilarning’ qulig’a aylanadi, rejalang’an tartibsizlik ro’y beradi. Yag’ona oqil siyosat - bu liberalizmdir. Mehnat taqsimoti, xususiy mulk va erkin almashuv stivilizastiyaning’ mutlaq asoslari hisoblanadi. Mizesning’ asosiy asarlari quyidag’ilar: «Liberalizm», «Insoniy harakat: iqtisodiyot to’G’’risidag’i traktat», «Iqtisodiy fan asoslari: metodolog’iya ocherklari» va boshqalar. Ing’liz iqtisodchisi Fridrix fon Xayek asli nemis bo’lib, asosiy faoliyatini Ang’liyada ko’rsatg’an. U 1974 yilda iqtisodiyot bo’yicha Nobel mukofoti laureati bo’lg’an. U o’zining’ «Qullik sari yo’l» asarida har qanday iqtisodiy erkinlikdan va bozor baholaridan voz kechish diktaturag’a, ya’ni yakkahoqimlikka, iqtisodiy qullikka olib borishini isbotlaydi, xo’jalikda bozor tizimining’ «aralash» va «buyruqbozlik» iqtisodiyotidan ustunlig’ini ko’rsatib beradi, kapitalni abadiy kateg’oriya deb e’lon qiladi, kapitalizm davrida ekspluatastiya mavjudlig’ini inkor etadi, davlat iqtisodiyotining’ sostialistik G’’oyalari to’la tushkunlikka mahkumlig’i va o’z tabiatig’a ko’ra halokatli ekanlig’ini ta’kidlaydi. Neoliberalizmning umumiy xususiyatlari Neoliberalizm keynschilik bilan deyarli bir vaqtda paydo bo'ldi va asming 30- yillarida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning mustaqil qarashlar majmuasidan iborat. Ilmiy nazariya va amaliy hayotda neoliberal iqtisodiy jarayonlarga davlatning ma’lum darajada aralashuvi tufayli cheklanmagan erkin raqobat g‘oyasining ustuvorligiga asoslanadi. Agar keynschilik iqtisodiyotda davlatning faol aralashuvini boshidanoq zarur deb qarasa, neoliberalizm davlatning nisbatan passiv tartibga solishini qo‘llaydi. Keynschilik modellarida iqtisodiyotning turli sohalarini investitsiyalash, hukumat buyurtma va xaridlari hajmini kengaytirish, soliq siyosatini kuchaytirish bo'yicha davlat chora- tadbirlari majmuasiga ustuvorlik beriladi. Bu siyosatning o‘ta keng qo‘Hanilish oqibatlari iqtisodiy tarixdan ma’lum bo‘lgan davlat budjeti katnomadi va inflatsiyaga olib keUsliida ko‘rinadi. 11 Neoliberalistlar iqtisodiyotni liberallashtirishni, erkin baho shakllanish prinsiplaridan foydalanishni, iqtisodiyotda xususiy mulk va nodavlat tuzilmalarining yetakchi bo‘lishini qo'llaydilar. Neohberalizmning eng yirik markazlati Germaniya, AQSH va Angliyada vujudga kelib, shunga muvofiq Frayburg maktabi (yetakchi vakillari - V.Oyken, V.Ryobke, A.Ryustov, L.Erxard va b.), Chikago maktabi, uni «monetar maktab» deb ham ataydilar (yetakchi vakillari - L.Mizes, M.Fridmen, A.Shvari va b.), London maktabi (yetakchi vakillari - F.Xayek, L.Robbins va b.). Fransiyada neoliberal g'oyalaming taniqli vakillari sifatida iqtisod- chilar J.Ryueff, M.Alle va boshqalami keltirish mumkin. Bu olimlar o‘sha davrdayoq yagona ilmiy-amaliy platformani ishlab chiqish uchun harakat boshladilar. 1938- yih Parijdagi konferensiyada neoliberalizm- ning asosiy prinsiplari xalqaro ko‘lamda e’lon qilindi. Bu neoliberallar- ning yig‘ilishi (forumi) «Lippman kollokviumi» deb ham ataladi. Bu- ning sababi shuki, o‘shayili amerikalik iqtisodchi AUolter Lippman «Erkin shahar» kitobini e’lon qildi va undagi g'oyalar neoliberal prin- siplar bilan hamohangdir. Parijdagi qo‘llab-quwatlangan neoliberal umumiy prinsiplaming mohiyati shundan iboratki, davlatlar erkin raqobat qoidalarini qaytarishga g'amxo'rlik qihshlari va ulami barcha xo'jalik subyektlari tomonidan bajarilishini ta’minlashlariga ko‘maklashuvi so'raladi. Bu hujjatda xususiy mulk ustuvorligi sharti, bitimlar erkinligi va bozorlar erkinligi davlat yo‘li bilan faqat ekstremal (urush, stixiyali ofat, falokat va b.) holatlardagina qayta ko‘rilishi mumkin deb hisoblanadi. Ijtimoiy bozor xo'jaligi konsepsiyasi II Jahon urushidan so‘ng neoliberalizm prinsiplari dastlab G‘arbiy Germaniya (GFR) da amaliy jihatdan muvaffaqiyati tatbiq etildi. Bu yerda 1948-yildan boshlab bu g'oyalar Adenauer-Erxard davlat doktrinasi statusiga