IQTISODIYOT FANINING JAMIYAT TARAQQIYOTIDAGI O’RNI REJA: Kirish. I-BOB. IQTISODIYOT FANI VUJUDGA KELISHINING ASOSIY BOSQICHLARI. IQTISODIYOT NAZARIYASINING PREDMETI VA USLUBI. 1.1. Iqtisodiyot fanining vujudga kelishi va tarixi; 1.2. Iqtisodiyot fanlarining ijtimoiy fanlar bilan aloqadorligi; 1.3. Iqtisodiyot fanining taraqqiyot bosqichlari; II- BOB. IQTISODIY TARAQQIYOTNING UMUMIY ASOSLARI. 2.1. Iqtisodiyot nazariya fanining predmeti va vazifalari; 2.2. Iqtisodiyot nazariyaining fan sifatida shakllanishi; Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. Kirish Mamlakatimiz bundan yigirma bir yil oldin o‘zmustaqilligini e’lon qilib, tarixiy tara qqiyotining yangi bosqichiga qadam qo‘ydi. Bu yillar davomida bosib o‘tgan murakkab, shu bilan birga, sharafli yo‘limizga nazar tashlar ekanmiz, O‘zbekistonning o‘tgan davr mobaynida iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish borasida erishgan marra va natijalarini xolisona baholash zarurati mavjud ekanini har bir sog‘lom fikrlaydigan inson chuqur anglaydi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev raisligida 19 yanvar` kuni ma'naviy-ma'rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish, bu borada davlat va jamoat tashkilotlarining hamkorligini kuchaytirish masalalari bo'yicha videoselektor yig'ilishi o'tkazildi. Jahon tarixiga nazar solsak, har bir xalq avvalo ma'naviy birlashuvi, milliy g'oyasi bilan yuksalgan. Bugun yangi hayot qurish, rivojlangan davlatlar qatoriga chiqish yo'lidan borayotgan mamlakatimizda ham milliy g'oya masalasi juda muhim ahamiyatga ega. So'nggi yillarda bu borada qator qarorlar qabul qilindi. Respublika ma'naviyat va ma'rifat kengashi raisi Prezident ekani belgilab qo'yildi. Kengashning hududiy bo'limlariga mas'ullik hokimlar zimmasiga yuklatildi. Bu o'zgarish ma'naviy-ma'rifiy ishlarni davlatimiz siyosatida yanada yuksak o'ringa ko'tardi. – Agar jamiyat hayotining tanasi iqtisodiyot bo'lsa, uning joni va ruhi ma'naviyatdir, – dedi Shavkat Mirziyoev yig'ilishda. – Biz yangi O'zbekistonni barpo etishga qaror qilgan ekanmiz, ikkita mustahkam ustunga tayanamiz. Birinchisi – bozor tamoyillariga asoslangan kuchli iqtisodiyot. Ikkinchisi – ajdodlarimizning boy merosi va milliy qadriyatlarga asoslangan kuchli ma'naviyat. Yaqinda bo'lib o'tgan yirik tadbirlar – davlatimiz rahbarining Oliy Majlisga Murojaatnomasi, O'zbekiston yoshlarining birinchi forumi hamda Xavfsizlik kengashining kengaytirilgan yig'ilishida ma'naviyat yo'nalishidagi dolzarb vazifalar belgilab berildi. Chunki bu borada echimini kutib turgan, o'zgarishlar shamoli kirib bormagan masalalar ko'p. Milliy g'oyaning mohiyatini to'liq anglab etmagan, eski mafkurani tasavvur qilib, bunga yuzaki qaraydiganlar ham yo'q emas. Shu bois Prezident mamlakatimiz mafkurasining asosiy g'oyasini ta'kidlab o'tdi: – Biz yaratayotgan yangi O'zbekistonning mafkurasi ezgulik, odamiylik, gumanizm g'oyasi bo'ladi. Biz mafkura deganda, avvalo, fikr tarbiyasini, milliy va umuminsoniy qadriyatlar tarbiyasini tushunamiz. Ular xalqimizning necha ming yillik hayotiy tushuncha va qadriyatlariga asoslangan, – dedi davlatimiz rahbari. Ma'lumki, bugun dunyoda keskin kurash va raqobat hukm surmoqda, manfaatlar to'qnashuvi kuchaymoqda. Globallashuv jarayonlari insoniyat uchun beqiyos yangi imkoniyatlar bilan birga kutilmagan muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Milliy o'zlik va ma'naviy qadriyatlarga qarshi tahdid va xatarlar tobora ortmoqda. Faqat o'zini o'ylash, mehnatga, oilaga engil qarash, iste'molchilik kayfiyati turli yo'llar bilan odamlar, ayniqsa, yoshlar ongiga ustamonlik bilan singdirilyapti. Terrorizm, ekstremizm, transmilliy va kiber-jinoyatchilik, odam savdosi, narkotrafik kabi tahdidlar xavfi oshib bormoqda. Ba'zi hududlarda atayin beqarorlik yuzaga keltirilib, norozilik kayfiyati avj oldirilmoqda. Bunday tahlikali vaziyatda hushyor va ogoh bo'lib, xalqimizning tinchligi, mamlakatimiz manfaatlarini o'ylab yashash zarur. Davlatimiz rahbari loqaydlik va beparvolik eng katta xavf ekanini, bugun uchrayotgan ijtimoiy muammolarni kamaytirish uchun nuroniylar tarbiyasi, jamoatchilik nazorati etishmayotganini ta'kidladi. Yig'ilishda qayd etilganidek, ijtimoiy-ma'naviy muhitni ilmiy asosda tahlil qilishni davrning o'zi talab etmoqda. Jamiyatimizda ma'naviy-ma'rifiy ishlar shunday asosda yo'lga qo'yilmagani uchun ham kutilgan natijani bermayapti. Shuning uchun Respublika Ma'naviyat va ma'rifat markazi ishini tanqidiy o'rganib chiqib, faoliyatini tubdan takomillashtirish zarurligi aytildi. Prezidentimiz ushbu markazning “Ma'naviyat targ'ibotchisi” o'quv muassasasi negizida Ijtimoiy-ma'naviy tadqiqotlar institutini tashkil etish taklifini bildirdi. Yig'ilishda ma'naviy-ma'rifiy ishlarni sifat va mazmun jihatidan yangi bosqichga ko'tarish chora-tadbirlari belgilandi. Ma'lumki, hozirgi paytda ma'naviyat targ'iboti bilan o'nlab tashkilotlar shug'ullanadi. Lekin, ularning faoliyati aniq muvofiqlashtirilmayotgani, yagona tizimga birlashmagani sababli bir-birini takrorlash holatlari kuzatilmoqda. Bundan buyon Respublika Ma'naviyat va ma'rifat markazi barcha hududiy kengashlarning, vazirlik, idora va tashkilotlarning ma'naviy-ma'rifiy faoliyatini muvofiqlashtirib borishi belgilandi. Markaz va uning tizimidagi tashkilotlarning moddiy-texnik ta'minoti keskin kuchaytiriladi. Uning faoliyati ilmiy tadqiqot va targ'ibot-tashviqot yo'nalishlarida qayta tashkil qilinadi. Tarbiyada tanaffus bo'lmaydi, deydi xalqimiz. Lekin, ma'naviy-ma'rifiy ishlardagi uzviylik hozircha bunday emas. Bu borada bog'cha, maktab, oliy ta'lim, mahalla – har biri alohida ish olib boryapti. Shu bois ma'naviy-ma'rifiy ishlarning yagona tizimini yaratish, xususan, o'g'il-qizlarni bolaligidanoq bilimli va fazilatli etib tarbiyalash, buning uchun maktabgacha ta'lim muassasalariga metodik yordam ko'rsatish muhimligi ta'kidlandi. Shuningdek, maktablar, o'rta maxsus va oliy ta'lim dargohlarida ma'naviy-ma'rifiy ishlar samaradorligini oshirish bo'yicha ko'rsatmalar berildi. Barcha oliygoh va ularning filiallarida mavjud shtat birliklari doirasida yoshlar masalalari va ma'naviy-ma'rifiy ishlar bo'yicha prorektor lavozimi joriy etilishi aytildi. Mahallalarda ijtimoiy-ma'naviy muhit barqarorligini ta'minlash masalalariga alohida e'tibor qaratildi. “Bir ziyoli – bir mahallaga ma'naviy homiy” tamoyili asosida har bir mahallaga professor-o'qituvchi va taniqli ziyolilar biriktirilishi ma'lum qilindi. Shuningdek, Toshkent shahar nuroniylarining tarbiyasi og'ir, ishsiz yoshlarga ko'maklashish bo'yicha tashabbusi qo'llab-quvvatlandi. Hududlar markazida namunaviy loyiha asosida ma'naviyat va ma'rifat maskanlarini barpo etish, mahalliy byudjetlar hisobidan sohaga qo'shimcha shtatlar ajratish bo'yicha ko'rsatma berildi. Darhaqiqat,samarali iqtisodiyot bizning nafaqat bugungi, balki ertangi hayotimiz, hoz irgi va kelajakdagi farovonligimizdir. Iqtisodiy fanlarni o’rganishga intilish kuchaydi. Chunki har bir kishi biladiki, farovon hayot kechirish uchun daromad topish zarur. Buning uchun avvalo, iqtisodiyotni, iqtisodiy masalalarni yaxshi bilish zarur bo’lsa, ikkinchidan ro’y berayotgan qiyinchiliklar, muammolarni hal etish uchun ham iqtisodiyotni, uning sir-asrorlarini mukammal bilmoq talab qilinadi. Ma’lumki, iqtisodiy hayotda doimo yangi-yangi muammolar, savollar vujudga kelib turadi. Masalan, qanday qilib millionlab kishilarning faoliyati muvofiqlashtiriladi? Hozirgi murakkab, mislsiz turli-tuman ne’matlar ishlab chiqarilayotgan bir paytda inflyatsiyani qanday qilib tugatish mumkin? Inqirozdan chiqishning qanaqa yo’llari bor? Iqtisodiyotda tushkunlikni to’xtatgach, uni rivojlantirish uchun qanday yo’l tutish mumkin va hokazo. