IQTISODIYOTNI TARTIBGA SOLISHDA DAVLATNING ROLI

Yuklangan vaqt

2025-02-25

Yuklab olishlar soni

5

Sahifalar soni

52

Faytl hajmi

249,0 KB


IQTISODIYOTNI TARTIBGA SOLISHDA DAVLATNING ROLI MUNDARIJA: Kirish 1-BOB. IQTISODIYOTNI DAVLAT TOMONIDAN BOSHQARISHNING NAZARIY ASOSLARI. 1.1. Iqtisodiyotni tartibga solishning nazariy asoslari 1.2. Davlat iqtisodiyotni tartibga solishning byudjet soliq siyosati va pul kredit vositalari 2-BOB. O’ZBEKISTON IQTISODIYOTINI TARTIBLASHDA DAVLATNING ROLI. 2.1. Davlatning milliy iqtisodiyotini tartibga solishdagi roli haqidagi nazariy yondashuv va qarashlari 2.2. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish, uning maqsadi va vazifalari 2.3. Davlatning iqtisodiyotga ta’sir qilish usullari va vositalari 2.4. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirish XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
IQTISODIYOTNI TARTIBGA SOLISHDA DAVLATNING ROLI MUNDARIJA: Kirish 1-BOB. IQTISODIYOTNI DAVLAT TOMONIDAN BOSHQARISHNING NAZARIY ASOSLARI. 1.1. Iqtisodiyotni tartibga solishning nazariy asoslari 1.2. Davlat iqtisodiyotni tartibga solishning byudjet soliq siyosati va pul kredit vositalari 2-BOB. O’ZBEKISTON IQTISODIYOTINI TARTIBLASHDA DAVLATNING ROLI. 2.1. Davlatning milliy iqtisodiyotini tartibga solishdagi roli haqidagi nazariy yondashuv va qarashlari 2.2. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish, uning maqsadi va vazifalari 2.3. Davlatning iqtisodiyotga ta’sir qilish usullari va vositalari 2.4. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirish XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Oʻzbekiston Hukumati tashabbusi bilan amalga oshirilayotgan tub islohotlar strategik istiqbolda barqaror iqtisodiy oʻsishni taʼminlashga qaratilgan. Mavzuning maqsadi: Bugungi kunda mamlakatimiz rahbariyati tomonidan aniqlanayotgan va butun xalqimiz tomonidan oshkora muhokama etilayotgan muammolarning chuqurligi ularni tezlik bilan bartaraf etish uchun barcha mavjud imkoniyatlarni ishga solishni talab etadi. Shubhasiz, strategik boshqaruvning ilmiy asoslangan vositalarisiz oldimizga qoʻyilgan maqsadlarni roʻyobga chiqarishning imkoni yoʻq. Mavzuning vazifalari: Davlatning milliy iqtisodiyotini tartibga solishda muvaffaqiyatli zamonaviy davlatning izchil rivojlanishini jamiyatning ustuvor yoʻnalishlari boʻyicha chuqur oʻylangan strategiyasiz tasavvur qilish mumkin emas. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan 2017-2021 yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasi ishlab chiqilgani bejiz emas. Ijrosi besh bosqichga boʻlingan respublikamiz uchun muhim ahamiyat kasb etuvchi ushbu hujjat loyihasi milliy qonunchilik, huquqni qoʻllash amaliyoti va ilgʻor xorijiy tajriba tahlili asosida ishlab chiqilgan. Strategiya davlat boshqaruvini har tomonlama isloh qilish, jamiyat qurilishini takomillashtirish, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish, pirovardida, mamlakatimizni tubdan modernizatsiya qilishga qaratilgan. Strategik boshqaruvning ilmiy asoslari – bugungi kunda iqtisod fanlarining muhim sohalaridan biridir. Chunki tarmoq va korporativ darajada, hududlar va yirik megapolislarda rivojlangan mamlakatlarning davlat boshqaruviga doir tajribasini umumlashtiradi va tartibga soladi. Butun insoniyat tarixida iqtisodiyotga qiziqish, lining qanday soha ekanligini tushunib yetishga katta e’tibor qaratilgan. Jamiyat hayotida haqiqatdan ham
2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Oʻzbekiston Hukumati tashabbusi bilan amalga oshirilayotgan tub islohotlar strategik istiqbolda barqaror iqtisodiy oʻsishni taʼminlashga qaratilgan. Mavzuning maqsadi: Bugungi kunda mamlakatimiz rahbariyati tomonidan aniqlanayotgan va butun xalqimiz tomonidan oshkora muhokama etilayotgan muammolarning chuqurligi ularni tezlik bilan bartaraf etish uchun barcha mavjud imkoniyatlarni ishga solishni talab etadi. Shubhasiz, strategik boshqaruvning ilmiy asoslangan vositalarisiz oldimizga qoʻyilgan maqsadlarni roʻyobga chiqarishning imkoni yoʻq. Mavzuning vazifalari: Davlatning milliy iqtisodiyotini tartibga solishda muvaffaqiyatli zamonaviy davlatning izchil rivojlanishini jamiyatning ustuvor yoʻnalishlari boʻyicha chuqur oʻylangan strategiyasiz tasavvur qilish mumkin emas. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan 2017-2021 yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasi ishlab chiqilgani bejiz emas. Ijrosi besh bosqichga boʻlingan respublikamiz uchun muhim ahamiyat kasb etuvchi ushbu hujjat loyihasi milliy qonunchilik, huquqni qoʻllash amaliyoti va ilgʻor xorijiy tajriba tahlili asosida ishlab chiqilgan. Strategiya davlat boshqaruvini har tomonlama isloh qilish, jamiyat qurilishini takomillashtirish, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish, pirovardida, mamlakatimizni tubdan modernizatsiya qilishga qaratilgan. Strategik boshqaruvning ilmiy asoslari – bugungi kunda iqtisod fanlarining muhim sohalaridan biridir. Chunki tarmoq va korporativ darajada, hududlar va yirik megapolislarda rivojlangan mamlakatlarning davlat boshqaruviga doir tajribasini umumlashtiradi va tartibga soladi. Butun insoniyat tarixida iqtisodiyotga qiziqish, lining qanday soha ekanligini tushunib yetishga katta e’tibor qaratilgan. Jamiyat hayotida haqiqatdan ham
3 “iqtisod” so’zi ko’pdan-ko’p uchraydi, ayrim hollarda esa awal iqtisod, so’ngra siyosat tushunchasini ishlatadilar. Insonning iqtisodiy sa’y-harakatlari negizida liamislia qonun-qoidalar yotadi. Bu qonun-qoidalarga amal qilish iqtisod hayotning rivojlanishiga ko’maklashadi, ya’ni ulardan to’g’ri foydalanishsa ijobiy va aksincha, noto’g’ri foydalanilganda esa salbiy natija berishi mumkin. Iqtisodiy qonunlar iqtisodiy hayotning, iqtisodiy hodisa va jaroyonlaming turli asosiy tomonlari o’rtasida doimiy takrorlanib turuvchi barqaror sabab-oqibat aloqalarini, ulaming uzviy bog’liqligini ifodalaydi. Tabiiy qonunlar insonlar ongiga, irodasiga bog’liq boTmagan holda kishilik jamiyati bo’lmasa ham amal qilaveradi, bir so’z bilan aytganda bu qonunlar “Iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish,,ning ildizi va tak-tomiri hisoblanadi. Bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solish borasida davlat muhim vazifalarni bajaradi. Davlat iqtisodiyotga faol aralashib, bozor mexanizmining amal qilishiga ko'maklashadi, raqobatchilik muhitini yaratib, aholini salbiy oqibatlardan himoyalash chora-tadbirlarini ko'radi. Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solishdan ko'zlangan asosiy maqsad bozor munosabatlarini muayyan va ma'lum yo'nalishlar asosida rivojlantirib, iqtisodiy taraqqiyot sur'atlarini jadallashtirish va aholi turmush darajasini oshirish choralarini ko'rishdan iboratdir.
3 “iqtisod” so’zi ko’pdan-ko’p uchraydi, ayrim hollarda esa awal iqtisod, so’ngra siyosat tushunchasini ishlatadilar. Insonning iqtisodiy sa’y-harakatlari negizida liamislia qonun-qoidalar yotadi. Bu qonun-qoidalarga amal qilish iqtisod hayotning rivojlanishiga ko’maklashadi, ya’ni ulardan to’g’ri foydalanishsa ijobiy va aksincha, noto’g’ri foydalanilganda esa salbiy natija berishi mumkin. Iqtisodiy qonunlar iqtisodiy hayotning, iqtisodiy hodisa va jaroyonlaming turli asosiy tomonlari o’rtasida doimiy takrorlanib turuvchi barqaror sabab-oqibat aloqalarini, ulaming uzviy bog’liqligini ifodalaydi. Tabiiy qonunlar insonlar ongiga, irodasiga bog’liq boTmagan holda kishilik jamiyati bo’lmasa ham amal qilaveradi, bir so’z bilan aytganda bu qonunlar “Iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish,,ning ildizi va tak-tomiri hisoblanadi. Bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solish borasida davlat muhim vazifalarni bajaradi. Davlat iqtisodiyotga faol aralashib, bozor mexanizmining amal qilishiga ko'maklashadi, raqobatchilik muhitini yaratib, aholini salbiy oqibatlardan himoyalash chora-tadbirlarini ko'radi. Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solishdan ko'zlangan asosiy maqsad bozor munosabatlarini muayyan va ma'lum yo'nalishlar asosida rivojlantirib, iqtisodiy taraqqiyot sur'atlarini jadallashtirish va aholi turmush darajasini oshirish choralarini ko'rishdan iboratdir.