aylantirildi. Neoliberalizmning taniqli nemis nazariyotchilari V.Rebke, A.Ryustov va boshqalar ozodlik va insonparvarlik bahonasida monopolizm vujudga kelishining barcha ko‘rinishlarini tanqidiga boshchilik qildilar. V.Oyken va uning safdoshlari Frayburg universitetida 1948-yildan «Ordo» nomli yillik to‘plamni chiqara 12 boshladilar, bu jumal barcha davlatlar uchun neoliberalizning nazariy minbari rolini o‘ynaydi. V.Oyken tomonidan tanlangan «Ordo» so‘zi yig‘ma bo‘lib. erkin bozor xo'jaligining «tabiiy tizimi» ma’nosini beruvchi mazmunga ega edi. Neoliberalizm G'arbiy Germaniya doktrinasi «Oyken maktabi» ta’siri ostida hatto «Ordoliberalizm» deb atala boshlandi. «Ijtimoiy bozor xo'jaligining» mohiyati GFR neoliberalizm nazariyotchilari «erkin bozor» va adolatli taqsimot prinsiplarini «ijtimoiy tenglik» prinsipi g'oyasi bilan qo'shishga muvafFaq bo'ldilar. Birinchi marta uning konseptual g'oyasi AMyuller- Armakning «Xo'jalik boshqaruvi va bozor xo'jaligi» (1947) kitobida izohlanadi, bunda «Ijtimoiy bozor xo'jaligi» matni ham birinchi bor qo'llanilgan. Bu sohadagi ishlanmalar V.Rebke, L.Erxard, V.Oyken (asli tarixchi) va boshqalar tomonidan davom ettirildi. V.Rebkening «Nemis iqtisodiy siyosati to‘g'rimi?»(1950) degan kitobi muqaddimasida GFR kansleri K.Adenauer «ijtimoiy bozor xo'jaligi» modeU mamlakat iqtisodiy siyosatining asosiy vazifasi sifatida qilinganligini bayon etadi. V. Rebke xarakteristikasi bo'yicha, «ijtimoiy bozor xo'jaligi» - «iqtisodiy insonparvarlik» sari yo'ldir. U o'zining «Insonparvar jamiyat» asarida kollektivizmga — personalizm, hokimiyat konsentratsiyasiga — erkinlik, sentralizmga — detsentralizm, tashkilotchilikka — o‘zini-o‘zi boshqarishni qarshi qo'yadi va boshqalar. 1957-yilda XDSning navbat- dagi syezdida L.Erxard, V.Rebke g‘oyalarini qo‘llagan holda GFR da «ij'timoiy bozor xo‘jaligi»ning 2- bosqichi boslilanganligini tasdiqladi. 60-yillarda L.Erxard o‘z maqolasida, awalo, «erkin musobaqa ijtimoiy bozor xo‘jaligining eng asosiy elementi hisoblanadi» deb ta’kidlangan edi. 1965 yilda partiyaning navbatdagi syezdida L.Erxard GFRda «Ijtimoiy bozor xo‘jaligi» ni tashkil etish dasturining nihoyasiga yetganli- gini e’lon qildi. Bu dastur mamlakatni «rasmiylashgan jamiyat»ga aylantirildi. 60-70-yillarda neoliberalizm konsepsiyasi «ijtimoiy bozor xo‘jaligi» modelini yaratish va amalga oshirish prinsiplari institutsionalizm - ning «barcha uchun farovonlik jamiyati» konsepsiyasi bilan hamo- hangdir. Chunki ikkala modelda insonni inson tomonidan ekspluatatsiya qilinishi va sinfiy antegonizm inkor 13 etiladi. Bu modellardan tashqari, davlatning faol ijtimoiy vazifasi g‘oyasi bor. Davlat barcha fuqarolarga ijtimoiy xizmatni olish va ular farovonligini oshirish uchun teng huquq va imkoniyatlar yaratishi zarurdir. Bunda jamiyatning turli qatlamlarida aksionerlar sonining ortishi bilan birga, barcha ijtimoiy institutlar barqarorligining o‘sishi, asosiy mehnatkash aholining ertangi kunga ishonchi va boshqalar ko‘zda tutiladi. Chikago monetarizm maktabi Keynschilikka muqobil ravishda AQSHda neoliberalizmning Chikago maktabi vujudga keldi. Uning monitar (pul bilan bog'liq) g'oyalari Chikago universitetida 20-yillarda paydo bo'ldi. Ammo neoUberal yo‘nalish harakatida Amerika monetarizmi mustaqil keyinschilik ilg‘orlik pozitsiyalami faqat 50-yillar oxiri - 60- yillar boshida egalladi. Bunda M.Fridmen (1912-2006) nashrlari muhim ahamiyat kasb etdi (1976- yilgi iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofoti laureati). Fridmen va uning safdoshlari Keynsning pulsiz omillari (masalan, investitsiyalar) o‘miga aynan pulli omillarni afzal ko‘rdilar. 1958-yilda A.U. Fillipsning empirik egri chizig‘i paydo bo‘lishi bilan pul hisohidagi ish haqining yillik foiz o‘zgarishi va ishsizlik dara- jasi (hissasi) o'rtasidagi bog‘lanish aniqlandi. Bunda 1861-1913-yillar Anglivadagi real ma’lumotlardan foydalanilgan. 