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi (ITT) iqtisodiy fanlar tizimida alohida o‘rin tutadi. U iqtisodiy nazariyani to‘ldiradi va mustaqil fan sifatida iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlashda, ularning iqtisodiy bilim, malakasini oshirishda katta rol o‘ynaydi. Ayniqsa, hozirgi davrda iqtisodiyot har bir inson hayotiga jo‘shqinlik bilan kirib bormoqda va odamlar iqtisodiyot to‘g‘risida imkoni boricha ko‘proq bilishga intilmoqdalar. Shu maqsadda respublikamizda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ham «Iqtisodiyot asoslari» fani o‘tilmoqda Iqtisodiy ta’limotlar iqtisodiyotda sodir bo‘ladigan jarayonlarni passiv aks ettirmaydi, balki ularga muayyan ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan ijtimoiy rivojlanishning tezlashishiga yoki sekinlashishiga olib keladi. Har bir davrda u yoki bu mamlakatda ayrim shaxslar, olim yoki hokimlar tomonidan shunday iqtisodiy ahamiyatga molik fikr, g‘oya, nazariya, konsepsiyalar ilgari surilgan va amalga oshirilganki, bir holda shular tufayli davlat va xalqlar ravnaq topgan, ba’zida esa tushkunlikka uchragan. Hammaga ma’lumki, ko‘pchilik konsepsiyalar davlatlarning iqtisodiy dasturlari asosi hisoblanib kelindi. Masalan, bizga bugun yangidek tuyulgan bozor iqtisodiyoti to‘g‘risidagi fikrlar A.Smit tomonidan 1776 yili chop etilgan «Xalqlar boyligi» asarida asosan to‘la tahlil etib berilgan.Uzoq o‘tmishdagi ko‘pgina o‘gitlar, hayotiy tajribalar, allomalarning fikri va g‘oyalari hozirgi kunda asqotmoqda, ularni o‘rganish va eng muhimi hayotga tatbiq etish zarur.Taniqli davlat arbobi Uinston Cherchill (1874-1965) «Qayerga borishimizni bilish uchun, qayerdan chiqqan ekanligimizni bilishimiz kerak», deb aytgan edi. Bu g‘oya nihoyatda ahamiyatli bo‘lib, bosib o‘tilgan yo‘lni to‘g‘ri baholash va kelajak istiqbolni ko‘zlash haqida gap boradi. Albatta, bugungi kunning dolzarb muammolarini to‘la hal etishda o‘tgan davr iqtisodchilaridan tayyor javob topish qiyin, ammo o‘tgan donishmandlarning fikrmulohazalari hozirda va kelajak to‘g‘risida to‘g‘ri xulosa chiqarish va Yangi g‘oyalarni yaratish uchun imkon beradi. Aniqrog‘i, oldin yaratgan mashinani qayta kashf qilishga hojat qolmaydi. Zero tarixiy tajriba shunisi bilan ham qimmatlidir. Ushbu uslubiy qo‘llanmani tayyorlashda 27.07.06 yil O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim Vazirligi tomonidan tasdiqlangan «iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanidan Namunvaiy Dasturga asoslanildi.Uslubiy qo‘llanmani tayyorlashda A.Islomov, E.Egamovning «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» o‘quv qo‘llanmasidan, Razzoqov A. va boshq. «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» darslikligidan, Tarjimonlar I. Fozilov va boshqalar tahriridagi «Amaliy iqtisodiyot» o‘quv qo‘llanmasidan hamda R.Qarshiyev, A.To‘xtamishev. «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» o‘quv qo‘llanmasidan foydalanildi. I- BOB.IQTISODIYOT FANI VUJUDGA KELISHINING ASOSIY BOSQICHLARI. IQTISODIYOT NAZARIYASINING PREDMETI VA USLUBI. 1.1 Iqtisodiyot fanining vujudga kelishi va tarixi. Uzoq davrlar davomida insoniyat tafakkuri aniqlagan ayiim masalalar bugun jud a oddiy haqiqat va oson bilish mumkin bo'lgan narsaga o'xshab korinadi. Masalan, hammaga ma'lumki, siyosat, san'at, adabiyot, ma'rifat, madaniyat bilan shug'ullanishdan oldin insonlar ozi q — ovqat va kiyim — kechakka ega boiishlari lozim. Demak, inson mehnat qilishi, xo'jalikning turli sohalarida faoliyat ko'rsatishi kera k bo'ladi. Insoniyatning mavjud bo'lishini va uning taraqqiyotini ta'minlaydigan asosiy faoliyat moddiy va ma'naviy ne'matlarni yaratish hamda xizmat ko'rsatish hisoblanadi. Bu iqtisodiy fa oliyat deb ataladi. Iqtisodiyotga oid bilimlar va uning sirlari antik dunyoning ko'zga ko'ringan olimlari Ksenofot, Aflotun, Araslu asarlarida, shuningdek, qadimgi Kisr, Xitoy, Hindiston va Markaziy Osiyo c'imlanniny asarlarida aks ettirilgan. Fan, ya'ni iqtisodiy tizimning mohiyati, maqsadi va vazifalari to'g'risidagi tizimiy bilim sifatida iqtisodiy nazariya XVI— XVII asrlarda yuzaga keldi. Bu kapitalizmning shakllanishi, manufakturani ng yuzaga kelishi, ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashishi, ichki va tashqi boz orlarning kengayishi, pul muomalasining intensivlashuvi davridir. Iqtisodiyot nazariyasi fanining shakllanishi va rivojlanishining birinchi bosqichi bu merkantilizmning yuzaga kelishidir. Merkantilistlar ta'limotining mohiyati boyiikning yuzaga kelishi manbasiga beril gan ta'rifdan iborat (ularning xizmati shundadir, chunki ular bu to'q'risida birinchi bo 'lib fikr bildirganlar) Biroq. ular bu masalani noto'gri lalqm qilganlar, chunki boyiikning manbami muom ala sohasidan keltinb chiqarganlar, boylikni esa pul bilan tenglashtirganlar. Mazkur t a'limotning nomi ham shundan kelib chiqqan, chunki "merkantil" tarjimada "pullik" ma'nosini anglatadi. Merkantilistlar savdogarlar vakillari bo'lib, ularning manfaatlar im himoya qilganlar. Merkantilizmga fikran yaqin bo'lgan ta'limot proteksionizm siyosatidir. U milliy iqbsodiyotni bosliqa davlatlar bilan bo'ladigcin raqobatda bojxona to'siqlarin i joriy qilish, mamlakatga chet el tovarlari va kapitallarini kirib kelishini cheklash yo'li bilan himoya qilish va saqlashga yo'naltirilgan. Merkantilizmrnng eng ko'zga ko'ringan vakillari bo'lib T. Man (1571— 1641), A. Monkretyen do Vaffevil (1575—1621), G. Skarufli (1519- 1584), D. Nore (1641-1691), D. Yum (1711 - 1776) hisoblanadi. Keyingi oqim «fiziokratiya», ya’ni «tabiat hukmronligi» deb alalyan. Ular rnerkantilistlardan tarqli o'laroq, «boylik qishloq xo'jaligida yaratiladi va ko'paya di» degan g'oyani ilgari suradilar. Keyincha iqtisod fanining