4 1-bob. Iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarishning nazariy asoslari. 1.1. Iqtisodiyotni tartibga solishning nazariy asoslari Merkantilizm kapitalni dastlabki jam g‘arilishi davriga xos bo'lib, savdo burjuaziya manfaatlarini ifoda etadi. Merkanlilizmga ikki xususiyat xosdir: 1) boyiik pul bilan ifodalanadi (davlat qancha ko'p pulga ega ho’Isa, u shuncha badavlat hisoblanadi) 2) davlat hokimiyati yordamida pul boyliklarini iamg'arishga crishish mumkin. Keyns o ‘zining dastlabki tadqiqotlarida Sey qonunini inkor etgan holda samarah talab1 nazariyasini asoslab berdi. Keynsgacha bo‘lgan davrda klassiklar tom onidan Sey qonuni qabul qilingan bo‘lib, unga muvotiq taklif o'z talabini yuzaga keltirar edi. Keyns esa, aksincha, jami talab o ‘z taklifini yuzaga keltirishi g‘oyasini ilgari surdi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish haqida ko’plab iqtisodchilar turli fikrlarni bildirganlar. Ya‘ni, bozorning kamchiliklari, uning ko’plab iqtisodiy muammolarni hal eta olmaslik holatini ko’rsatadilar. Bular ma‘lum ma‘noda to’g’ri bo’lsada, biroq, iqtisodiyotga davlat ta‘sirining ob‘ektiv zarurligini eng avvalo ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ob‘ektiv asosi bo’lib ham milliy iqtisodiyot darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi. Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo’ladi: -chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o’zaro aloqasi va o’zaro bog’liqligi yanada kuchayadi; -ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasia alohida xo’jalik birliklarining mayda bo’laklarga ajralib ketish holatlari barham topadi; -ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to’planuvi jarayoni o’sadi; -turli iqtisodiy mintaqalar o’rtasidagiiqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi jadallashadi.
4 1-bob. Iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarishning nazariy asoslari. 1.1. Iqtisodiyotni tartibga solishning nazariy asoslari Merkantilizm kapitalni dastlabki jam g‘arilishi davriga xos bo'lib, savdo burjuaziya manfaatlarini ifoda etadi. Merkanlilizmga ikki xususiyat xosdir: 1) boyiik pul bilan ifodalanadi (davlat qancha ko'p pulga ega ho’Isa, u shuncha badavlat hisoblanadi) 2) davlat hokimiyati yordamida pul boyliklarini iamg'arishga crishish mumkin. Keyns o ‘zining dastlabki tadqiqotlarida Sey qonunini inkor etgan holda samarah talab1 nazariyasini asoslab berdi. Keynsgacha bo‘lgan davrda klassiklar tom onidan Sey qonuni qabul qilingan bo‘lib, unga muvotiq taklif o'z talabini yuzaga keltirar edi. Keyns esa, aksincha, jami talab o ‘z taklifini yuzaga keltirishi g‘oyasini ilgari surdi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish haqida ko’plab iqtisodchilar turli fikrlarni bildirganlar. Ya‘ni, bozorning kamchiliklari, uning ko’plab iqtisodiy muammolarni hal eta olmaslik holatini ko’rsatadilar. Bular ma‘lum ma‘noda to’g’ri bo’lsada, biroq, iqtisodiyotga davlat ta‘sirining ob‘ektiv zarurligini eng avvalo ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ob‘ektiv asosi bo’lib ham milliy iqtisodiyot darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi. Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo’ladi: -chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o’zaro aloqasi va o’zaro bog’liqligi yanada kuchayadi; -ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasia alohida xo’jalik birliklarining mayda bo’laklarga ajralib ketish holatlari barham topadi; -ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to’planuvi jarayoni o’sadi; -turli iqtisodiy mintaqalar o’rtasidagiiqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi jadallashadi.
5 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat a‘zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta‘minlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishiga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo’yicha faoliyat tushuniladi. Iqtisodiyotni davlat tomonian tartibga solish mexanizmi to’g’risida to’laroq tasavvurga ega bo’lish uchun uning maqsadi, vazifalari va tartibga solish usullari hamda vosita yoki dastaklarini to’laroq tavsiflash lozim. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta‘minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash va uni o’zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Bunda iqtisodiy tsiklni barqarorlashtirish, milliy xo’jaliklarning tarmoq va mintaqaviy tuzilishini takomiilashtirish, atrof-muhit holatini yaxshilash kabilarni bajarish lozim. Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bir qator vaziflarni hal qilishga qaratiladi. Bular jumlasiga iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq va mintaqamiy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo’llab-quvvatlash, eksportni himoya qilish kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning quyidagi vazifalarida aniq namoyon bo’ladi: 1) Bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug’diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta‘minlash; 2) Raqobatni himoya qilish; 3) Daromad va boylikni qayta taqsimlash; 4) Resurslarni qayta taqsimlash; 5) Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya‘ni iqtisodiy tebranishlar vujudga keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish.
5 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat a‘zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta‘minlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishiga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo’yicha faoliyat tushuniladi. Iqtisodiyotni davlat tomonian tartibga solish mexanizmi to’g’risida to’laroq tasavvurga ega bo’lish uchun uning maqsadi, vazifalari va tartibga solish usullari hamda vosita yoki dastaklarini to’laroq tavsiflash lozim. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta‘minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash va uni o’zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Bunda iqtisodiy tsiklni barqarorlashtirish, milliy xo’jaliklarning tarmoq va mintaqaviy tuzilishini takomiilashtirish, atrof-muhit holatini yaxshilash kabilarni bajarish lozim. Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bir qator vaziflarni hal qilishga qaratiladi. Bular jumlasiga iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq va mintaqamiy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo’llab-quvvatlash, eksportni himoya qilish kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning quyidagi vazifalarida aniq namoyon bo’ladi: 1) Bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug’diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta‘minlash; 2) Raqobatni himoya qilish; 3) Daromad va boylikni qayta taqsimlash; 4) Resurslarni qayta taqsimlash; 5) Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya‘ni iqtisodiy tebranishlar vujudga keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish.
6 Bozor xo’jaligi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat bo’ladi. Davlat bozor iqtisoiyotini samarali amal qilishining shart-sharoiti hisoblangan huquqiy asosni ta‘minlash vazifalarini o’z zimmasiga oladi. Buning uchun xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta‘minlash va shartnomalarga amal qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste‘molchilar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va boshqalar. Davlat ijtimoiy muhitni ta‘minlaydi, ya‘ni ichki muhitni tartibga soladi, daromadlar tengsizlikini kamaytiradi, yordamga muhtojlarga yordam beradi, iqtisodiyotda to’liq bandlikni ta‘minlash uchun umumiy sarflar, ya‘ni xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli bo’lmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy ne‘matlar va xizmatlarga o’z xarajatlarini ko’paytiradi, xususiy sektorning sarflarini rag’batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi.
6 Bozor xo’jaligi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat bo’ladi. Davlat bozor iqtisoiyotini samarali amal qilishining shart-sharoiti hisoblangan huquqiy asosni ta‘minlash vazifalarini o’z zimmasiga oladi. Buning uchun xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta‘minlash va shartnomalarga amal qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste‘molchilar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va boshqalar. Davlat ijtimoiy muhitni ta‘minlaydi, ya‘ni ichki muhitni tartibga soladi, daromadlar tengsizlikini kamaytiradi, yordamga muhtojlarga yordam beradi, iqtisodiyotda to’liq bandlikni ta‘minlash uchun umumiy sarflar, ya‘ni xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli bo’lmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy ne‘matlar va xizmatlarga o’z xarajatlarini ko’paytiradi, xususiy sektorning sarflarini rag’batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi.
7 1.2. Davlat iqtisodiyotni tartibga solishning byudjet soliq siyosati va pul kredit vositalari Davlat ijtimoiy muhitni ta‘minlaydi, ya‘ni ichki muhitni tartibga soladi, daromadlar tengsizlikini kamaytiradi, yordamga muhtojlarga yordam beradi, iqtisodiyotda to’liq bandlikni ta‘minlash uchun umumiy sarflar, ya‘ni xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli bo’lmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy ne‘matlar va xizmatlarga o’z xarajatlarini ko’paytiradi, xususiy sektorning sarflarini rag’batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi. Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan foydalanadi. Bu usullarni umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin: 1. Bevosita ta‘sir qilish usullari; 2. Bilvosita ta‘sir qilish usullari; 3. Tashqi iqtisodiy usullar. Ma‘lumki, markazdan boshqarish tartibi ustun bo’lgan mamlakatlarda dvlatning qitisoiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta‘sir qilish usullari ustun bo’lsa, bozor iqtisodiyoti esa birinchi navbatda, iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga solish bilan bog’langan. Shu bilan birga barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning davlat sektori mavjud. Davlat sektorini boshqarish mulkchilikning davlat shakliga asoslanib, u asosan quyidagi uchta yo’l orqali shakllanadi: 1) Ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog’ozlar bilan tomon to’lash orqali mulkni milliylashtirish; 2) Davlat byudjeti mablag’lari hisobiga yangi korxonalar, ba‘zi hollarda yaxlit tarmoqlarni barpo etish; 3) Davlat tomonidan xususiy korporatsiyalarning aktsiyalarini sotib olish va apralash davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish. Bu uchinchi yo’l ustun ravishda amal qilmoqda.