1964-yil P.Samulson o‘zining mashh’ir «Ekonomiks» darsUgining 6-nashriga shu grafikni kiritdi vauni «Fillips egri chizig'i» deb atadi. Awalgi tadqiqotlarda (masalan, Keyns) inflatsiyasiz to‘la bandlik iqtisodiy siyosatning maqsadi sifatida qarab kelinar edi. Bu egri chiziqqa ko‘ra, baholar mo'tadilligi va ishsizlik nomuvofiq hodisalar bo'lib chiqdi. Ular askincha, konfliktli maqsadlar ekan: ishsizlikni kamaytirishga inflat- siyani kuchaytirish yo‘li bilan erishiladi, inflatsiyani pasaytirish esa, odatda, ishsizlar ko‘payishini taqozo etadi. Shunday qilib, bir vaqti- ning o'zida turg‘un baholar va to'la bandlikka bo'lgan ishonch, barqa- ror baho va to'la bandlik o‘rtasida tanlash bilan o‘rin almashdi. M.Fridmen va uning safdoshlari Fillips egri chizig'ini har tomon- lama o'rganib, (egri chiziq) har doim ham turg'un emasligini aniqladi. Ayniqsa, 60-yillar 14 oxirida ko‘pgina mamlakatlarda inflatsiya o'sishi «mantiq»qa qarama-qarshi ishsizUkning pasayishi emas, balki uning o'sishi va 70-yillar boshida esa inflatsiya va ishsizlikning bir vaqtda o'sishi bilan ro'y berdi. Neoliberalizmning boshqa oqimlari E. Fon Xayek Iqtisodiy liberalizm oqimining XX asrdagi asosiy namoyandasi asli Avstriyadan chiqqan amerikalik Ludvig fon Mizes (1881-1973) va uning eng sodiq shogirdi Fridrix Xayek (1899- 1992)lardir. Ulaming maktabi Avstriya maktabi deb ham ataladi. Mizesning fikricha, markazlashgan boshqaruvga asoslangan sotsialistik xo'jalik va hukumat tomonidan tartibga solinadigan bozor uzoq vaqt yashashi mumkin emas, chunki narx-navo talab va taklifni aks ettirmaydi. Uningcha, sotsializmning «tartibga solinadigan iqtisodiyot»i rejalami o'zboshimchalik bilan tuzadigan tashkilotchilaming quhga aylanadi, rejalangan tartibsizlik ro'y beradi. Yagona oqil siyosat bu liberalizmdir. Mehnat taqsimoti, xususiy mulk va erkin almashuv sivilizatsiyaning mutlaq asoslari hisoblanadi. Mizesning asosiy asarlari quyidagilar: «Liberalizm», «Insoniy harakat: iqtisodiyot to‘g‘risidagi traktat», «Iqtisodiy fan asoslari: metodologiya ocherklari» va boshqalar. Ingliz iqtisodchisi Fridrix Fon Xayek asli nemis bo'lib, asosan Angliyada faoliyat ko'rsatgan. U 1974-yilda iqtisodiyot bo'yicha Nobel mukofoti laureati bo'lgan. U o'zining «Qullik sari yo‘l» asarida har qanday iqtisodiy erkinlikdan va bozor baholaridan voz kechish diktaturaga, ya’ni yakkahokimlikka iqtisodiy qullikka onb nini isbotlaydi, xo'jalikda bozor tizimining «aralash» va «buymqbozlik» iqtisodiyotidan ustunligini ko'rsatib beradi, kapitalni abadiy kategoriya deb e’lon qiladi, kapitalizm davrida ekspluatatsiya mavjudligini inkor etadi, davlat iqtisodiyotining sotsialistik g'oyalari to'la tushkunlikka mahkumligi va o'z tabiatiga ko'ra halokatli ekanligini ta’kidlaydi. 15 II BOB O`ZBEKISTONDA IQTISODIY RIVOJLANISH OMILLARI 2.1. Iqtisodiy rivojlanish omillari va modellari. Yalpi talab-yalpi taklifi modeli yordamida makroikisodiy jarayonlarni taxlil kilar ekanmiz kiska davrda real YAIMni oshirish imkoniyatlari yalpi taklifning vertikal kesmasi bilan chegaralanganligi muammosiga duch keldik. To`lik bandlilik darajasiga erishilgandan so`ng real YAIM xajmini bundan keyingi ko`paytirish uchun yalpi taklif egri chizigini o`ngga siljishiga erishishimiz, ya`ni foydalanilayotgan resurslar mikdorini ko`paytirishimiz zarur. “Agar iqtisodiyotning kiska muddatli xolati ko`prok yalpi talab bilan belgilansa , uzok davrga iqtisodiyotning rivojlanishi ko`prok ishlab chikarish imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shu sababli iqtisodiy o`sishni modellashtirishda dikkat markazida real sektor turadi”* Iqtisodiy o`sish to`lik bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chikarish darajasini uzok muddatli ko`payishi tendentsiyasini anglatadi. Iqtisodiy o`sish jami taklifning o`sishini yoki boshkacha aytganimizda, xakikiy va potentsial YAIM xajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o`sish nafakat mamlakat real daromadlarining