mumtoz (klassik) maktabi namoyandalari bo'lmish A.Smit, U.Petti, I). Rikardo kabi atoqli iqtisodchi olimlar boylik laqatgina qishloq xo'jaligidagma emas, shu bilan birga, sanoat, transport, qurilish va boshqa xizmat ko'rsatish sohalarida ham yaratilishini isbo tlab berdilar, hamma boylikning onasi yer, otasi mehnat, degan qat'iy ilmiy xulosaga keldilar. Markaziy Osiyoda iqtisodiy fikrlarning rivojlanishi Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Yusuf Xos Hojib, A. Navoiy va boshqa dunyoga mashhur olimlar nomlari bilan bog'liq. Ularning asarlarida iqtisodiy tikriar hali falsafiy va butun ijtimoiy bilimlar majmuidan ajralmagan bo'lsada, katta ahamiyatga ega edi. Hozirgi paytda marjenalizm, monetari/ i, keyinschilik va boshqa qator yo'nalish dagi iqtisodiy ta'limotlar yiq'indisi «Ekonomiks» («Iqtisod») nomli kitobda mujassa mlashgan bo'lib, u AQSH, Angliya va boshqa qator mamlakatlarda darslik sifatida o'tiladi Rus tiliga tar jima qilinib, bizqa ma'lum bo'lgan P. Samuelson, K. Makkormell, S.Kryu kitoblari uni ng namunalaridir. Shunday qilib, yuqorida aytib o’tilgan iqtisodiy g'oyalar asosida iqt isodiyot nazanyasi tan sifatida vujudga kelgan. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi iqtisodiy jarayonlarga bo‘lgan iqtisodiy qarashlar evolyutsiyasi, iqtisodiy g‘oya va nazariyalarning shakllanish va rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganadi. ITT vujudga kelishi va rivojlanishi tahlili yozuv ixtiro etilgan quldorlik davridan boshlab ijtimoiy taraqqiyotning barcha tarixiy jarayonlarini, barcha tarixiy davrlarni o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi mustaqil fan sifatida eng qadimgi davrdan boshlab, to hozirgi zamongacha vujudga kelgan asosiy iqtisodiy fikr, g‘oya, qarash. nazariya va ta’limotlarni o‘z ichiga oladi. Bu g‘oyalar ayrim iqgisodchi olimlar, nazariy maktablar, oqimlar va yo‘nalishlarga tegishlidir. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi mustaqil fan sifatida eng qadimgi davrdan boshlab to xrzirgi zamongacha vujudga kelgan asosiy iqtisodiy fikr, g‘oya, qarash, nazariya va ta’limotlarni o‘z ichiga oladi. «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanining boshqa fanlar bilan aloqasi va o‘rganish uslubi. Bu fan boshqa iqtisodiy va tarixiy fanlar, ayniqsa iqtisodiy nazariyasi fani bilan bevosita bog‘liq. Iqtisodiy tarix ancha keng davrni qamrab olgan va mustaqil harakterga ega. Bu fanni o‘rganish orqali ekonomiks, xalq xujaligi tarixi, iqtisodiy tarix va iqtisodiy konsepsiyalari hamda aniq iqtisodiy predmetlarni o‘zlashtirish osonlashadi, u yoki bu iqtisodiy o‘zgarishlarni shart-sharoitlari va oqibatlarini taxlil etishga katta ko‘mak beradi. Masalan: bizga bugun yangidek tuyilgan bozor iqtisodiyoti to‘g‘risidagi fikrlar Adam Smit tomonidan 1776 yili chop etilgan «Halqlar boyligi» asarida asosan to‘la tahlil etib berilgan. Ba’zi iqtisodiy g‘oyalar esa qadimdan ma’lum, ularni o‘rganishda eng muhimi hayotga tadbiq etish yaxshi samara beradi, ko‘p xollarda Amerikani yangidan kashf etishga xojat qolmaydi. Uslubiy jihatdan bu fan iqtisodiy taxlilning ilg‘or uslublari yig‘indisidan iborat bo‘lib, tarixiy, induksiya, deduksiya, mantiqiy abstraksiya kabi usullardan keng foydalanadi. «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fani «Iqisodiy nazariya» fani bilan chambarchas bog‘liq, lekin undan katta farq qiladi. «Iqtisodiy nazariya» fanida eng‘ muhim iqtisodiy kategoriyalarning so‘nggi davr uchun tahlili beriladi, ammo bu nazariyalar har doim ham turg‘un bo‘lmaydi va vaqt davomida, ayniqsa, keskin o‘zgarishlar davrida evolyutsiyada bo‘ladi. «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanida ayrim olimlar, davlat arboblari tomonidan ilgari surilgan g‘oya, qarash, nazariya, qonun, ta’limot, konsepsiyalar insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlaridagi ijtimoiy qatlamlar, sinflar va boshqa guruhlarning manfaatlari nuqgai nazaridan tarixiy rivojlanishi tadqiq etiladi. Iqtisodiy tafakkur tarixi fanining amaliy xo‘jalik ob’ekti bilan chambarchas bog‘liqpigini namoyon etadi. «Eskirgan nazariyalarni ular faqat inkor etilganligi sababli tamoyilda ilmiy emas deyish mumkin emas», deb yozadi taniqli iqgisodchi T.Kun. Chunki keyingi, nisbatan yangi qarashlar avvalgilar asosida, ularni qabul qilish, rivojlantirish yeki inkor etish natijasida paydo bo‘lgan. Ba’zi mutaxassislar faqat yangi nazariyalarnigina o‘rganishni taklif etishadi, ammo bu so‘nggi nazariya avvalgi ko‘p yillik ilmiy, amaliy tadqiqotlarning yakuniy xulosasi sifatida namoyon bo‘ladi yoki bugun biz «yangi», degan fikr ma’lum vaqgdan keyin o‘zgarishi mumkin. Bu fan boshqa iqtisodiy va tarixiy, ayniqsa, iqgisodiyot nazariyasi fani bilan bevosita bog‘liq. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi ancha keng davrni qamrab olgan va mustaqil xususiyatga ega. Bu fanni o‘rganish orqali ekonomiks, xalq xo‘jalig‘i tarixi, iqgisodiy tarix va iqtisodiy konsepsiyalar hamda aniq iqtisodiy predmetlarni o‘zlashtirish osonlashadi, u yoki bu iqtisodiy o‘zgarishning shart-sharoitlari va oqibatlarini tahlil etishga katta ko‘mak beradi. «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi»ni o‘rganishda ma’lum davrlash tizimidan foydalaniladi. Hozircha eng maqbul usul ijtimoiy iqtisodiy formatsiyalarning o‘zgarishiga qarab ish yuritishdir. Chunki qaysi formatsiya ustun, ilg‘or boshqarishning amalga oshirish bo‘lsa o‘sha(masalan, quldorlik yoki kapitalizm) davrga xos jamiyatning sinfiy tuzilishi iqtisodiy manfaatlari va boshqalar yotadi. Quldorlik va feodalizm davrida g‘oyalarning tarqalishi (migratsiyasi) juda qiyin bo‘lgan. Shuning uchun bu davrlardagi iqtisodiy fikrlarni mamlakatlar miqyosida alohida-alohida o‘rganishmoqda. Taniqli iqgisodchi olim J.K.Gelbreyt: «Amalda iqgisodiy g‘oyalar o‘z davri va vujudga kelish joyining mahsuli bo‘lib, ular bilan chambarchas bog‘langandir; bu g‘oyalarni ular tushuntirib berayotgan dunyodan mustaqil ravishda ajratib qarash mumkin emas; bu dunyo esa doimo o‘zgarishda bo‘ladi, agar bu g‘oyalar o‘z maqsadlariga to‘la javob berishni ko‘zlasalar, doimo shunga mos ravishda o‘zgarib turishlari kerak», deb yozgan edi. Kapitalizm davrida xo‘jalik va ijtimoiy hayotda baynal-milallik (internatsionalizm) ko‘chayganligi tufayli, iqgisodiy fikrning rivojlanishi ham yagona jahon jarayoni-ga aylana boshladi. Oqibatda, klassik iqtisodiy maktab asoschilari A.Smit va D.Rikardoning qarashlari qisqa vaqt ichida butun jahonga ma’lum bo‘ldi, vaxrlanki, undan avvalgi ko‘pgina nazariyalar ayrim mamlakatlarda ko‘pchilikka ma’lum bo‘lmasdan «o‘lik mol» sifatida yotgan. Bu fan doim rivojlanishda bo‘lib, bir-birini to‘ldiruvchi evolyutsion (mavjud g‘oyalarning‘ yanada chuqurroq takomillashuvi) va