7 1.2. Davlat iqtisodiyotni tartibga solishning byudjet soliq siyosati va pul kredit vositalari Davlat ijtimoiy muhitni ta‘minlaydi, ya‘ni ichki muhitni tartibga soladi, daromadlar tengsizlikini kamaytiradi, yordamga muhtojlarga yordam beradi, iqtisodiyotda to’liq bandlikni ta‘minlash uchun umumiy sarflar, ya‘ni xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli bo’lmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy ne‘matlar va xizmatlarga o’z xarajatlarini ko’paytiradi, xususiy sektorning sarflarini rag’batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi. Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan foydalanadi. Bu usullarni umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin: 1. Bevosita ta‘sir qilish usullari; 2. Bilvosita ta‘sir qilish usullari; 3. Tashqi iqtisodiy usullar. Ma‘lumki, markazdan boshqarish tartibi ustun bo’lgan mamlakatlarda dvlatning qitisoiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta‘sir qilish usullari ustun bo’lsa, bozor iqtisodiyoti esa birinchi navbatda, iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga solish bilan bog’langan. Shu bilan birga barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning davlat sektori mavjud. Davlat sektorini boshqarish mulkchilikning davlat shakliga asoslanib, u asosan quyidagi uchta yo’l orqali shakllanadi: 1) Ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog’ozlar bilan tomon to’lash orqali mulkni milliylashtirish; 2) Davlat byudjeti mablag’lari hisobiga yangi korxonalar, ba‘zi hollarda yaxlit tarmoqlarni barpo etish; 3) Davlat tomonidan xususiy korporatsiyalarning aktsiyalarini sotib olish va apralash davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish. Bu uchinchi yo’l ustun ravishda amal qilmoqda.
8 O’zbekiston iqtisodiyotida davlat sektorining ulushi, umumiy hajmga nisbatan foizdа 1-jadval Ko’rsatkichlar Yillar 2015 2016 2017 2018 2019 Yalpi ichki mahsulot 24,2 24,2 22,2 20,7 20,6 Sanoat mahsuloti 20,7 21,6 20,6 20,1 18,7 Qishloq xo’jaligi mahsuloti 0,8 0,5 0,3 0,2 0,1 Qurilish ishlari 10,1 9,0 12,6 10,6 10,4 Transport 64,3 62,1 61,6 52,9 51,7 Aloqa 3,2 3,0 3,0 3,2 3,3 CHakana savdo aylanmasi 1,1 0,4 0,3 0,2 0,2 Aholiga pullik xizmat ko’rsatish 28,7 25,7 23,4 20,2 20,5 Tashqi savdo aylanmasi 26,6 23,4 17,6 17,4 23,8 Iqtisodiyotda band bo’lgan ishchilar soni 23,0 22,9 22,4 22,1 21,6 Manba: O’zbekiston Respublikasi davlat Statistika qo’mitasi ma‘lumotlari. Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma‘muriy vositalardan foydalanadi. Ma‘muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va taqiqlash, ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o’z ichiga oladi. Ayniqsa ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta‘sir qilish tadbirlari kam samarali bo’lib, ma‘muriy vositalardan foydalanishga ustunlik beriladi. Bu usullardan quyidagilarni alohida ko’rsatish mumkin: 1) Iqtisodiyotning ayrim bo’g’inlari – transport, aloqa, atom va elektr energetikasi, kommunal xizmat va boshqa sohalarni bevosita boshqarish; 2) Narxlar va ish haqini “muzlatib” qo’yish siyosati. Inflyatsiyani yumshatishga qaratiladi; 3) Ish bilan bandlik xizmati faoliyati (mehnat birjalari)ni tashkil qilish;
8 O’zbekiston iqtisodiyotida davlat sektorining ulushi, umumiy hajmga nisbatan foizdа 1-jadval Ko’rsatkichlar Yillar 2015 2016 2017 2018 2019 Yalpi ichki mahsulot 24,2 24,2 22,2 20,7 20,6 Sanoat mahsuloti 20,7 21,6 20,6 20,1 18,7 Qishloq xo’jaligi mahsuloti 0,8 0,5 0,3 0,2 0,1 Qurilish ishlari 10,1 9,0 12,6 10,6 10,4 Transport 64,3 62,1 61,6 52,9 51,7 Aloqa 3,2 3,0 3,0 3,2 3,3 CHakana savdo aylanmasi 1,1 0,4 0,3 0,2 0,2 Aholiga pullik xizmat ko’rsatish 28,7 25,7 23,4 20,2 20,5 Tashqi savdo aylanmasi 26,6 23,4 17,6 17,4 23,8 Iqtisodiyotda band bo’lgan ishchilar soni 23,0 22,9 22,4 22,1 21,6 Manba: O’zbekiston Respublikasi davlat Statistika qo’mitasi ma‘lumotlari. Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma‘muriy vositalardan foydalanadi. Ma‘muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va taqiqlash, ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o’z ichiga oladi. Ayniqsa ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta‘sir qilish tadbirlari kam samarali bo’lib, ma‘muriy vositalardan foydalanishga ustunlik beriladi. Bu usullardan quyidagilarni alohida ko’rsatish mumkin: 1) Iqtisodiyotning ayrim bo’g’inlari – transport, aloqa, atom va elektr energetikasi, kommunal xizmat va boshqa sohalarni bevosita boshqarish; 2) Narxlar va ish haqini “muzlatib” qo’yish siyosati. Inflyatsiyani yumshatishga qaratiladi; 3) Ish bilan bandlik xizmati faoliyati (mehnat birjalari)ni tashkil qilish;
9 4) Iqtisodiy sohani tartibga solishni ko’zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqish va qabutsl qilish (monopoliyaga qarshi qonunchilik, tadbirkorlik to’g’risidagi, bank sohalari, qimmatli qog’ozlar bozorining faoliyatini tartibga solishni ko’zda tutuvchi qonunlar). Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o’z ifodasini topadi. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat bo’ladi: 1) Hisob stavkasini tartibga solish; 2) Moliya-kredit muassasalarining markaziy bankdagi zahiralari minimal hajmini o’rnatish va o’zgartirish; 3) Davlat muassasalrining qimmatli qog’ozlar bazoridagi operatsiyalari (davlat majburiyatlarini chiqarish, ularni sotish va to’lash) 4) Davlat Markaziy bank ehtiyojlari orqali banklar mablag’larining qarzga beriladigan va zahirada turadigan qismlari o’zgartiradi; 5) Markaziy boshqa banklarga past foiz stavkasida qarz berib, ularning kreditlash ishida faol qatnashib, iqtisodiy o’sishiga ta‘sir qilishini ta‘minlaydi; 6) Davlat Markaziy bank orqali xazina majburiyatlarini tarqatadi, o’z obligatsiyalarini sotadi yoki qimmatli qog’ozlarini sotib oladi. Natijada taklif etilgan pul miqdori o’zgarib, bu foizga ta‘sir qiladi. Davlatning pulga bo’lgan talab va taklifini o’zgartirish borasidagi siyosati monetar siyosat deb yuritiladi. Davlatning byudjet siyosati uning daromadlar va xarajatlar qismii o’zgartirishga qaratiladi. Davlat xarajatlarini qoplash uchun moliyaviy mablag’larni jalb qilishning eng asosiy dastagi soliqlar hisoblanadi. Soliqlardan xo’jalik sub‘ektlari faoliyatiga va ijtimoiy barqarorlikka ta‘sir ko’rsatishda ham keng ravishda foydalandi. Davlat iqtisodiyotni tartib solish vositasi sifatida byudjet xarajatlaridan ham foydalanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda asosiy kapitalga hisoblanadigan jadallashgan amortizatsiya ajratmalari alohida rol o’ynaydi. Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat kapital qo’yilmalari muhim rol o’ynaydi.
9 4) Iqtisodiy sohani tartibga solishni ko’zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqish va qabutsl qilish (monopoliyaga qarshi qonunchilik, tadbirkorlik to’g’risidagi, bank sohalari, qimmatli qog’ozlar bozorining faoliyatini tartibga solishni ko’zda tutuvchi qonunlar). Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o’z ifodasini topadi. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat bo’ladi: 1) Hisob stavkasini tartibga solish; 2) Moliya-kredit muassasalarining markaziy bankdagi zahiralari minimal hajmini o’rnatish va o’zgartirish; 3) Davlat muassasalrining qimmatli qog’ozlar bazoridagi operatsiyalari (davlat majburiyatlarini chiqarish, ularni sotish va to’lash) 4) Davlat Markaziy bank ehtiyojlari orqali banklar mablag’larining qarzga beriladigan va zahirada turadigan qismlari o’zgartiradi; 5) Markaziy boshqa banklarga past foiz stavkasida qarz berib, ularning kreditlash ishida faol qatnashib, iqtisodiy o’sishiga ta‘sir qilishini ta‘minlaydi; 6) Davlat Markaziy bank orqali xazina majburiyatlarini tarqatadi, o’z obligatsiyalarini sotadi yoki qimmatli qog’ozlarini sotib oladi. Natijada taklif etilgan pul miqdori o’zgarib, bu foizga ta‘sir qiladi. Davlatning pulga bo’lgan talab va taklifini o’zgartirish borasidagi siyosati monetar siyosat deb yuritiladi. Davlatning byudjet siyosati uning daromadlar va xarajatlar qismii o’zgartirishga qaratiladi. Davlat xarajatlarini qoplash uchun moliyaviy mablag’larni jalb qilishning eng asosiy dastagi soliqlar hisoblanadi. Soliqlardan xo’jalik sub‘ektlari faoliyatiga va ijtimoiy barqarorlikka ta‘sir ko’rsatishda ham keng ravishda foydalandi. Davlat iqtisodiyotni tartib solish vositasi sifatida byudjet xarajatlaridan ham foydalanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda asosiy kapitalga hisoblanadigan jadallashgan amortizatsiya ajratmalari alohida rol o’ynaydi. Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat kapital qo’yilmalari muhim rol o’ynaydi.