o`sishi, shuningdek, jon boshiga to`gri keladigan real daromadlarning o`sishini xam anglatadi. SHu sababli xam iqtisodiy o`sish ikki xil usul bilan o`lchanadi. Birinchi usulda iqtisodiy o`sish real YAIM ni o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi sifatida aniklanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari dinamkasini aniklash uchun ishlatiladi. Ikkinchi usulda iqtisodiy o`sish axoli jon boshiga to`gri keladigan real YAIM ning o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi sifatida aniklanadi. Iqtisodiy o`sish nazariyasi va modellarida YAIM o`rniga SIM, YAMD, SMD ko`rsatkichlaridan xam foydalanilishi mumkin. Iqtisodiy nazariyada iktismodiy * Тарасевич Л.С., Гребников П.И., Лусский А.И. Макроэкономика: Учебник.- 5-е изд. , испр. и доп. –М.: Юрайт-Издат, 2004, 520.с. 16 o`sish daromadlarni kanday nisbatlarda iste`mol va investitsiyalarga bo`linishiga boglik deb karaladi. Iste`mol xajmi dinamikasi iqtisodiyotning provard maksadini va yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar xajmining o`zgarishi resurs imkoniyatlarining o`sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi. Iste`mol va investitsiya o`rtasida etarlicha mukobillik mavjud, chunki, joriy iste`mol mikdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iqtisodiy o`sish imkoniyatlarini qisqartiradi. 1-rasm 2021-yil YaIM (YaHM)ning o`sish su’ratlari Iqtisodiy o`sish real kattaliklarda, qiyosiy baholarda o`lchanadi. Har bir mamlakat iqtisodiy o`sishga intiladi, chunki iqtisodiy o`sish, birinchidan, milliy maxsulot xajmi va daromadning ko`payishiga, ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga, uchinchidan, yangi-yangi extiyojlar va imkoniyatlarning paydo bo`lishiga, to`rtinchidan, xalkaro bozorlarda mamlakat obro`sining oshishiga olib keladi. 17 Real ishlab chikarish xajmlarining uzok muddatli o`sishi sur`atlarini, ko`lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi xodisa va jarayonlar iqtisodiy o`sish omillari deyiladi. Iqtisodiy o`sish omillari ikki guruxga ajratiladi. Birinchi gurux omillari ixtisodiy o`sishni fizik (ashyoviy) jixatdan ta`minlaydi. Bu guruxga ishlab chikarish omillari kiritiladi:  tabiiy resurslar soni va sifati;  mexnat resurslari soni va sifati;  asosiy kapital xajmi;  texnologiyalar va ishlab chikarishni tashkil etish;  jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi.. Ikkinchi guruxga omillari jamiyatdagi iqtisodiy o`sish potentsialini yuzaga chikarish imkonini beruvchi omillar – talab va taksimot omillari bilvosita omillar) kiritiladi:  bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi;  iqtisodiyotdagi solik muxiti;  kredit-bank tizimi samaradorligi;  iste`mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o`sishi;  eksport xajmining o`sishi;  iqtisodiyotda ishlab chikarish resurslarini kayta taksimlash imkoniyatlari;  daromadlarni taksimlashning shakllangan tizimi. Agar o`sish ko`shimcha resurslarni jalb etish xisobiga ta`minlansa va jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan o`rtacha samaradorligi darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy deb ataladi. ekstensiv iqtisodiy o`sish yangii korxonalar, yo`llar, elektrostantsiyalar kurish , yangi erlarni o`zlashtirish, mexnat va tabiiy resurslarni ko`shimcha jalb etish kabilar xisobiga ta`minlanadi. Ammo bu resurslarning cheklanganligi rivojlanishning ma`lum bir boskichida ekstensiv iqtisodiy o`sish imkoniyatlarini kamaytiradi va uni ziddiyatli kilib ko`yadi. 18 YAIMning o`sishi iqtisodiyotda band bo`lganlar sonidan yukori sur`atga ega bo`lsa intensiv ixtisodiy o`sish ro`y beradi. “Iqtisodiy o`sishning intensiv tipi ishlab chikarish samaradorligining oshishiga boglik. U foydalanilayotgan resurs birligiga to`gri keladigan maxsulot ishlab chikarishni ko`paytirishni, ishlab chikarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni ko`zda tutadi. Bunday jaryonlar namoyon bo`ladi:  fan va texnika