inqilobiy (butunlay yangicha konsepsiyalar vujudga kelishi) yo‘llari mavjud. Inqilobiy o‘zgarishga misol sifatida A.Smit va uning izdoshlari g‘oyalari, marjinalistik to‘ntarish, yangi klassik yo‘nalish (A.Marshall), J.M.Keynsning iqtisodiy qarashlarini keltirish mumkin. o‘tish davri iqtisodiyoti bo‘yicha g‘oyalar hozirgi davrning muhim qarashlari majmuasiga kiradi va nihoyatda dolzarbdir, bu masala O‘zbekiston misolida qarab chiqiladi. Iqtisodchilarning tadqiqotlaridagi asosiy bosh g‘oya-jamiyat, insoniyat, ayrim shaxslarning boyligi masalasidir. Maqsad bir, lekin unga eltadigan yo‘llar nihoyatda xilma- xil ekanligini ko‘ramiz. Ilk kapitalistik munosabatlar vujudga kelgan davrgacha (XV asr) bo‘lgan iqgisodiy g‘oyalardagi umumiylik shuki, barcha donishmandlar va ularning yozgan asarlarida mehnat va yer boylikning asosiy vositasi ekanligi turli yo‘llar bilan talqin etiladi, ularda ishlab chiqarish sohasi asosiy deb hisoblangan, XIX asr 2-yarmida avvalgi g‘oyalarga marksizmga muqobil ravishda vujudga kelgan va umumlashtirilgan holda «marjinalizm, deb ataladigan ta’limot hozirgi zamonning asosiy» iqtisodiy goyasi hisoblanadi. Lekin shuni ham alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, biror ta’limot doimo sof qolda amalda deyarli qo‘llanilmaydi. Har bir ta’limotning ko‘plab turli oqim va yo‘nalishlari mavjud. Odatda sof erkin bozor munosabatlari deyarli uchramaydi. Bozor munosabatlarining unsurlari, ular o‘rtasidagi nisbat ham doimo o‘zgarib turadi. Demak, iqgisodiy ta’limotlar tarixi fanining muhim xususiyatlaridan biri, bu uning doimo harakatda, o‘zgarish, rivojlanishda ekanlishdir. Bir mamlakat chegarasida iqgisodiy ta’limot ta’siri ostida iqtisodiy siyosat har doim rivojlanishda bo‘lishi kerak. 90-yillarda tarixiy jarayonlarda yana bir holat qayd etilmoqda. Bu «sotsialistik» deb atalgan va iqtisodiyoti ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan («rejali iqtisodiyot» ham deyiladi) mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri amalga oshmokda («o‘tish iqtisodiyoti» deb ham nomlanadi). Bu tarixda birinchi marta ro‘y bermokda. Jumladan O‘zbekiston Respublikasi ham o‘tish davrini boshidan kechirmoqda. O‘zbekiston Respublikasida ham Mustaqillik yillarida (1991-yil 31-avgust) iqtisodiyi-jtimoiy sohada bir qancha ta’limotlar yaratildi, islohatlar amalga oshirildi va ular asosida qator yutuqlarga erishildi. Iqtisodiyot nazariyasi fani va uning qonun-qoidalarini bilish uchun, eng avvalo, iqtisodiyot va uning vazifalari to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish lozim. Insoniyat hayoti va uning taraqqiyoti juda murakkab, ko‘p qirrali va g‘oyat chigal, muammolarga boydir. Bu muammolar kishilarning moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko‘rsatish, fan, madaniyat, siyosat, mafkura, axloq, davlatni boshqarish sohalaridagi va nihoyat, oiladagi va boshqa faoliyat turlarining borgan sari ko‘payib, rivojlanib hamda ularning o‘zgarib borishi natijasida vujudga keladi. Uzoq davrlar davomida insoniyat fikrini band qilib kelgan ayrim masalalar bugungi kunda oddiy haqiqat va oson bilish mumkin bo‘lgan narsaga o‘xshab ko‘rinadi. Masalan, bugun hammaga ma’lumki, kishilar siyosat, san’at, adabiyot, fan, ma’rifat, madaniyat, ta’lim olish bilan shug‘ullanishdan oldin birlamchi hayotiy ne’matlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishlari kerak. Shuning uchun har bir kishi, o‘zining kundalik hayotida bir qator muammolarga, ya’ni kiyim-kechak, oziqovqat, uy-ro‘zg‘or buyumlariga ega bo‘lish, bilim olish kabi ehtiyojlarni qanday qilib, nima hisobiga qondirish mumkin degan muammolarga duch keladi. Shu muammolarni echish va o‘z ehtiyojlarini qondirish maqsadida kishilar turli yo‘nalishlarda, sohalarda faoliyat ko‘rsatadilar. Demak, insonning turli faoliyatlari ichida eng asosiysi, insoniyatning yashashi va uning kamol topishini ta’minlaydigani moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishdan iborat bo‘lgan iqtisodiy faoliyatdir 1.2. Iqtisodiyot fanlarining ijtimoiy fanlar bilan aloqadorligi. Iqtisodiy munosabatlaming paydo bo‘lishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida o‘ziga xos xususiyat kasb etadi. Iqtisodiy munosabatlar bir joyda o‘zgarishsiz qotib turmaydi. Ular doimo o‘zgarib, rivojlanib boradi. Shunga ko‘ra, mazkur bobda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bosqichlari va ulami bilishga bo‘lgan turlicha yondashuvlar, ishlab chiqarishning ijtimoiy va texnologik usullari hamda iqtisodiy tizim tushunchalari batafsil ко‘rib chiqiladi. Tahlil davomida iqtisodiy tizim modellari va ulaming xususiyatlari ko‘rsatib beriladi. Kishilik jamiyati ishlab chiqarish munosabatlari va ishlab chiqaruvchi kuchlaming o‘zaro birligi va ziddiyati asosida taraqqiy etib borib, uning turli bosqichlariga o‘ziga xos bo‘lgan iqtisodiy tizimlar muvofiq keladi. Insoniyat taraqqiyoti bosqichlari va har bir bosqichga xos bo‘lgan iqtisodiy tizimlami o‘rganish iqtisodiy jarayonlami, ulaming o‘zgaruvchan ekanligini bilishda muhim ahamiyatga egadir. Taraqqiyot bosqichlarini bilishda turli xil yondashuvlar mavjud bo‘lib, ulardan asosiylari sifatida quyidagilami ajratib ko‘rsatish mumkin: - tarixiy-formatsion yondashuv; - madaniylashish (sivilizatsiya) darajasi jihatidan yondashuv; - texnika va texnologik taraqqiyot darajasi jihatidan yondashuv; - iqtisodiy tizimlar о‘zgarishi jihatidan yondashuv. 1-rasm.Taraqqiyot bosqichlari Iqtisodiy tizimlar о‘zgarishi jihatidan yondashuv Texnika va texnologik taraqqiyot darajasi jihatidan yondashuv Tarixiy-formatsion yondashuv madaniylashish (sivilizatsiya) darajasi jihatidan yondashuv Taraqqiyot bosqichlari Ijtimoiy taraqqiyot bosqichlarini bilishga tarixiy-formatsion yondashuvda ishlab chiqarishning ijtimoiy usullari va uning tarkibiy qismlarini tahlil qilishga e’tibor berilgan. Ishlab chiqarish usuli ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish (iqtisodiy) munosabatlarining birligidan iborat. Ishlab chiqarishning shaxsiy va moddiy omillari, ya’ni ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari birgalikda jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarini tashkil qiladi. Boshqacha aytganda, ishlab chiqaruvchi kuchlar - bu ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida kishilar bilan tabiat o‘rtasidagi bog‘lanishni amalga oshiruvchi shaxsiy va texnik-buyumlashgan elementlar tizimidan iborat. Ishlab chiqaruvchi kuchlaming rivojlanish darajasi ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim mezoni va umumiy ko‘rsatkichidir. Odamlar ishlab chiqarish jarayonidafaqat tabiat ashyolari va boshqa moddiy ashyolar bilan emas, shu bilan birga o‘zaro bir-biri bilan ham munosabatlarda bo‘ladilar, ya’ni ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadilar. Bunda ishlab chiqarishda tarkib topadigan tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bir-biridan farq qiladi. Tashkiliy- iqtisodiy munosabatlar ishlab chiqarishni tashkil qilish jarayonida vujudga keladi. Mazkur munosabatlar kishilar o‘rtasidagi aloqalar sifatida namoyon bo‘lib, shu bilan birga ishlab chiqarish holatini bevosita tavsiflaydi, ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyoti muayyan bosqichlaming xususiyatlarini va ulaming ijtimoiy uyg‘unlashuvini aks ettiradi. Bu masalan, mehnat taqsimoti, uni ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash, ishlab chiqarishning to‘planishi va uyg‘unlashtirilishidir. Ishlab chiqarish har doim muayyan ijtimoiy shaklga ega bo‘ladi. Bu ijtimoiy shakl iqtisodiy munosabatlami vujudga keltiradi, ulaming mohiyati va asosini ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik munosabatlari tashkil etadi. Iqtisodiy munosabatlar - bu kishilar uchun zarur bo‘lgan hayotiy ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonida vujudga keladigan munosabatlardir. Ular takror ishlab chiqarish munosabatlari yoki iqtisodiy munosabatlar deb ham ataladi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojining muayyan darajasi ishlab chiqarish munosabatlarining u yoki bu turini taqozo qiladi. Muayyan taraqqiyot darajasidagi ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari muayyan turining birligi va o‘zaro ta’siri ishlab chiqarish usulini tashkil etadi. Ishlab chiqarish munosabatlari faqat ishlab chiqaruvchi kuchlar bilangina o‘zaro aloqada bo‘lib qolmaydi. Ular bir vaqtda bazis ham hisoblanib, uning ustida ishlab chiqarish munosabatlarining ushbu tizimiga xos bo‘lgan alohida siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, milliy, oilaviy va boshqa ijtimoiy munosabatlar hamda tartibotlaming alohida turlari qad ko‘taradi. Ana shulaming yig‘indisi jamiyatning ustqurmasini tashkil etadi. Siyosat, huquq, ahloq va ustqurmaning boshqa elementlari ham faol rol o‘ynaydi, o‘zlarini vujudga keltirgan ishlab chiqarish munosabatlariga, ular orqali esa jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlariga ham aks ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish usuli bilan jamiyat ustqurmasi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani tashkil etadi. Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning tarkibiy qismlarini alohida rasm orqali ifodalash mumkin (3.1-rasm). Bu yerda ikki holatga e’tibor berish muhim. Birinchidan, ishlab chiqarish munosabatlari mustaqil, alohida tizimni tashkil qilmaydi. Ular ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ham, shuningdek, ustqurma bilan ham har doim o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Ikkinchidan, turli formatsiyalarda o‘ziga xos ishlab chiqarish munosabatlari amal qiladi va bu esa har bir formatsiyaga mos keluvchi ishlab chiqarish usulini belgilab beradi. Insoniyat jamiyati tarixida bir-biri bilan izchil almashib kelgan qator ishlab chiqarish usullari va shunga muvofiq ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar ajralib turadi. Ishlab chiqarish usullari almashuvining klassik namunasi Yevropada namoyon bo‘lgan deb hisoblanadi. Yevropa hududida bir-biri bilan almashib, ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodal va kapitalistik munosabatlar izchil tarkib topdi. Boshqa qit’alarga qaraganda bu yerda kapitalizmgacha bo‘lgan davrda mana shu munosabatlaming hammasi aniqroq qayd etilgan. Osiyo, Afrika, Avstraliyada Yevropa mustamlakachiligining ta’siri seziladi. Adabiyotlarda Osiyocha ishlab chiqarish usuli deb atalmish usul haqida ham qayd qilinadi. Bu usulning shakllanishida mamlakatlaming katta turkumiga xos bo‘lgan ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining sug‘orish tizimlarini markazlashtirilgan tarzda tartibga solib turish va davlatning ana shu sharoitlarda alohida roli bilan bog‘liq sifat xususiyatlari aks etadi. Iqtisodiy fanda ijtimoiy taraqqiyotni sivilizatsiyaning tarixiy rivojlanish tiplari natijasi sifatida o‘rganish ham muhim o‘rin tutadi. «Sivilizatsiya» so‘zi lotinchada fuqarolarga oid, ijtimoiy degan ma’nolami anglatadi. Bu tushuncha fanga fransuz faylasuflari tomonidan nisbatan yaqin vaqt - ikki asr oldin kiritiigan bo‘lib, tafakkur va erkinlik hukmron bo‘lgan jamiyatlarni tavsiflash uchun qo‘llanilgan. Umuman olganda sivilizatsiya rivojlangan mamlakatlardagi iqtisodiy va ijtimoiy-huquqiy munosabatlaming oqilona tashkil etilgan tuzumi sifatida talqin etiladi. Jamiyat taraqqiyotini sivilizatsiya nuqtai-nazaridan o‘rganishda sivilizatsiyalaming almashuvi nazariyasi muhim o‘rin tutadi. Bu nazariya tarafdorlari quyidagi 7 ta bosqichdan iborat sivilizatsiyani ajratib ko‘rsatadilar: 1) davomiylik muddati 30-35 asrni о ‘ z ichiga olgan neolit davri; 2) davomiylik muddati 20-23 asrni o‘z ichiga olgan sharqiy quldorlik davri (bronza asri); 3) davomiylik muddati 12—13 asrni o‘z ichiga olgan antik davr (temir asri); 4) davomiylik muddati 7 asrni o‘z ichiga olgan erta feodal davri; 5) davomiylik muddati 4,5 asrni o‘z ichiga olgan industrlashishdan oldingi davr; 6) davomiylik muddati 2,5 asrni o‘z ichiga olgan industrial davri; 7) davomiylik muddati 1,3 asrni o‘z ichiga olgan yuqori industrlashish davri. Bu qayd qilingan bosqichlardan ko‘rinib turibdiki, ushbu nazariyada turli qarashlar va yondashuvlami aralashtirish holatiga yo‘l qo‘yilib, jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini ajratishning aniq bir mezoni yoki belgisi mavjud emas. Jamiyat taraqqiyoti bosqichlariga texnologik yondashuv ham ma’lum bir oqim hisoblanadi. Ular jamiyat tarixiy taraqqiyoti davomida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar ko‘lami va tavsifini yaxshiroq tushunib olish uchun ishlab chiqarishning turli texnologik usullarini tahlil etish, mashinalashgan ishlab chiqarishning vujudga kelishi va rivojlanish tarixiga murojaat qilish zarur deb hisoblaydilar. Mehnat vositalari, materiallar, texnologiya, energiya, axborotlar va ishlab chiqarishni tashkil etish bilan birgalikda ishlab chiqarishning texnologik usuli deyiladi. Ular o‘rtasidagi chegaralami jamiyat taraqqiyoti tarixining yirik bosqichlari ajratib turadi. Bir texnologik ishlab chiqarish usulidan boshqasiga o‘tish asosan, mehnat vositalarining tavsifidagi o‘zgarishlar, fan va texnika taraqqiyoti bilan belgilanadi. Ishlab chiqarish texnologik usullarining dastlabki uchta bosqichlari alohida farqlanadi. Bular oddiy kooperatsiya, manufaktura va mashinalashgan ishlab chiqarish. Oddiy kooperatsiya - bu bir xil tovarni ishlab chiqarish yoki xizmat vazifasini bajaruvchi xodimlarning eng oddiy shaklidagi uyushishi, birgalashib ma’lum tartib va reja asosida ishlaydigan kishilar guruhidir. Kooperatsiyaning yakka tartibdagi hunarmandchilik ishlab chiqarishiga nisbatan afzalliklari quyidagilar orqali namoyon bo‘ladi: 1) ko‘plab ishchilaming birgalikdagi mehnati ishchi kuchidagi alohida tafovutlaming yo‘qolishiga, ulaming sifat jihatidan bir xillashuviga olib keldi; 2) bino va inshootlardan birgalikda foydalanish natijasida yoqilg‘i, yoritish va boshqa shu kabi xarajatlaming kam sarflanishi mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi ishlab chiqarish vositalarining tejalishiga olib keldi; 3) birgalikdagi mehnat bellashuvni keltirib chiqarib, mehnat unumdorligini oshirdi. 