10 Jumladan, bozor kon‘yunkturasi yomonlashgan, turg’unlik yoki inqiroz sharoitida xususiy kapital qo’yilmalar qisqaradi, davlat investitsiyalari esa odamda o’sadi. Shu orqali davlat ishlab chiqarishda tanazzul va ishsizlikning o’sishiga qarshi turishga harakat qiladi. SHuningdek, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bir qator shakllarini ham ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Davlat iqtisodiy dasturlarining ishlab chiqilishi; 2. Ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-tadqiqot konstruktorlik ishlanmalari, ixtirolarni davlat tomonidan rag’batlantirish hamda iqtisodiyotdagiikibiy siljishlarni ta‘minlash; 3. Investitsiya jarayoni va iqtisodiy o’sishni davlat tomonidan tartibga solish; 4. Ishchi kuchi bozoriga davlat tomonidan ta‘sir ko’rsatish; 5. Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning shakllaridan eng ustuvori davlat iqtisodiy dasturlari hisoblanadi. Dasturning vazifasi tartibga solishning barcha usuli va vositalaridan kompleks foyalanishdan iborat. Iqtisodiy dasturlar o’rta muddatli, favqulodda va maqsadli bo’lishi mumkin. O’rta muddatli umumiqtisodiy dasturlar odatda 5 yilga tuziladi. Favquloddagi dasturlar tig’iz vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli inflyatsiya sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa muddatli xususiyaga ega bo’ladi. Bunday maqsadli dasturlarning ob‘ekti tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har xil yo’nalishlari bo’lishi mumkin. Iqtisodiyotga davlat tomonidan tartibga solish tashqi iqtisodiy usullar yordamida ham amalga oshiriladi. Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika yutuqlari eksportini rag’batlantirish tadbirlari, eksportni kreditlash, chet ellardan investitsiyalar va eksportlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreditlarini kafolatlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreitlarini kafolatlash, tashqi iqtisodiy aloqalarga cheklashlar kiritish yoki bekor qilish, tashqi savdoda boj to’lovlarini o’zgartirish, mamlakat iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb qilish,
10 Jumladan, bozor kon‘yunkturasi yomonlashgan, turg’unlik yoki inqiroz sharoitida xususiy kapital qo’yilmalar qisqaradi, davlat investitsiyalari esa odamda o’sadi. Shu orqali davlat ishlab chiqarishda tanazzul va ishsizlikning o’sishiga qarshi turishga harakat qiladi. SHuningdek, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bir qator shakllarini ham ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Davlat iqtisodiy dasturlarining ishlab chiqilishi; 2. Ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-tadqiqot konstruktorlik ishlanmalari, ixtirolarni davlat tomonidan rag’batlantirish hamda iqtisodiyotdagiikibiy siljishlarni ta‘minlash; 3. Investitsiya jarayoni va iqtisodiy o’sishni davlat tomonidan tartibga solish; 4. Ishchi kuchi bozoriga davlat tomonidan ta‘sir ko’rsatish; 5. Qishloq xo’jaligini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning shakllaridan eng ustuvori davlat iqtisodiy dasturlari hisoblanadi. Dasturning vazifasi tartibga solishning barcha usuli va vositalaridan kompleks foyalanishdan iborat. Iqtisodiy dasturlar o’rta muddatli, favqulodda va maqsadli bo’lishi mumkin. O’rta muddatli umumiqtisodiy dasturlar odatda 5 yilga tuziladi. Favquloddagi dasturlar tig’iz vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli inflyatsiya sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa muddatli xususiyaga ega bo’ladi. Bunday maqsadli dasturlarning ob‘ekti tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har xil yo’nalishlari bo’lishi mumkin. Iqtisodiyotga davlat tomonidan tartibga solish tashqi iqtisodiy usullar yordamida ham amalga oshiriladi. Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika yutuqlari eksportini rag’batlantirish tadbirlari, eksportni kreditlash, chet ellardan investitsiyalar va eksportlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreditlarini kafolatlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreitlarini kafolatlash, tashqi iqtisodiy aloqalarga cheklashlar kiritish yoki bekor qilish, tashqi savdoda boj to’lovlarini o’zgartirish, mamlakat iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb qilish,
11 xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda va davlatlararo uyushmalarda qatnashish mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga solishning asosiy vositalaridir. Xullas, davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishda qo’llaniladigan vosita va dastaklari birgalikda milliy iqtisoiyotni takror ishlab chiqarish jarayoniga va mamlkatlarning tashqi iqtisodiy aloqalariga o’z ta‘sirini ko’rsatib boradi. Davlat budjetida jamiyat iqtisodiy munosabatlarining davlat daromadlarining shakllanishi va ulardan foydalanish bilan bog‘liq qismi namoyon bo'ladi. Soliqlar. zayomlar va boshqalar asosida davlat budjeti daromadlari shakllantirilishi orqali yirik moliyaviy resurslar jamlanadi. Ushbu rcsurslaming umumiy hajmi Y alM ga nisbatan davlat budjeti xarajatlarida namoyon bo'ladi. Davlat budjeti — davlat pul mablag'larining (shu jumladan,davlat maqsadli jam g'arm alari mablag'larining) markazlashtirilganjam g‘armasi bo lib , unda daromadlar manbayi va ulardantushum lar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynidaaniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo'nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Davlat budjeti — davlat pul mablag'larining (shu jumladan,davlat maqsadli jam g'arm alari mablag'larining) markazlashtirilganjam g‘armasi bo lib , unda daromadlar manbayi va ulardantushum lar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynidaaniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo'nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Davlat budjeti ikki asosiy qism — daromadlar va xarajatlar qismidan iborat. Budjet tizimi turli darajadagi budjellar va budjet mablag'lari oluvcliilar yig'indisi, budjetlarni tashkil etish va tuzish prinsiplari, budjet jarayonida ular o'rtasida, shuningdek, budjetlar hamda budjet mablag'lari oluvchilar o'rtasida vujudga keladigan o'zaro munosabatlarni o‘zida ifodalaydi. Soliqlar — milliy daromadning bir qismini davlat mulkiga aylanish xususiyatiga ega. Shuning uchun soliqlaming undirilishi - bu milliy daromadning bir qismini davlat ixtiyoriga o'tkazish jarayoni liisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda soliqlar Y alM ga nisbatan 30 % dan 50 %gacha taslikil etadi.
11 xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda va davlatlararo uyushmalarda qatnashish mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga solishning asosiy vositalaridir. Xullas, davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishda qo’llaniladigan vosita va dastaklari birgalikda milliy iqtisoiyotni takror ishlab chiqarish jarayoniga va mamlkatlarning tashqi iqtisodiy aloqalariga o’z ta‘sirini ko’rsatib boradi. Davlat budjetida jamiyat iqtisodiy munosabatlarining davlat daromadlarining shakllanishi va ulardan foydalanish bilan bog‘liq qismi namoyon bo'ladi. Soliqlar. zayomlar va boshqalar asosida davlat budjeti daromadlari shakllantirilishi orqali yirik moliyaviy resurslar jamlanadi. Ushbu rcsurslaming umumiy hajmi Y alM ga nisbatan davlat budjeti xarajatlarida namoyon bo'ladi. Davlat budjeti — davlat pul mablag'larining (shu jumladan,davlat maqsadli jam g'arm alari mablag'larining) markazlashtirilganjam g‘armasi bo lib , unda daromadlar manbayi va ulardantushum lar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynidaaniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo'nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Davlat budjeti — davlat pul mablag'larining (shu jumladan,davlat maqsadli jam g'arm alari mablag'larining) markazlashtirilganjam g‘armasi bo lib , unda daromadlar manbayi va ulardantushum lar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynidaaniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo'nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Davlat budjeti ikki asosiy qism — daromadlar va xarajatlar qismidan iborat. Budjet tizimi turli darajadagi budjellar va budjet mablag'lari oluvcliilar yig'indisi, budjetlarni tashkil etish va tuzish prinsiplari, budjet jarayonida ular o'rtasida, shuningdek, budjetlar hamda budjet mablag'lari oluvchilar o'rtasida vujudga keladigan o'zaro munosabatlarni o‘zida ifodalaydi. Soliqlar — milliy daromadning bir qismini davlat mulkiga aylanish xususiyatiga ega. Shuning uchun soliqlaming undirilishi - bu milliy daromadning bir qismini davlat ixtiyoriga o'tkazish jarayoni liisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda soliqlar Y alM ga nisbatan 30 % dan 50 %gacha taslikil etadi.