yutuklaridan foydalanish va ishlab chikarishni yangilashda;  xodimlar malakasini oshirishda;  ishlab chikarilayotgan maxsulot sifatini oshirish, assortimentini yangilashda”* Iqtisodiy o`sishning bu ikki tipi sof xolda ro`y bermaydi. Iqtisodiy o`sish uni ta`minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga karab ko`prok ekstensiv, yoki ko`prok intensiv bo`lishi mumkin. YAMM ko‘rsatkichiga sof eksport (eksport va import o‘rtasidagi farq) kiradi. Ammo turli mamlakatlarda tashqi savdo faoliyatining salmog‘i keskin farqlanadi. Shu sababli milliy iqtisodiyot rivojlanish darajasini taqqoslash uchun yalpi ichki mahsulot (YAIM) ko‘rsatkichidan foydalaniladi. YAlpi ichki mahsulot umumlashtiruvchi iqtisodiy ko‘rsatkich bo‘lib, u faqat mazkur mamlakat ishlab chiqarish omillaridan foydalangan holda mamlakat ichida yaratilgan tovar va xizmatlar jami qiymatining bozor narxlaridagi ifodasini namoyon etadi. U barcha ishlab chiqaruvchilar tomonidan qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi. YAlpi ichki mahsulot xuddi yalpi milliy mahsulot kabi hisoblanadi, biroq undan xorijiy mamlakatlar bilan hisob-kitoblar qoldig‘iga teng bo‘lgan miqdorga farq qiladi. Ya’ni, YAIM ko‘rsatkichiga mazkur mamlakatning chet ellardagi ishlab chiqarish omillaridan keluvchi tuShumlari (omillar bo‘yicha daromadlari) hamda mazkur mamlakatda xorijiy investorlar tomonidan olingan omillar bo‘yicha daromadlar o‘rtasidagi farqni qo‘shilsa YAMM ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi. * Макроэкономика. Теория и Российская практика/ Под редакцией Грязновой А.Г. и Думной Н.Н. М., КНОРУС, 2005., 187-188 с.с. 19 YAMM va YAIM o‘rtasidagi farq quyidagilar orqali namoyon bo‘ladi: YAIM hududiy jihatdan hisoblanadi. Bu, milliy mansubligidan qat’iy nazar, muauyan mamlakat hududida joylashgan korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot va ko‘rsatilgan xizmatlarning jami qiymatidir. YAMM – bu o‘z mamlakati yoki xorijda joylaShuvidan qat’iy nazar, milliy korxonalar tomonidan yaratilgan mahsulot va xizmatlar umumiy hajmining jami qiymati. YAMM va YAIMning o‘zaro farqini quyidagi chizma orqali yaqqolroq ifodalash mumkin (1-chizma). Mamlakat ichidagi ishlab chiqarish CHet ellardagi milliy korxonalar mahsuloti Xorijiy korxonalar mahsuloti Milliy korxonalar mahsuloti 2 trln.so‘m 10 trln.so‘m 3 trln.so‘m 1-chizma. YAMM va YAIM o‘rtasidagi tarkibiy nisbatlar. Demak, chizmadan ko‘rinadiki, mamlakat YAMM 13 trln. so‘mni (M2 va M3 shartli raqamlar yig‘indisi), YAIM esa 12 trln. so‘mni (M2 va M1 shartli raqamlar yig‘indisi) tashkil etadi. YAMM va YAIM o‘rtasidagi farq u qadar ahamiyatli emas. Bu farq rivojlangan mamlakatlarda YAIMning ±1%ni tashkil etadi. BMT statistika xizmati asosiy ko‘rsatkich sifatida YAIMdan foydalanishni tavsiya etadi. YAqin vaqtlarga qadar AQSH va YAponiyada YAMM ko‘rsatkichi qo‘llanilar edi, endilikda bu mamlakatlar ham YAIM ko‘rsatkichini qo‘llay boshladilar. М1 М3 М2 YAIM YAM M 20 Hozirgi paytda O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichi hisobga olinmoqda. Shuning uchun biz bundan keyingi o‘rinlarda yalpi ichki mahsulot to‘g‘risida so‘z yuritamiz. Jami ijtimoiy mahsulot bilan yalpi ichki mahsulot o‘rtasidagi farqni aniq tuShunish uchun 1-jadval ma’lumotlaridan foydalanamiz. 1-jadval. Ishlab chiqarilgan milliy mahsulotning tuzilishi (shartli raqamlar misolida). Izchil tarmoqlar Xomashyo , yonilg‘i, materiallar Qo‘shilgan qiymat YAlpi ichki mahsu -lot Jami ijti- moiy mahsu -lot Amorti -zatsiya Ish haqi To‘langa n soliqlar va to‘lovlar Foyd a Iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati (s) Zaruri y mahsu -lot (v) Qo‘shimcha mahsulot (m) Paxta ishlab chiqarish 40 30 30 20 20 100 140 Paxtani qayta ishlash 140 40 50 25 30 145 285 To‘qimachili k 285 50 60 30 40 180 465 Tikuvchi-lik 465 45 50 35 30 160 625 Jami 930 165 190 110 120 585 1515 s=1095 v=190 m=230 585 1515 Bundan ko‘rinib turibdiki, jami ijtimoiy mahsulot 1515 birlikni, yalpi ichki mahsulot esa 585 birlikni tashkil etadi. 