1.3. Iqtisodiyot fanining taraqqiyot bosqichlari. Jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa barcha muammolarni hal qilishning asosiy yo‘li – bu milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va iqtisodiy o‘sishiga erishishdir. Aholi farovonligining oshib borishi ham pirovard natijada iqtisodiy taraqqiyot va o‘sish darajasi va sur’atlariga bog‘liq. Ushbu bobda iqtisodiy taraqqiyotning mohiyati, uning darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar, iqtisodiy o‘sishning mazmuni, turlari, ko‘rsatkichlari va omillari bayon qilinadi, shuningdek, iqtisodiy o‘sish borasida mavjud bo‘lgan turli xil nazariyalar, konsepsiyalar va modellar mazmunini yoritishga muhim o‘rin ajratilgan. Raqamli iqtisodiyot tushunchasi va uni qo‘llashning ahamiyati yoritiladi. Ushbu bobda milliy boylik va uning tarkibiy tuzilishi kabi masalalarga alohida e’tibor beriladi Iqtisodiy taraqqiyotning mazmuni va ko‘rsatkichlari Mamlakatimiz iqtisodiyotining turli sohalari, tarmoqlari va hududlarida puxta asoslanib amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli isloxotlar natijasida yildan-yilga barqaror o‘sib borayotgani mustaqil taraqqiyot yo‘lining yo‘nalishi naqadar to‘g‘ri tanlanganligini ko‘rsatib turibdi. Lekin iqtisodiy adabiyotlarda asosan iqtisodiy o‘sish haqida gap yuritilib, iqtisodiy taraqqiyot muammosiga kam e’tibor berilmoqda. Iqtisodiy taraqqiyot juda keng qamrovli muammo bo‘lib, uni bu yerda har taraflama va batafsil yoritib bera olmaymiz, balki uning ayrim bizningcha muhim jihatlariga to‘htalamiz. Iqtisodiy taraqqiyot va iqtisodiy o‘sish tushunchalari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq jarayonlar bo‘lsada, ular bir-biridan mazmunan farq qiladi. Iqtisodiy taraqqiyot uzoq muddatli va keng qamrovli jarayon bo‘lib, kengaygan takror ishlab chiqarishga asoslangan holda ishlab chiqaruvchi kuchlar va iqtisodiy munosabatlarning o‘zaro ziddiyatda va ta’sirda bo‘lib, to‘xtovsiz rivojlanishida o‘z aksini topadi. Iqtisodiy taraqqiyot jarayoni siklik tavsifiga ega bo‘lib, faqatgina iqtisodiy o‘sish jarayoninigina emas, shu bilan birga iqtisodiy inqiroz, turg‘unlik, jonlanish va yuksalish jarayonlarini ham qamrab olib, goh o‘sib, goh pasayib to‘lqinsimon tarzda rivojlanib boradi. Iqtisodiy taraqqiyotning mazmunini aniq bilish uchun avvalo, taraqqiyot tushunchasining o‘zi nimaligini, uning mazmunini tushunish muhimdir. Albatta jamiyat taraqqiyoti haqida turli davrlarda har xil mutafakkirlar, faylasuflar tomonidan turli-tuman g‘oyalar, nazariyalar ilgari surilgan bo‘lib, ularning ichida taraqqiyot haqida aniqroq ta’rif sifatida nemis mumtoz falsafasining yirik namoyondasi Gegelning ta’rifi e’tiborga sazovordir. Uning ta’limotiga ko‘ra taraqqiyot muayyan bir narsa, voqea hodisa va jarayonlarning ma’lum tomonga, ya’ni pastdan yuqoriga, oddiylikdan murakkablikka tomon yo‘naltirilgan harakatining bir ko‘rinishidir. Ushbu falsafiy ta’rifdan kelib chiqib aytish mumkinki, iqtisodiy taraqqiyot iqtisodiyotning ma’lum bir tomonga ya’ni pastdan yuqoriga, oddiylikdan murakkablikka tomon yo‘naltirilgan to‘htovsiz sodir bo‘ladigan to‘lqinsimon harakatidir. Iqtisodiy taraqqiyot zamon va makon jihatdan keng qamrovli bo‘lib, uzoq davrlarni qamrab oladi va bir qancha bosqichlarni bosib o‘tadi. Bunda har bir yangi progressivroq bosqich o‘zidan oldingi bosqichni inkor etadi va keyinroq borib o‘zidan keyingi, bundan ko‘ra progressiv bo‘lgan bosqichga o‘z o‘rnini bo‘shatib beradi, to‘g‘rirog‘i keyingi progressivroq bo‘lgan bosqich tomonidan inkor etiladi. Iqtisodiy taraqqiyot bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan ikki tomonning ishlab chiqaruvchi kuchlar va iqtisodiy munosabatlarning birligida va ularning o‘zaro dialektik ta’sirida ro‘y beradi. Albatta bunda ishlab chiqaruvchi kuchlar: tabiat, kapital (bunda mehnat qurollari va mehnat predmetlaridan iborat bo‘lgan ishlab chiqarish vositalari ko‘zda tutiladi), ishchi kuchlarining rivojlanishi faol rol o‘ynaydi, ya’ni ularning rivojlanib borishi iqtisodiy munosabatlarning ham o‘zgarishiga ya’ni birinchisining rivojlanish darajasiga moslashishiga olib keladi. Iqtisodiy munosabatlar ham o‘z navbatida ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojiga ta’sir ko‘rsatadi. Agar u mos kelsa ijobiy, mos kelmasa salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy taraqqiyot ko‘p qirrali bo‘lganligi uchun u ko‘pgina ko‘rsatkichlarda ifodalanadi. Ularning asosiylari: 1. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning (mehnat predmetlari, mehnat qurollari, ishchi kuchi) rivojlanish darajasi mehnatning energiya yangi texnika va texnologiya bilan qurollanish darajalari bilan belgilanadi. Bu ko‘rsatkichlarning qanchalik rivojlanganligi ishlab chiqarish omillari: mehnat, kapital, yer unumdorligi ko‘rsatkichlarining o‘sishida o‘z ifodasini topadi; 2. Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarini modernizatsiyalash, tarkibiy o‘zgartirish, diversifikatsiyalash jarayonlarining borishi; 3. Fan texnika va texnologiyalar taraqqiyoti, raqamli iqtisodiyot tizimlaridan unumli foydalanish va mamlakat iqtisodiy quvvatining yuksalishi; 4. Iqtisodiy munosabatlarning rivojlanib, shu davrdagi ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi va sifatiga mos kelishi va ular rivojlanishini rag‘batlantirish darajasi. (Bunda mulkchilik ayirboshlash, taqsimot, iste’mol munosabatlarining rivojlanganlik darajasi); 5. Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari: YaIM va milliy daromad hajmining alohida olingan yillar bo‘yicha o‘sishi va aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan miqdorining o‘sishi; 6. Iqtisodiyotning muvozanatli va mutanosibli rivojlanib ortiqcha (talabdan oshiq) ishlab chiqarish, behuda sarf harajatlarning, oxir oqibatda inqirozlarning oldini olish darajasiga; 7. Inson hayoti farovonligining miqdor va sifat jihatdan o‘sish darajalari; 8. Kapital, jamg‘arish va investitsiyalarning o‘sishi; 9. Qo‘shimcha maxsulot miqdorining ko‘payib borishi. Shuni ta’kidlash joizki, qo‘shimcha maxsulot ko‘rsatkichi hamma bosqichlarda taraqqiyotning natijasi, uning mezoni va keyingi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining manbai bo‘lib xizmat qiladi. Lekin iqtisodiy adabiyotlarda bu haqda juda kam to‘xtaladi yoki umuman to‘htalmaydi. Chunki u juda kam o‘rganilgan muammo bo‘lib, ko‘pchilik tadqiqotchilar chetlab o‘tishga harakat qiladi. Buning ustiga u hozirgi davrdagi statistik ma’lumotlarda, buxgalteriya xisobotlarida aniqlanmaydi va binobarin ko‘rsatilmaydi. Lekin uning miqdorini ikki yo‘l bilan: qo‘shimcha maxsulotning modifikatsiyalashgan shakllari bo‘lib, real iqtisodiy hayotda hammamiz biladigan: a) foyda, foiz renta, soliq miqdorlarini qo‘shish yo‘li bilan; b) yaratilgan sof ichki maxsulotdan zaruriy maxsulotni (ish haqi va ijtimoiy fondlarni) ajratib tashlash yo‘li bilan aniqlash mumkin. Lekin bu aytilgan yo‘l qo‘shimcha maxsulotni aniq hisoblashga yetarli emas. Uni mamlakat miqyosida, tarmoq va hududlarda hisoblash uchun uning uslubiyatini va hisoblash usullarini ishlab chiqishni taqozo etadi. Iqtisodiy taraqqiyot uzoq muddat davomida unda sodir bo‘layotgan hamma o‘zgarishlarni, raqamlar bilan ifodalab bo‘lmaydigan jihatlarni ham qamrab oladi. “Obod qishloq”, “Obod mahalla” dasturlari asosida amalga oshirilayotgan ishlar bunga yorqin misol bo‘la oladi. Iqtisodiy taraqqiyot ikki yo‘l bilan, revolyusion va evolyusion yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin Revolyusion yo‘l birdaniga katta to‘ntarishlar, keskin burilishlar yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin. Lekin bu yo‘l xatarli bo‘lib, ko‘plab ijtimoiy to‘qnashuvlarga, talofatlarga, yo‘qotishlarga, ishsizlik, inflyatsiya darajalarining oshib ketishi kabi noxush hodisalarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun bizning mamlakatimizda iqtisodiy taraqqiyotning har tomonlama o‘ylangan evolyusion yo‘li tanlandi. Iqtisodiy taraqqiyot juda ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, turli xil yo‘nalishlarda va shakllarda amalga oshirilishi mumkin. Mamlakatning Birinchi Prezidenti I.Karimovning bevosita tashabbusi va rahbarligida ishlab chiqilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan bosqichma-bosqich, lekin izchil amalga oshiriladigan mustaqil taraqqiyot yo‘lini tanladi. Bu yo‘lni tanlash birdaniga va oson kechgani yo‘q. Bu jahondagi ko‘plab mamlakatlarning taraqqiyot tajribalari, o‘zbek xalqining tarixiy merosi, an’analari, urf-odatlari, turmush tarzi, uning mehnatsevarlik, bunyodkorlik qobiliyatlari, mavjud tabiiy, iqtisodiy shart-sharoitlar va boshqa bir qancha omillar hisobga olingan holda puxta o‘ylab ishlab chiqilgan yo‘l edi. Iqtisodiy taraqqiyotning bu yo‘li Birinchi Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan, hammaga ma’lum bo‘lgan mashhur besh tamoyilning mazmun, mohiyatini o‘zida mujassamlashtirgan model bo‘lib, jahon mamlakatlari xukumatlari va xalqlari tomonidan tan olinib, “O‘zbek modeli” degan nom qozondi. Bu modelda faqatgina iqtisodiy taraqqiyot emas, shu bilan birga Davlat qurilishi, ijtimoiy soha va ma’naviyat, huquq va tartibotni, umuman jamiyat hayotining barcha jabha va sohalarini tubdan isloh qilish va rivojlantirish ko‘zda tutilgan. Lekin biz bu yerda asosan e’tiborni uning iqtisodiy tomoniga qaratmoqchimiz. Bugungi kunda o‘zbek modelida ifodasini topgan besh tamoyil va boshqa strategik maqsadlarni amalga oshirish asosida mamlakatimizda erishilgan iqtisodiy taraqqiyot natijalarining haqiqiy bahosini anglab etish, olib borilgan iqtisodiy siyosatning naqadar to‘g‘ri va asosli ekanini tushunish uchun mustaqil taraqqiyotimiz boshlangan dastlabki yillardagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni esga olish muhim hisoblanadi. Jumladan, mamlakatimizdagi bug‘doy va un zahirasining boryo‘g‘i o‘n-o‘n besh kunga etadigan hajmda bo‘lib, mamlakatning amalda ocharchilik ostonasiga kelib qolgani, iqtisodiyotning asosan xom-ashyo tayyorlashga yo‘naltirilib, biryoqlama rivojlanib, nochor holga tushib qolgani; hali yangi milliy valyuta joriy etilmagan sharoitda iqtisodiyotning fojiali ravishda inqirozga yuz tutishi va inflyatsiyaning keskin ravishda o‘sib ketishi; paxta yakkaxokimligining yurtiimizdagi ekologik va ijtimoiy vaziyatni jar yoqasiga olib kelib qo‘ygani; ommaviy ishsizlikning kuchayib, aholi turmush darajasining haddan tashqari pasayib ketgani, 1990 yilda sobiq Ittifoqda ishlab chiqariladigan paxta tolasining 62,4 foizi O‘zbekiston hissasiga to‘g‘ri kelib, mamlakatimizda uning atigi 7 foizi qayta ishlanar edi. Shu davrda O‘zbekistonda ekiladigan paxta maydonlari umumiy ekin maydonining 75 foizidan ko‘prog‘ini tashkil etishi kabi holatlar keng va batafsil ko‘rsatilgan edi. Bular hammasi zudlik bilan iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish hamda iqtisodiyotni tubdan o‘zgartirib, taraqqiyot yo‘liga tushirib yuborish zarurligini taqozo qilar edi. Mana shu sharoitlardan kelib chiqib mamlakatda tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish boshlandi. Dastlabki yillardayoq bozor iqtisodiyotining asoslari yaratildi, bozor infratuzilmasini tashkil etish va raqobat muhitini shakllantirish orqali bozor munosabatlarining mexanizmi ishga tushirildi. Mamlakatimizda xususiy mulkchilik tiklanib, uning rivoji ustuvor ahamiyat kasb etdi. Xususiy mulk konstitutsiyaviy asosda ishonchli kafolatga ega bo‘ldi. Iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi korxonalarining butunlay davlat tasarrufidan chiqarilishi va xususiylashtirilishi natijasida mamlakatimizda amalda ko‘p shaklli mulk va ko‘p ukladli iqtisodiyot shakllandi, mulkdorlar va tadbirkorlarning yangi sinfi paydo bo‘ldi. Ayni paytda biz uchun mutlaqo yangi bo‘lgan, bozor iqtisodiyoti talablariga javob beradigan moliya, bank, soliq va sug‘urta tizimlarini shakllantirish hamda o‘z milliy valyutamizni muomalaga kiritish ham ulkan ahamiyat kasb etdi. O‘zbekiston iqtisodiyotining tarmoq tuzilishini o‘zgartirishda yangi neft konlari, Mingbuloq va Ko‘kdumaloq konlarining ishga tushirilishi, Buxoro neftni qayta ishlash zavodining qurilishi, Yangi Angren va Tolimarjon GRESlari qurilishining jadallashtirilishi, metall ishlab chiqarilishining ko‘paytirilishi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Shuningdek, oziq-ovqat, engil sanoat, kimyo, qurilish materiallari sanoati va boshqa tarmoqlar to‘liq modernizatsiya qilindi va ularda dunyo bozorida raqobatbardosh bo‘lgan tovarlar ishlab chiqarila boshlandi. Shunday qilib O‘zbekiston bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan mustaqil iqtisodiy taraqqiyot yo‘liga tushib oldi. II-BOB. IQTISODIY TARAQQIYOTNING UMUMIY ASOSLARI. 2.1. Iqtisodiyot nazariya fanining predmeti va vazifalari. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanning predmeti bo‘lib- bu ma’lum davrlardagi u yoki bu sinflar, ijtimoy qatlamlar, insonlar manfaatlarini ifoda etuvchi iqtisodiy g‘oyalarning vujudga kelishi, rivojlanishi va almashuvining tarixiy jarayonini o‘rganadigan fandir. Iqtisodiyot nazariyasi – umumiqtisodiy fan, uning predmeti kishilar iqtisodiy xatti- harakatining shart-sharoiti va qonun-qoidalaridir. Mazkur fanning metodologik tamoyillari iqtisodiyotni tizim sifatida o‘rganish, unga noiqtisodiy omillar va tabiiy shart- sharoit, texnologik o‘zgarishlar ta’sirini nazarda tutish, iqtisodiyotni statistikada emas, balki dinamikada o‘rganishdir. Ushbu fanda iqtisodiy hodisalarni kuzatish, abstraksiyalash orqali nazariy xulosa chiqarish, naza riy modellar yaratish, pozitiv va normativ usullarni qo‘llash, miqdoriy va sifatli tahlilni birlashtirish, oddiy hodisalardan murakkab hodisalarni o‘rganishga o‘tish, iqtisodiyotni uning turli darajalarida o‘rganish kabi usulla r qo‘llaniladi. Bu fan o‘z predmetini o‘rganishda shunday qonun va kategoriyalarni qo‘llaydiki, ular umumiqtisodiy va ayrim tizimlarga xo s bo‘ladi. Fanning funksiyalari iqtisodiy hodisalarni idrok etish, kishilarga iqtisodiy bilim berish, boshqa iqt isodiy fanlarga nazariy asos bo‘lish, shuningdek, iqtisodiy siyosatga oid amaliy tavsiyalar berishdan iborat. Iqtisodiyot nazariyasi fani predmetiga oid qarashlar (ta’riflar) quyidagicha: iqtisodiyot nazariyasi – boylik to‘g‘risidagi fan; iqtisodiyot nazariyasi- jamiyatda yuz beradigan iqtisodiy hodisalar, jarayonlar va ula rning qonun-qoidalarini o‘rgatuvchi fan; iqtisodiyot nazariyasi– kishilar tomonidan har-xil tovarlarni (bug‘doy, mol go‘shti, palto va h.k.) ishlab chiqarish maqsadida noyob va cheklangan unumli resurslardan (yer, ishlab chiqarishga mo‘ljallangan tovarlar, mehnat, mashinalar) foydalanish to‘g‘risidagi fan; iqtisodiyot nazariyasi– ayirboshlash, pulli bitimlar bilan bog‘liq iqtisodiy faoliyat turlari. iqtisodiyot nazariyasi- ishlab chiqarish insonning iste’mol borasida o‘z vazifalarini qanday bajarayotganligi to‘g‘risidagi fan; iqtisodiyot nazariyasi – kishilarning kundalik ishbilarmonlik faoliyati, tirikchilik manbai, o‘z mablag‘idan foydalanishi to‘g‘risidagi fan va h.k. Iqtisodiyot nazariyasi fanining vazifalari quyidagicha: iqtisodning sir-asrorlarini o‘rganish, ularni ommaga yetkazib, iqtisodiy bilim saviyasini oshirish; boshqa iqtisodiy fanlarga ilmiy- uslubiy asos bo‘lib xizmat qilish. Boshqa fanlar iqtisodiy nazariya asoslab bergan katego riya va qonunlarga tayangan holda o‘z predmetini o‘rganadi. Ayni vaqtda nazariya boshq a fanlar xulosalariga asoslanib iqtisodiy hodisalarni umumlashtiradi; amaliy tavsiyalar berish. Bu tavsiyalar umumiqtisodiy siyosatga tegishli bo‘ladi. Ular iqtisodiy o‘sishni va uning samaradorligini oshirish, aholini to‘la ish bilan ta’minlash va uning farovonligini oshirish , iqtisodiyotni barqarorlashtirish va inflatsiyani bartaraf etish, iqtisodiy integratsiyalash v a tashqi aloqalarni kengaytirish kabi umumiy ahamiyatga ega tavsiyalardir. Iqtisodiyot nazariyasi fanining uslublari: umumiylik va xususiylikning birligi; ilmiy abstraksiya; tarixiylik va mantiqiylikning birligi; nazariyani ijtimoiy amaliyot bilan bog‘lash; induksiya va deduksiya; analiz va sintez; miqdor va sifat tahlilining yaxlitligi. Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi – jamiyat ehtiyojlarining cheksizligi va iqtisodiy resurslarning cheklanganligidir. Iqtisodiyot – turli-tuman iqtisodiy faoliyatlarni, ishlab chiqarishning muayyan usulini hamda infratuzilmaviy muassasalarini yaxlit qilib birlashtiruvchi iqtisodiy tizim. Iqtisodiy faoliyat – insonlarning moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqarish, iste’molchiga yetkazib berish hamda xizmatlar ko‘r satishga qaratilgan, bir-biriga bog‘liqlikda amalga oshiriladigan faoliyatlari. Iqtisodiyotning asosiy muammosini hal qilish yo‘llari: iqtisodiy resurslar miqdorini ko‘paytirish; resurslar unumdorligini oshirish; resurslardan foydalanishning turli muqobil variantlaridan eng samaralisini tanlash; resurslarni samarali uyg‘unlashtirish; jamiyat ehtiyojlarini cheklash. Iqtisodiyot nazariyasi fanini o‘rganish, iqtisodiy jarayonlaming tub mohiyatini to‘g‘ri tushunish ko‘p jihatdan uni o‘rganuvchilaming ma’lum nazariy va uslubiy bilim bilan qurollanishiga bog‘liq. Shuning uchun ham mazkur bob kishilik jamiyati taraqqiyotining asosi bo‘lgan iqtisodiyot tushunchasini, uning oldida turgan vazifalami, uzoq davr davomida iqtisodiy bilimlaming shakllanishi va iqtisodiyot nazariyasi fanining vujudga kelishini qisqacha tavsiflash bilan boshlanadi. Iqtisodiyot nazariyasi fanidagi asosiy oqimlar va nazariyalarning umumiy bayoni beriladi. Iqtisodiyot va uning bosh masalasi, iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti, vazifalari va boshqa iqtisodiy fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi bayon etiladi. Shu bilan birga iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar hamda ulaming amal qilish mexanizmi, iqtisodiy jarayonlami ilmiy bilishning asosiy usullari mazmunini ochib berishga e’tibor qaratiladi. Iqtisodiyot va uning bosh masalasi Iqtisodiyot nazariyasi fani va uning qonun-qoidalarini bilish uchun, eng awalo, iqtisodiyot va uning vazifalari to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish lozim. Insoniyat hayoti va uning taraqqiyoti juda murakkab, ko‘p qirrali va g‘oyat chigal, muammolarga boydir. Bu muammolar kishilarning moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko‘rsatish, fan, madaniyat, siyosat, mafkura, axloq, davlatni boshqarish sohalaridagi va nihoyat, oiladagi va boshqa faoliyat turlarining borgan sari ko‘payib, rivojlanib hamda ulaming o‘zgarib borishi natijasida vujudga keladi. Uzoq davrlar davomida insoniyat fikrini band qilib kelgan ayrim masalalar bugungi kunda oddiy haqiqat va oson bilish mumkin bo‘lgan narsaga o‘xshab ko‘rinadi. Masalan, bugun hammaga ma’lumki, kishilar siyosat, san’at, adabiyot, fan, ma’rifat, madaniyat, ta’lim olish bilan shug‘ullanishdan oldin birlamchi hayotiy ne’matlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishlari kerak. Shuning uchun har bir kishi, o‘zining kundalik hayotida bir qator muammolarga, ya’ni kiyim-kechak, oziq-ovqat, uy-ro‘zg‘or buyumlariga ega bo‘lish, bilim olish kabi ehtiyojlami qanday qilib, nima hisobiga qondirish mumkin degan muammolarga duch keladi. Shu muammolami yechish va o‘z ehtiyojlarini qondirish maqsadida kishilar turli yo‘nalishlarda, sohalarda faoliyat ko‘rsatadilar. Demak, insonning turli faoliyatlari ichida eng asosiysi, insoniyatning yashashi va uning kamol topishini ta’minlaydigani moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishdan iborat bo‘lgan iqtisodiy faoliyatdir.