12 Soliqlar — milliy daromadning bir qismini davlat mulkiga aylanish xususiyatiga ega. Shuning uchun soliqlaming undirilishi - bu milliy daromadning bir qismini davlat ixtiyoriga o'tkazish jarayoni liisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda soliqlar Y alM ga nisbatan 30 % dan 50 %gacha taslikil etadi. Davlatning soliq siyosati iqtisodiyotda quyidagi muhim vazifalarni bajaradi: - fiskal, ya’ni davlat budjeti daromadlarini shakllantirish; - daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash; - ishlab chiqaruvchilarni rag'ballantirish va raqobatni kuchaytirish; - nazorat qilish; - davlat iqtisodiy siyosatini tartibga soli.sh. Iqtisodiyotning tartibga solishning pul kredit vositalari Pul — um um iy ekvivalent rolini o'ynovchi tovardir. Pul-bu hamma tovarlari sotish va sotib olish mumkin bo‘lgan, umumiy ekvivalent rolini o ‘ynovchi maxsus tovardir. Pulning m ohiyatini to ia ro q tushunish uchun uning quyidagi asosiy vazifalarini ко‘rib chiqamiz: 1) qiymat o'lchovi; 2) muomala vositasi; 3) boylik to ‘plash vositasi; 4) to ‘lov vositasi. Pul bozori — bu mamlakatdagi pul miqdori hamda foiz stavkasining turli darajalarida pul mablag‘lariga bo‘lgan talab va pul taklifming o‘zaro nisbatini ifodalovchi mexanizm. Kredit bo‘sh turgan pul m ablagiarini ssuda l'ondi shaklida to‘plash va ularni pulga muhtoj bo'lib turgan huquqiy va jismoniy shaxslarga ishlab chiqarish va boshqa ehtiyojlari uchun m a’lum muddatga, foiz toiovlari bilan qaytarish sharti bilan qarzga berish munosabatlarini ifodalaydi. Kredit bo‘sh turgan pul m ablagiarini ssuda l'ondi shaklida to‘plash va ularni pulga muhtoj bo'lib turgan huquqiy va jismoniy shaxslarga ishlab chiqarish va boshqa ehtiyojlari uchun m a’lum muddatga, foiz toiovlari bilan qaytarish sharti bilan qarzga berish munosabatlarini ifodalaydi. Bank krediti — pul egalari (banklar va maxsus kredit muassasalari) tomonidan qarz oluvchilar (tadbirkorlar. davlat, uy xo'jaligi sektori)ga pul ssudalari shaklida beriluvehi kredit. Bank krediti yo'nalishi. muddati va kredit bitimlari summasi bo'yicha cheklanmaydi. Tijorat krediti — korxonalar, birlashmalar va boshqa xo'jalik yurituvchi subyektlaming bir-biriga beradigan krediti.
12 Soliqlar — milliy daromadning bir qismini davlat mulkiga aylanish xususiyatiga ega. Shuning uchun soliqlaming undirilishi - bu milliy daromadning bir qismini davlat ixtiyoriga o'tkazish jarayoni liisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda soliqlar Y alM ga nisbatan 30 % dan 50 %gacha taslikil etadi. Davlatning soliq siyosati iqtisodiyotda quyidagi muhim vazifalarni bajaradi: - fiskal, ya’ni davlat budjeti daromadlarini shakllantirish; - daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash; - ishlab chiqaruvchilarni rag'ballantirish va raqobatni kuchaytirish; - nazorat qilish; - davlat iqtisodiy siyosatini tartibga soli.sh. Iqtisodiyotning tartibga solishning pul kredit vositalari Pul — um um iy ekvivalent rolini o'ynovchi tovardir. Pul-bu hamma tovarlari sotish va sotib olish mumkin bo‘lgan, umumiy ekvivalent rolini o ‘ynovchi maxsus tovardir. Pulning m ohiyatini to ia ro q tushunish uchun uning quyidagi asosiy vazifalarini ко‘rib chiqamiz: 1) qiymat o'lchovi; 2) muomala vositasi; 3) boylik to ‘plash vositasi; 4) to ‘lov vositasi. Pul bozori — bu mamlakatdagi pul miqdori hamda foiz stavkasining turli darajalarida pul mablag‘lariga bo‘lgan talab va pul taklifming o‘zaro nisbatini ifodalovchi mexanizm. Kredit bo‘sh turgan pul m ablagiarini ssuda l'ondi shaklida to‘plash va ularni pulga muhtoj bo'lib turgan huquqiy va jismoniy shaxslarga ishlab chiqarish va boshqa ehtiyojlari uchun m a’lum muddatga, foiz toiovlari bilan qaytarish sharti bilan qarzga berish munosabatlarini ifodalaydi. Kredit bo‘sh turgan pul m ablagiarini ssuda l'ondi shaklida to‘plash va ularni pulga muhtoj bo'lib turgan huquqiy va jismoniy shaxslarga ishlab chiqarish va boshqa ehtiyojlari uchun m a’lum muddatga, foiz toiovlari bilan qaytarish sharti bilan qarzga berish munosabatlarini ifodalaydi. Bank krediti — pul egalari (banklar va maxsus kredit muassasalari) tomonidan qarz oluvchilar (tadbirkorlar. davlat, uy xo'jaligi sektori)ga pul ssudalari shaklida beriluvehi kredit. Bank krediti yo'nalishi. muddati va kredit bitimlari summasi bo'yicha cheklanmaydi. Tijorat krediti — korxonalar, birlashmalar va boshqa xo'jalik yurituvchi subyektlaming bir-biriga beradigan krediti.
13 Iste’mol krediti — xususiy shaxslarga, birinchi navbatda, uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol tovarlari (mebel, avtomobil, televizor va boshqalar) sotib olish uchun m a’ium muddatga beriladigan kredit. Davlat banki Markaziy bank hisoblanadi. Markaziy bank quyidagi vazifalarni bajaradi: Davlat banki Markaziy bank hisoblanadi. Markaziy bank quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) boshqa bank muassasalarining majburiy zaxiralarini saqlaydi. Bu zaxiralar pul laklifuii boshqarish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ladi. Markaziy bank mamlakatning rasmiy oltin-valuta zaxiralarini saqlash vazifasini ham bajaradi; 2) cheklarni qayd (inkassatsiya) qilish mexanizmini ta'minlaydi va banklararo hisob- kitoblarni amalga oshiradi, ularga kreditlar beradi; 3) davlatning m onetar siyosatini amalga oshiradi; 4) barcha banklar faoliyatini uyg'unlashtiradi va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi; 5) xalqaro valuta bozorlarida milliy valutalami ayirboshlaydi; 6) pul taklifi ustidan nazorat qilish m as’uliyatini o'z zimmasiga oladi, milliy valuta ni muomalaga chiqaradi. Iqtisodiyotning ehtiyojlariga mos ravishda pul muomalasini tartibga soladi. Bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solish borasida davlat muhim vazifalarni bajaradi. Davlat iqtisodiyotga faol aralashib, bozor mexanizmining amal qilishiga ko`maklashadi, raqobatchilik muhitini yaratib, aholini salbiy oqibatlardan himoyalash chora-tadbirlarini ko`radi. Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solishdan ko`zlangan asosiy maqsad bozor munosabatlarini muayyan va ma`lum yo`nalishlar asosida rivojlantirib, iqtisodiy taraqqiyot sur`atlarini jadallashtirish va aholi turmush darajasini oshirish choralarini ko`rishdan iboratdir. Rejali iqtisodiyot tizimidan xalos bo`lgan O`zbekiston Respublikasida ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish davlatning bosh vazifasi hisoblanadi. Shu munosabat bilan o`tkazilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonini davlat bosh islohotchi sifatida boshqarib bormoqda. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I. Karimov: “Murakkab o`tish davrida davlatning o`zi bosh
13 Iste’mol krediti — xususiy shaxslarga, birinchi navbatda, uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol tovarlari (mebel, avtomobil, televizor va boshqalar) sotib olish uchun m a’ium muddatga beriladigan kredit. Davlat banki Markaziy bank hisoblanadi. Markaziy bank quyidagi vazifalarni bajaradi: Davlat banki Markaziy bank hisoblanadi. Markaziy bank quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) boshqa bank muassasalarining majburiy zaxiralarini saqlaydi. Bu zaxiralar pul laklifuii boshqarish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ladi. Markaziy bank mamlakatning rasmiy oltin-valuta zaxiralarini saqlash vazifasini ham bajaradi; 2) cheklarni qayd (inkassatsiya) qilish mexanizmini ta'minlaydi va banklararo hisob- kitoblarni amalga oshiradi, ularga kreditlar beradi; 3) davlatning m onetar siyosatini amalga oshiradi; 4) barcha banklar faoliyatini uyg'unlashtiradi va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi; 5) xalqaro valuta bozorlarida milliy valutalami ayirboshlaydi; 6) pul taklifi ustidan nazorat qilish m as’uliyatini o'z zimmasiga oladi, milliy valuta ni muomalaga chiqaradi. Iqtisodiyotning ehtiyojlariga mos ravishda pul muomalasini tartibga soladi. Bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solish borasida davlat muhim vazifalarni bajaradi. Davlat iqtisodiyotga faol aralashib, bozor mexanizmining amal qilishiga ko`maklashadi, raqobatchilik muhitini yaratib, aholini salbiy oqibatlardan himoyalash chora-tadbirlarini ko`radi. Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solishdan ko`zlangan asosiy maqsad bozor munosabatlarini muayyan va ma`lum yo`nalishlar asosida rivojlantirib, iqtisodiy taraqqiyot sur`atlarini jadallashtirish va aholi turmush darajasini oshirish choralarini ko`rishdan iboratdir. Rejali iqtisodiyot tizimidan xalos bo`lgan O`zbekiston Respublikasida ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish davlatning bosh vazifasi hisoblanadi. Shu munosabat bilan o`tkazilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonini davlat bosh islohotchi sifatida boshqarib bormoqda. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I. Karimov: “Murakkab o`tish davrida davlatning o`zi bosh