21 Lekin bu erda shuni aytish lozimki, mamlakat miqyosida takror hisobga yo‘l qo‘ymaslik uchun yalpi ichki mahsulotlarni hisoblashda sotib olingan xom ashyo, yonilg‘i va materiallar qiymati hisobga olinmaydi, faqat qo‘shilgan qiymat hisobga olinadi, ularning yig‘indisi esa yalpi ichki mahsulot hajmini ko‘rsatadi. Ammo har bir korxona va tarmoq uchun sotilgan tovar mahsuloti yalpi ichki mahsulotdan emas, balki jami yaratilgan ijtimoiy mahsulotdan iboratdir. Masalan, bizning misolimizda paxtani qayta ishlash korxonasi ishlab chiqargan va sotgan mahsulot 285 birlikni, yalpi ichki mahsulot hisobiga kiradigan qo‘shilgan qiymat esa 145 birlikni tashkil etadi. Sotilgan 285 birlik mahsulotning 140 birligi xom ashyo, yonilg‘i va materiallarni sotib olish uchun ishlatiladi. Shuning uchun biz bu mavzuda korxonalar va tarmoqlar yaratgan yillik milliy mahsulot haqida gapirganda ko‘proq jami ijtimoiy mahsulotni nazarda tutamiz. Demak, YAIM milliy iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard mahsulot (xizmat)larning bozor narxlaridagi summasi. Biz bilamizki, joriy yilda ishlab chiqilgan barcha mahsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zahiralarni to‘ldiradi. Ya’ni YAIM hajmini hisoblab topishda zahiralarning har qanday o‘sishi hisobga olinishi zarur, Chunki YAIM yordamida joriy yildagi barcha mahsulotlar (sotilgan va sotilmagan) hisobga olinadi. Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to‘g‘ri hisoblab chiqish uchun, mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga olinishi zarur. YAIM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni ko‘p marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi olinadi. 22 2.2. Iqtisodiy jarayonlarni ilmiy bilishning uslublari. Haqiqiy fanning amalda vujudga kelishi faqatgina tadqiqot ‘redmetining shakllanishi bilan emas, shu bilan birga uning bilish usulining qaror to’ishi bilan ham bog’liqdir. Uslubiyat — bu ilmiy bilishning tamoyillari tizimi, yo’llari, qonun -qoidalari va aniq hadislaridir. Bu ob’ektiv reallikni bilish dialektikasi, mantiqi va nazariyasini o’z ichiga oluvchi bir butun ta’limotdir. Uslubiyat umumilmiy tavsifga ega, lekin har bir fan o’zining ‘redmetidan kelib chiqib, o’zining ilmiy bilish usullariga ega bo’ladi. Shuning uchun uslubiyat umumilmiy va ayni vaqtda xususiy bo’ladi. Dialektik usul qoidalari ilmiy bilishning umumiy usuli bo’lib xizmat qiladi. Iqtisodiyot nazariyasida qo’llaniladigan bu tamoyillar quyidagilardir: 1. Iqtisodiyot bir-biri bilan aloqada, chambarchas bog’liqlikda, ziddiyatda, o’zaro ta’sir qilib turadigan turli bo’g’inlardan, bo’laklardan iborat yaxlit bir jarayonki, u doimo harakatda, rivojlanishda, mazmun va shakl jihatdan o’zgarib turadigan ichki va tashqi hodisalar bilan aloqada bo’ladi. 2. Iqtisodiy jarayonning har bir bo’lagini alohida olib, uning o’ziga xos xususiyatlarini, kelib chiqish va yo’q bo’lish sabablari va oqibatlarini, uning ijobiy va salbiy jihatlarini, ichki va tashqi aloqadorlik va bog’liqlik tomonlarini zamon va makonda o’rganish. Bu erda shu narsani hisobga olmoq lozimki, biron-bir iqtisodiy hodisa o’zi bir jarayonning oqibati, natijasi bo’lgani holda, boshqa bir iqtisodiy jarayonga sabab yoki omil bo’lishi mumkin. Masalan, mashina, stanok, asbob- uskunalar bir ishlab chiqarish jarayonining oqibati, natijasi bo’lgani holda ikkinchi ishlab chiqarish jarayonining omili, sababi bo’lib xizmat qiladi. Ishlab chiqarishdagi o’zgarishlar taqsimot va iste’mol sohalarida o’zgarish bo’lishiga, qishloq xo’jaligidagi o’zgarishlar esa sanoatda o’zgarish bo’lishiga turtki bo’ladi, va h. k. 3. Iqtisodiy jarayonlarni oddiydan murakkabgacha, ‘astdan yuqorigacha rivojlanishida deb qarash. Bu erda son jihatidan o’zgarishlar to’’lana borib, sifat jihatidan o’zgarishga olib kelishini hisobga olish zarur. 