14 islohotchi bo`lishi zarur. Davlat butun xalqning manfaatlarini ko`zlab, islohotlar jarayonining tashabbuskori bo`lishi, iqtisodiy taraqqiyotning etakchi yo`nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren davlatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o`zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqishi va izchil ruyobga chiqarishi kerak”, – deb ta`kidlagan edi. Davlatimizning bozor iqtisodiyotini tartibga solish bo`yicha rivojlangan mamlakatlarda hozirgacha to`plangan boy tajribalarni o`rganishi va ularni respublikamizning o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olgan holda tadbiq etishining maqsadga muvofiqligi bugungi kunda hech kimda shubha tug`dirmaydi1. Bozor munosabatlari sharoitida baho (narx)lar iqtisodiyotni tartibga solishning muhim vositasi bo`lib xizmat qiladi. Bunda baho bozor pasangisi, regulyatori bo`lib, ikki asosiy vazifani bajaradi. Birinchidan, u resurslar, tovarlar va xizmatlar iste`molini cheklaydi va ikkinchidan, tovar ishlab chiqarish (xizmat ko`rsatish) uchun rag`bat vazifasini o`taydi. Ishlab chiqarish jarayonida iste`mol tovarlari, ko`rsatiladigan xizmatlar qanchalik kamyob bo`lsa, ularning bahosi shunchalik yuqori bo`lib, shunga muvofiq ravishda ularni xarid qilish cheklangan bo`ladi. Boshqacha aytganda, tovarlar va xizmatlar ularning narxlariga binoan iste`mol qilinadi, taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi. Narxlarning o`zgarib turishi, ya`ni ko`tarilib yoki pasayib turishi ishlab chiqaruvchilarning xatti-harakatiga ta`sir ko`rsatadi. Binobarin, biron-bir tovar (xizmat) narxining o`sishi, uni ishlab chiqarish hajmining ko`payishiga, ushbu tarmoqqa muayyan tovar bozoriga yangi ishlab chiqaruvchilarning kirib kelishiga sabab bo`ladi. Bozor iqtisodiyotida faqat foyda olishni ta`minlaydigan tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqariladi. Ishlab chiqaruvchi uchun foyda keltirmaydigan tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqarilmaydi. Muayyan tovar narxining pasayishi, uni ishlab chiqarish foydani ta`minlay olmay qolganligidan dalolat beradi. Bunday tovarlarni ishlab chiqarish kamayib boradi, ushbu tarmoq va bozorni ishlab chiqaruvchilar tark eta boshlaydilar. Demak, narxning bozor pasangisi, regulyatori 1 Yo'ldoshev N.Q. Savdo korxonasi iqtisodi. - T.: TDIU, 2005, 200 b
14 islohotchi bo`lishi zarur. Davlat butun xalqning manfaatlarini ko`zlab, islohotlar jarayonining tashabbuskori bo`lishi, iqtisodiy taraqqiyotning etakchi yo`nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren davlatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o`zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqishi va izchil ruyobga chiqarishi kerak”, – deb ta`kidlagan edi. Davlatimizning bozor iqtisodiyotini tartibga solish bo`yicha rivojlangan mamlakatlarda hozirgacha to`plangan boy tajribalarni o`rganishi va ularni respublikamizning o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olgan holda tadbiq etishining maqsadga muvofiqligi bugungi kunda hech kimda shubha tug`dirmaydi1. Bozor munosabatlari sharoitida baho (narx)lar iqtisodiyotni tartibga solishning muhim vositasi bo`lib xizmat qiladi. Bunda baho bozor pasangisi, regulyatori bo`lib, ikki asosiy vazifani bajaradi. Birinchidan, u resurslar, tovarlar va xizmatlar iste`molini cheklaydi va ikkinchidan, tovar ishlab chiqarish (xizmat ko`rsatish) uchun rag`bat vazifasini o`taydi. Ishlab chiqarish jarayonida iste`mol tovarlari, ko`rsatiladigan xizmatlar qanchalik kamyob bo`lsa, ularning bahosi shunchalik yuqori bo`lib, shunga muvofiq ravishda ularni xarid qilish cheklangan bo`ladi. Boshqacha aytganda, tovarlar va xizmatlar ularning narxlariga binoan iste`mol qilinadi, taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi. Narxlarning o`zgarib turishi, ya`ni ko`tarilib yoki pasayib turishi ishlab chiqaruvchilarning xatti-harakatiga ta`sir ko`rsatadi. Binobarin, biron-bir tovar (xizmat) narxining o`sishi, uni ishlab chiqarish hajmining ko`payishiga, ushbu tarmoqqa muayyan tovar bozoriga yangi ishlab chiqaruvchilarning kirib kelishiga sabab bo`ladi. Bozor iqtisodiyotida faqat foyda olishni ta`minlaydigan tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqariladi. Ishlab chiqaruvchi uchun foyda keltirmaydigan tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqarilmaydi. Muayyan tovar narxining pasayishi, uni ishlab chiqarish foydani ta`minlay olmay qolganligidan dalolat beradi. Bunday tovarlarni ishlab chiqarish kamayib boradi, ushbu tarmoq va bozorni ishlab chiqaruvchilar tark eta boshlaydilar. Demak, narxning bozor pasangisi, regulyatori 1 Yo'ldoshev N.Q. Savdo korxonasi iqtisodi. - T.: TDIU, 2005, 200 b
15 vazifasini o`tashi tufayli ishlab chiqaruvchilar foydasiz yoki kam foyda keltiradigan tarmoqdan yuqori foyda keltiradigan tarmoqqa, sohaga o`tib turadi. YUqori foyda keltirayotgan tarmoq yoki bozorlardagi iqtisodiy sub`ektlar o`zgalarning kirib kelishiga to`sqinlik qiladilar. Iqtisodiy sub`ektlar aniq tovarlar bozorida o`z mavqelarini saqlash, mustahkamlash, yaxshilash maqsadlarida o`zaro raqobatga kirishadilar. Ko`p sonli o`zaro raqobatlashuvchi iqtisodiy sub`ektlarning faoliyati natijasida bozor munosabati buzilib, undagi talab va taklif o`rtasida nomutanosiblik paydo bo`ladi. Bu nomutanosiblik ishlab chiqarish bilan iste`mol o`rtasidagi ziddiyatda o`z ifodasini topadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish ijtimoiy iste`molga nisbatan o`sib ketishi natijasida davriy tanglik paydo bo`lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, bozor mexanizmi bozordagi muvozanatni muttasil saqlab turishga qodir bo`lmay qoladi. Ana shu holat iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmidan tashqari davlat mexanizmiga zarurat tug`diradi. Davlat iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmi to`liq bajara olmagan vazifalarni o`z zimmasiga oladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy muvozanatga erishish asosida tushkunlik va tanglikning oldini olish, ijtimoiy ishlab chiqarishning barqaror o`sishini ta`minlash, milliy iqtisodiyot ravnaqi uchun imkoniyatlar yaratish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish choralarini amalga oshirishdir. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda bozor mexanizmining samarali ishlashi uchun sharoit yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun davlat raqobatni rag`batlantirish orqali bozor tizimini saqlashni o`z zimmasiga oladi. Chunki erkin tadbirkorlik va uni boshqaruvchi talab va taklif qonunlarining amal qilishi ko`p jihatdan raqobatga bog`liq bo`ladi. Raqobatchilik muhitini rag`batlantirish va himoya qilishning davlat mexanizmi quyidagilarni nazarda tutadi: -iqtisodiy sub`ektlarning faoliyat qoidalarini belgilash; -aholini bozor sharoitlari, iqtisodiyotning holati to`g`risidagi axborotlardan xabardor qilish;
15 vazifasini o`tashi tufayli ishlab chiqaruvchilar foydasiz yoki kam foyda keltiradigan tarmoqdan yuqori foyda keltiradigan tarmoqqa, sohaga o`tib turadi. YUqori foyda keltirayotgan tarmoq yoki bozorlardagi iqtisodiy sub`ektlar o`zgalarning kirib kelishiga to`sqinlik qiladilar. Iqtisodiy sub`ektlar aniq tovarlar bozorida o`z mavqelarini saqlash, mustahkamlash, yaxshilash maqsadlarida o`zaro raqobatga kirishadilar. Ko`p sonli o`zaro raqobatlashuvchi iqtisodiy sub`ektlarning faoliyati natijasida bozor munosabati buzilib, undagi talab va taklif o`rtasida nomutanosiblik paydo bo`ladi. Bu nomutanosiblik ishlab chiqarish bilan iste`mol o`rtasidagi ziddiyatda o`z ifodasini topadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish ijtimoiy iste`molga nisbatan o`sib ketishi natijasida davriy tanglik paydo bo`lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, bozor mexanizmi bozordagi muvozanatni muttasil saqlab turishga qodir bo`lmay qoladi. Ana shu holat iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmidan tashqari davlat mexanizmiga zarurat tug`diradi. Davlat iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmi to`liq bajara olmagan vazifalarni o`z zimmasiga oladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy muvozanatga erishish asosida tushkunlik va tanglikning oldini olish, ijtimoiy ishlab chiqarishning barqaror o`sishini ta`minlash, milliy iqtisodiyot ravnaqi uchun imkoniyatlar yaratish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish choralarini amalga oshirishdir. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda bozor mexanizmining samarali ishlashi uchun sharoit yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun davlat raqobatni rag`batlantirish orqali bozor tizimini saqlashni o`z zimmasiga oladi. Chunki erkin tadbirkorlik va uni boshqaruvchi talab va taklif qonunlarining amal qilishi ko`p jihatdan raqobatga bog`liq bo`ladi. Raqobatchilik muhitini rag`batlantirish va himoya qilishning davlat mexanizmi quyidagilarni nazarda tutadi: -iqtisodiy sub`ektlarning faoliyat qoidalarini belgilash; -aholini bozor sharoitlari, iqtisodiyotning holati to`g`risidagi axborotlardan xabardor qilish;
16 -iqtisodiyot sub`ektlari o`rtasidagi baxs va ziddiyatlarni hal qilishga ko`maklashish chora-tadbirlarini amalga oshirish. Bozor mexanizmi xususiy tadbirkorlar uchun foyda kelishini ta`minlaydigan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni rag`batlantiradi. Ammo jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo`lgan, aholining ko`pchiligi foydalanadigan ijtimoiy tovarlar va xizmatlar xususiy tadbirkorlik doirasida ishlab chiqarilishi mumkin emas. Bunday ijtimoiy tovarlar va xizmatlarga: maktablar, yo`llar, yong`indan himoya qilish, mudofaa, milliy xavfsizlik va boshqalar kiradi. Binobarin, ularni ishlab chiqarishni va ulardan foydalanishni davlatning o`zi tashkil qilishi, tartibga solishi zarur bo`ladi. Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmini taqozo etuvchi sabablardan biri aholini inson salomatligiga va tabiatga ziyon etkazuvchi omillardan himoya qilish zaruratidir. Masalaning mohiyati shundaki, bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo`jalik yurituvchi tadbirkor, avvalo, o`zini o`ylaydi, o`z manfaati yo`lida faoliyat ko`rsatadi. Bu faoliyat ayrim hollarda tabiatga yoki inson salomatligiga ziyon etkazishi, davlat manfaatlariga zid kelishi mumkin. Bunday holatlar ham iqtisodiyotga davlatning aralashuvini, ko`p sonli tadbirkorlarning manfaatlarini barcha jamiyat a`zolari manfaatlariga mushtarakligini ta`minlash choralarini ko`rishni taqozo etadi. Xo`sh, davlat iqtisodiyotni qanday vositalar yordamida tartibga soladi? Buning uchun davlat ixtiyorida turli xil huquqiy va iqtisodiy vositalar mavjud bo`lib, ulardan konkret vaziyat va vazifalardan kelib chiqib foydalaniladi. Iqtisodiyotni tartibga solishning eng muhim va asosiy vositasi amaldagi qonunchilik hisoblanadi. Mamlakatimizda qonun ustivorligi, ya`ni uning barcha uchun bab-baravar kuchga ega ekanligi va unga barcha xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning so`zsiz amal qilishi shart ekanini yana bir bor ta`kidlab o`tish zarur. Hozirga qadar iqtisodiy hayotga taalluqli bo`lgan yuzlab qonunlarning qabul qilingani iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy asoslarini belgilab beradi.
16 -iqtisodiyot sub`ektlari o`rtasidagi baxs va ziddiyatlarni hal qilishga ko`maklashish chora-tadbirlarini amalga oshirish. Bozor mexanizmi xususiy tadbirkorlar uchun foyda kelishini ta`minlaydigan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni rag`batlantiradi. Ammo jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo`lgan, aholining ko`pchiligi foydalanadigan ijtimoiy tovarlar va xizmatlar xususiy tadbirkorlik doirasida ishlab chiqarilishi mumkin emas. Bunday ijtimoiy tovarlar va xizmatlarga: maktablar, yo`llar, yong`indan himoya qilish, mudofaa, milliy xavfsizlik va boshqalar kiradi. Binobarin, ularni ishlab chiqarishni va ulardan foydalanishni davlatning o`zi tashkil qilishi, tartibga solishi zarur bo`ladi. Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmini taqozo etuvchi sabablardan biri aholini inson salomatligiga va tabiatga ziyon etkazuvchi omillardan himoya qilish zaruratidir. Masalaning mohiyati shundaki, bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo`jalik yurituvchi tadbirkor, avvalo, o`zini o`ylaydi, o`z manfaati yo`lida faoliyat ko`rsatadi. Bu faoliyat ayrim hollarda tabiatga yoki inson salomatligiga ziyon etkazishi, davlat manfaatlariga zid kelishi mumkin. Bunday holatlar ham iqtisodiyotga davlatning aralashuvini, ko`p sonli tadbirkorlarning manfaatlarini barcha jamiyat a`zolari manfaatlariga mushtarakligini ta`minlash choralarini ko`rishni taqozo etadi. Xo`sh, davlat iqtisodiyotni qanday vositalar yordamida tartibga soladi? Buning uchun davlat ixtiyorida turli xil huquqiy va iqtisodiy vositalar mavjud bo`lib, ulardan konkret vaziyat va vazifalardan kelib chiqib foydalaniladi. Iqtisodiyotni tartibga solishning eng muhim va asosiy vositasi amaldagi qonunchilik hisoblanadi. Mamlakatimizda qonun ustivorligi, ya`ni uning barcha uchun bab-baravar kuchga ega ekanligi va unga barcha xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning so`zsiz amal qilishi shart ekanini yana bir bor ta`kidlab o`tish zarur. Hozirga qadar iqtisodiy hayotga taalluqli bo`lgan yuzlab qonunlarning qabul qilingani iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy asoslarini belgilab beradi.
17 Shu bilan birgalikda davlat ixtiyorida bir qator moliyaviy, ya`ni iqtisodiy vositalar ham mavjudki, ular yordamida davlat xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning manfaatlariga bevosita ta`sir ko`rsata oladi. Soliqlar, sanatsiya va subsidiyalar ana shunday vositalarga kiradi. Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning eng kuchli va ta`sirchan vositasi hisoblanadi. Ular har qanday ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiritiladi. Shuning uchun soliq stavkasi ko`tarilsa, korxona (firma) foydasi kamayadi va aksincha, bu stavkalar kamaysa, olinayotgan foyda ko`payadi. Demak, tovar ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorligi ko`p jihatdan undirilayotgan soliqlar stavkasiga bevosita bog`liq. Soliqlar stavkasini oshirish yoki kamaytirish orqali muayyan ishlab chiqarish tarmoqlari rivojini sekinlashtirish (hatto to`xtatish), boshqa tarmoqlar rivojini esa rag`batlantirish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning moliyaviy vositalaridan biri sanatsiya hisoblanadi. U asosan umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib, davlat korxonalariga ko`rsatiladigan moliyaviy yordamdir. Korxona qarzini kechib yuborish yoki uni o`zga sub`ektlar hisobidan qoplash, qarzni to`lash muddatlarini kechiktirish, qarz uchun to`lanadigan foizlarni kamaytirish, korxonaga buyurtma berib, uning haqini oldindan to`lab qo`yish va hokazolar sanatsiya shakllari hisoblanadi. Davlat tomonidan aniq maqsadlar uchun qaytarib olmaslik sharti bilan ajratiladigan moliya mablag`lari subsidiyalar deb yuritiladi. Iqtisodiyotni tarkiban o`zgartirish (diversifikatsiyalash), eksport va import muvozanatini ta`minlash, ayrim hududlarga yordam berish kabi maqsadlar uchun ajratiladigan mablag`lar (subsidiyalar) ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyat kasb etadi. Bojxona to`lovlari davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish, aniqrog`i, eksport va importni cheklash yoki rag`batlantirishning muhim vositasi hisoblanadi. Ularning stavkalari ko`paysa, chegaradan o`tayotgan tovarlar miqdori kamayadi va aksincha, stavkalarning kamayishi tovarlar oqimining ko`payishiga olib keladi.