23 4. Ichki qarama-qarshiliklar birligiga va ularning o’zaro kurashiga rivojlanishning manbai deb yondashish. Iqtisodiy faoliyatlar, hodisa va jarayonlar tabiiy, moddiy, shaxsiy omillar va ‘ul mablag’lari kabi omillarga tayangan holda kechadi, bu omillar o’zaro chambarchas bog’liq hamda ziddiyatda bo’ladi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi, ular doimo sifat va miqdor jihatdan o’zgarib turadi, turli davrlarda turlicha ijtimoiy shaklga ega bo’ladi, eski iqtisodiy qonunlar, tushunchalar o’rniga yangilari ‘aydo bo’ladi. Ana shular hisobga olinsa, bu fan uchun dialektika qoidalarini qo’llashning qanchalik zarurligi va muhimligi darhol namoyon bo’ladi. 2-rasm YaIMning iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha o`sish suratlari Dialektik dunyoqarash — bu qadimgi yunon falsafasidan boshlab to hozirgacha butun kishilik jamiyati ma’naviy taraqqiyoti tarixida inson aql-idroki erishgan buyuk yutuqdir. Dialektik uslubning mohiyati o’rganilayotgan jarayonning ichki ziddiyatlar tufayli o’z-o’zidan harakatda bo’lishini tushuntirishdan iborat va bu narsa har qanday fanga, jumladan iqtisodiyot nazariyasi faniga ham taaluqlidir. 24 Shu bilan birga, iqtisodiyot nazariyasi fanining o’ziga xos tadqiqot usullari ham mavjuddir, ulardan eng muhimi ilmiy abstrakstiyadir. Iqtisodiy jarayonlarning mohiyati o’zgarishini o’rganishda mikrosko’lardan, kimyoviy laboratoriyalardan foydalanib bo’lmaydi, bunda abstrakstiya kuchi ishga solinadi. Ilmiy abstrakstiya usuli - tahlil ‘aytida xalal berishi mumkin bo’lgan ikkinchi darajali narsalar, voqea-hodisalarni fikrdan chetlashtirib, o’rganilayotgan jarayonning asl mohiyatiga e’tiborni qaratishdir. Bu usul yordamida o’rganilayotgan voqea va hodisaning ichki, ko’zga ko’rinmaydigan mohiyati, uning asl mazmuni bilib olinadi. Tahlil va sintez usuli. Tahlil — bu o’rganilayotgan bir butunni alohida qismlarga ajratish va ularni izchillik bilan tahlil qilish. Sintez – bu o’rganilgan qismlardan olingan xulosa va natijalarni bir butun yaxlit jarayon deb qarab umumiy xulosa chiqarishdir. Murakkab iqtisodiy tizimlar ana shu yo’l bilan o’rganiladi, iqtisodiy tizim butunicha tasvirlab beriladi. Mantiqiylik va tarixiylikning birligi usuli. Iqtisodiyot nazariyasida tarixiylik dalili tarixiy rivojlanish nuqtai-nazaridan tadqiqot olib borish zarurligini taqozo qiladi. Chunki iqtisodiy jarayonlar tarixiy jarayon sifatida rivojlanadi. Mantiqiylik usulida jarayonlar faqatgina tarixiy nuqtai-nazardan emas, shu bilan birga asosiy ichki zarur qonuniy bog’lanishlar bo’yicha ham tahlil qilinadi. Foydalanilayotgan usullar ichida eks’eriment ma’lum o’rin egallaydi, iqtisodiy o’sishning keskin o’zgarishi bosqichlarida, jumladan iqtisodiyotning inqiroz va beqarorlik bosqichlarida eks’erimentdan keng foydalaniladi. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish ‘aytida eks’eriment alohida o’ringa ega. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish uchun ‘uxta tayyorgarlik ko’rish, ya’ni ilmiy tajriba, eks’eriment o’tkazish hisob-kitob vositasiga asoslanish va ilmiy yo’nalishlarni ishlab chiqish talab etiladi. Makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy tahlilni qo’shib olib borish. Mikroiqtisodiy tahlilda iqtisodiyotning boshlang’ich bo’g’ini bo’lmish korxona va firmalarning ichki jarayonlarini alohida iqtisodiy sub’ektlarning xatti- harakati, xulqi tadqiq qilinadi. Bu tahlilda alohida olingan tovarlarning xarajatlari, 25 ka’ital va boshqa resurslardan foydalanishning, narxtashkil to’ishining, ish haqi to’lashning, talab va taklif tarkib to’ishining shakl va mexanizmlarini o’rganish markaziy o’rin tutadi. Makroiqtisodiy tahlil makromutanosiblikni ta’minlash asosida milliy iqtisodiyotning to’laligicha faoliyat qilishi tadqiqoti bilan shug’ullanadi. Milliy mahsulot, bahoning umumiy darajasi, inflyastiya, ishchi kuchining ish bilan bandligi masalalari bu tahlil ob’ekti bo’lib hisoblanadi. Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot o’zaro bog’langan va bir-biri bilan o’zaro ta’sirda bo’ladi. Indukstiya va dedukstiya biriga qarama-qarshi bo’lgan, ammo o’zaro bog’liqlikdagi fikrlash usulidir. Fikrning xususiy faktlardan umumiy faktlarga qarab harakati indukstiya, aksincha, umumiy faktlardan xususiy faktlarga tomon harakati dedukstiya deb ataladi. Iqtisodiy jararyonlarni o’rganish va tahlil qilishda ikki tomonlama yondoshuv usuli. Bunda barcha iqtisodiy jarayonlar qiymat va naflilik nuqtai nazaridan tahlil qilinadi va xulosa chiqariladi. Aks holda bir tomonlamalikka yo’l qo’yilib, yanglish tasavvurga va noto’g’ri xulosalarga olib kelishi mumkin.1 Iqtisodiy jarayonlarni miqdoriy jihatdan tahlil qilishda taqqoslash, statistik, matematik va grafik usullaridan keng foydalaniladi. Ayniqsa, hozirgi davrda grafik usulni keng o’zlashtirish va qo’llash zarurdir. Grafiklar nazariya modellarini ifodalashda vositachi bo’lib xizmat qiladi. Aniqroq qilib aytganda, grafik usul o’zgaruvchi miqdorlar o’rtasidagi bog’liqlikni ko’rgazmali qilib tasvirlaydi. Bu usullar yordamida iqtisodiy jarayonlar va hodisalarning mazmunini, ulardagi o’zgarishlarni, kelib chiqish sabab-oqibatlarini bilish mumkin bo’ladi. Iqtisodiy jarayonlarni ilmiy bilishning usullari Haqiqiy fanning amalda vujudga kelishi faqatgina tadqiqot predmetining shakllanishi bilan emas, shu bilan birga uning bilish usulining qaror topishi bilan ham bog'liqdir. Uslubiyat – bu ilmiy bilishning prinsiplar tizimi, yo'llari, qonun- qoidalari va aniq hadislaridir. Bu obyektiv reallikni bilish dialektikasi, mantiqi va 1 Бу усулнинг назарий ва амалий аҳамияти проф.Ш.Шодмонов, доц. Г.Баубекова томонидан чиқарилган «Инновационные методы в преподавании экономической теории» китобида батафсил баён этилган. 26 nazariyasini o'z ichiga oluvchi bir butun ta'limotdir. Uslubiyat umumilmiy xarakterga ega, lekin har bir fan o'zining predmetidan kelib chiqib, o'zining ilmiy bilish usullariga ega bo'ladi. Shuning uchun uslubiyat umumilmiy va ayni vaqtda xususiy bo'ladi. Dialektik usul prinsiplari ilmiy bilishning umumiy usuli bo'lib xizmat qiladi. Iqtisodiyot nazariyasida qo'llaniladigan bu prinsiplar quyidagilar: - Iqtisodiyot bir-biri bilan aloqada, chambarchas bog'liqlikda, ziddiyatda, o'zaro ta'sir qilib turadigan turli bo'g'inlardan, bo'laklardan iborat yaxlit bir jarayonki, u doimo harakatda, rivojlanishda, mazmun va shakl jihatdan o'zgarib turadigan ichki va tashqi hodisalar bilan aloqada bo'ladi. - Iqtisodiy jarayonning har bir bo'lagini alohida olib uning o'ziga xos xususiyatlarini, kelib chiqish va yo'q bo'lish sabablari va oqibatlarini, uning ijobiy va salbiy jihatlarini, ichki va tashqi aloqadorlik va bog'liqlik tomonlarini zamon va makonda o'rganish. Bu yerda shu narsani hisobga olmoq lozimki, biron-bir iqtisodiy hodisa o'zi bir jarayonning oqibati, natijasi bo'lgani holda, boshqa bir iqtisodiy jarayonga sabab yoki omil bo'lishi mumkin. masalan, mashina, stanok, asbob-uskunalar bilan ishlab chiqarish jarayonining oqibati, natijasi bo'lgani holda ikkinchi ishlab chiqarish jarayonining omili, sababi bo'lib xizmat qiladi. Ishlab chiqarishdagi o'zgarishlar taqsimot va iste'mol sohalarida o'zgarish bo'lishiga, qishloq xo'jaligidagi o'zgarishlar esa sanoatda o'zgarish bo'lishiga turtki bo'ladi, va h.k. - Iqtisodiy jarayonlarni oddiydan murakkabgacha, pastdan yuqorigacha rivojlanishida deb qarash. Bu yerda son jihatidan o'zgarishlar to'plana borib, sifat jihatidan o'zgarishga olib kelishini hisobga olish zarur. - Ichki qarama-qarshiliklar birligiga va ularning o'zaro kurashiga rivojlanishning manbai deb yondashish. Iqtisodiy faoliyatlar, hodisa va jarayonlar tabiiy, moddiy, shaxsiy omillar va pul mablag'lari kabi omillarga tayangan holda kechadi, bu omillar o'zaro chambarchas bog'liq hamda ziddiyatda bo'ladi va bir-biriga ta'sir ko'rsatadi, ular doimo sifat va miqdor jihatdan o'zgarib turadi, turli davrlarda turlicha ijtimoiy