17 Shu bilan birgalikda davlat ixtiyorida bir qator moliyaviy, ya`ni iqtisodiy vositalar ham mavjudki, ular yordamida davlat xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning manfaatlariga bevosita ta`sir ko`rsata oladi. Soliqlar, sanatsiya va subsidiyalar ana shunday vositalarga kiradi. Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning eng kuchli va ta`sirchan vositasi hisoblanadi. Ular har qanday ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiritiladi. Shuning uchun soliq stavkasi ko`tarilsa, korxona (firma) foydasi kamayadi va aksincha, bu stavkalar kamaysa, olinayotgan foyda ko`payadi. Demak, tovar ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorligi ko`p jihatdan undirilayotgan soliqlar stavkasiga bevosita bog`liq. Soliqlar stavkasini oshirish yoki kamaytirish orqali muayyan ishlab chiqarish tarmoqlari rivojini sekinlashtirish (hatto to`xtatish), boshqa tarmoqlar rivojini esa rag`batlantirish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning moliyaviy vositalaridan biri sanatsiya hisoblanadi. U asosan umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib, davlat korxonalariga ko`rsatiladigan moliyaviy yordamdir. Korxona qarzini kechib yuborish yoki uni o`zga sub`ektlar hisobidan qoplash, qarzni to`lash muddatlarini kechiktirish, qarz uchun to`lanadigan foizlarni kamaytirish, korxonaga buyurtma berib, uning haqini oldindan to`lab qo`yish va hokazolar sanatsiya shakllari hisoblanadi. Davlat tomonidan aniq maqsadlar uchun qaytarib olmaslik sharti bilan ajratiladigan moliya mablag`lari subsidiyalar deb yuritiladi. Iqtisodiyotni tarkiban o`zgartirish (diversifikatsiyalash), eksport va import muvozanatini ta`minlash, ayrim hududlarga yordam berish kabi maqsadlar uchun ajratiladigan mablag`lar (subsidiyalar) ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyat kasb etadi. Bojxona to`lovlari davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish, aniqrog`i, eksport va importni cheklash yoki rag`batlantirishning muhim vositasi hisoblanadi. Ularning stavkalari ko`paysa, chegaradan o`tayotgan tovarlar miqdori kamayadi va aksincha, stavkalarning kamayishi tovarlar oqimining ko`payishiga olib keladi.
18 Yana shuni ham aytib o`tish joizki, davlat o`zining kredit siyosati orqali iqtisodiyot taraqqiyotiga ham o`zining ta`sirini o`tkazib turadi. Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmida jamiyatda siyosiy, ijtimoiy barqarorlikni ta`minlash maqsadida aholining iqtisodiy jihatdan nochor yashayotgan guruhlarini ijtimoiy himoyalash muhim o`rin tutadi. Aholining yordamga muhtoj qismini ijtimoiy himoyalash uchun jamiyat milliy iqtisodiyot tarmoqlarini, shu jumladan, qishloq xo`jaligini qo`llab-quvvatlash maqsadidagi daromadlar davlat tomonidan qayta taqsimlanadi. Daromadlarning qayta taqsimlash tizimida davlat muhim o`rin tutadi. Davlat tomonidan daromadlarning qayta taqsimlanishi iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmining muhim unsuri hisoblanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari ham muhim o`rin tutadi. Ma`lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishbilarmonlik faolligi o`zgarib turadi, iqtisodiy o`sish uning pasayishi bilan almashinib turadi. Uning oqibatida firmalarning sinishi va ishsizlarning ko`payishi ortadi, aholi turmush darajasi pasayadi, ular ko`p qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlash mexanizmi yordamida iqtisodiy o`sish tsiklidan tanglikka (pasayishga) o`tishdagi salbiy oqibatlarni cheklash, shuningdek, tanglikdan iqtisodiy o`sish sari o`tish imkoniyatlari vujudga keladi. Shunday qilib, iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga ta`sir ko`rsatuvchi va ko`maklashuvchi chora- tadbirlar tizimidan iborat degan xulosa qilish mumkin. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirish Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi sharoitida xo`jalik yuritish to`la- to`kis davlatning direktiv, ya`ni yuqoridan tushiriladigan ko`rsatmalari va reja topshiriqlari asosida amalga oshirilar edi. Rejalar qonun kuchiga ega bo`lib, ularni bajarish shart va majburiy hisoblanar edi. Hamma narsani yuqoridan turib rejalashtirish amaliyoti korxonaning xo`jalik mustaqilligi, erkinligi va
18 Yana shuni ham aytib o`tish joizki, davlat o`zining kredit siyosati orqali iqtisodiyot taraqqiyotiga ham o`zining ta`sirini o`tkazib turadi. Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmida jamiyatda siyosiy, ijtimoiy barqarorlikni ta`minlash maqsadida aholining iqtisodiy jihatdan nochor yashayotgan guruhlarini ijtimoiy himoyalash muhim o`rin tutadi. Aholining yordamga muhtoj qismini ijtimoiy himoyalash uchun jamiyat milliy iqtisodiyot tarmoqlarini, shu jumladan, qishloq xo`jaligini qo`llab-quvvatlash maqsadidagi daromadlar davlat tomonidan qayta taqsimlanadi. Daromadlarning qayta taqsimlash tizimida davlat muhim o`rin tutadi. Davlat tomonidan daromadlarning qayta taqsimlanishi iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmining muhim unsuri hisoblanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari ham muhim o`rin tutadi. Ma`lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishbilarmonlik faolligi o`zgarib turadi, iqtisodiy o`sish uning pasayishi bilan almashinib turadi. Uning oqibatida firmalarning sinishi va ishsizlarning ko`payishi ortadi, aholi turmush darajasi pasayadi, ular ko`p qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlash mexanizmi yordamida iqtisodiy o`sish tsiklidan tanglikka (pasayishga) o`tishdagi salbiy oqibatlarni cheklash, shuningdek, tanglikdan iqtisodiy o`sish sari o`tish imkoniyatlari vujudga keladi. Shunday qilib, iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga ta`sir ko`rsatuvchi va ko`maklashuvchi chora- tadbirlar tizimidan iborat degan xulosa qilish mumkin. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirish Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi sharoitida xo`jalik yuritish to`la- to`kis davlatning direktiv, ya`ni yuqoridan tushiriladigan ko`rsatmalari va reja topshiriqlari asosida amalga oshirilar edi. Rejalar qonun kuchiga ega bo`lib, ularni bajarish shart va majburiy hisoblanar edi. Hamma narsani yuqoridan turib rejalashtirish amaliyoti korxonaning xo`jalik mustaqilligi, erkinligi va
19 tashabbuskorligini cheklab qo`yar, bu o`z navbatida iqtisodiyot taraqqiyotiga salbiy ta`sir ko`rsatar edi. Bozor iqtisodiyotiga o`tilgach, tabiiyki, xo`jalik yuritishni yuqoridan turib rejalashtirish tizimi barham topdi. Ayni vaqtda iqtisodiy taraqqiyot masalalarini bozor munosabatlari o`zi hal qiladi, ularga hech kim, hatto davlat ham aralashmasligi kerak, degan noto`g`ri tushuncha ham paydo bo`ldi. Biroq o`tgan yillar tajribasi shundan dalolat beradiki, iqtisodiy taraqqiyotni, umuman, korxona (firma)lar iqtisodiy faoliyatining, xususan, o`rta va uzoq muddatlarga mo`ljallangan rejalarining yo`qligi bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Xo`jalik yuritishdagi qator qiyinchiliklar, korxona (firma)ning bankrotga uchrashi, ayrim tovarlar narxining “osmon”da ekani, ishsizlar sonining ko`payishi va boshqalar rejalashtirish tizimining yaxshi yo`lga qo`yilmaganining oqibati, deb baholash mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham iqtisodiyotni boshqarish va qo`yilgan maqsadga yo`naltirishni davlat tomonidan tartibga solib turilishi muhim ekanligi ayon bo`lib qoldi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning engmuhim shakllaridan biri iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish varivojlantirishdir. Mamlakat miqyosida ishlab chiqaruvchi kuchlarnirivojlantirish, hududiy va tarmoqlararo mehnat taqsimoti, davlat mulkiningmavjudligi, iqtisodiyotga jalb etilayotgan sarmoyalar harakatinimuvofiqlashtirish zarurati va boshqalar iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishva rejalashtirishni taqozo etadi. Bashorat qilish istiqbolni oldindan ko`ra olishning quroli sifatida boshqaruvning samarali dastagi hisoblanadi. Undan foydalanmaslik ishlab chiqarishning kamayishiga olib keluvchi sabablardan biridir. Shuning uchun mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, korxonalar (firmalar) rivojlanishini o`rta va uzoq muddatga bashoratlash va davlat tomonidan tartibga solish tizimini joriy qilish muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy taraqqiyot istiqbolini aniqlash bashorat qilish deb yuritiladi va u, odatda, uzoq muddatga (10 yilgacha) va o`rta muddatga (5 yilgacha) mo`ljallanadi.
19 tashabbuskorligini cheklab qo`yar, bu o`z navbatida iqtisodiyot taraqqiyotiga salbiy ta`sir ko`rsatar edi. Bozor iqtisodiyotiga o`tilgach, tabiiyki, xo`jalik yuritishni yuqoridan turib rejalashtirish tizimi barham topdi. Ayni vaqtda iqtisodiy taraqqiyot masalalarini bozor munosabatlari o`zi hal qiladi, ularga hech kim, hatto davlat ham aralashmasligi kerak, degan noto`g`ri tushuncha ham paydo bo`ldi. Biroq o`tgan yillar tajribasi shundan dalolat beradiki, iqtisodiy taraqqiyotni, umuman, korxona (firma)lar iqtisodiy faoliyatining, xususan, o`rta va uzoq muddatlarga mo`ljallangan rejalarining yo`qligi bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Xo`jalik yuritishdagi qator qiyinchiliklar, korxona (firma)ning bankrotga uchrashi, ayrim tovarlar narxining “osmon”da ekani, ishsizlar sonining ko`payishi va boshqalar rejalashtirish tizimining yaxshi yo`lga qo`yilmaganining oqibati, deb baholash mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham iqtisodiyotni boshqarish va qo`yilgan maqsadga yo`naltirishni davlat tomonidan tartibga solib turilishi muhim ekanligi ayon bo`lib qoldi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning engmuhim shakllaridan biri iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish varivojlantirishdir. Mamlakat miqyosida ishlab chiqaruvchi kuchlarnirivojlantirish, hududiy va tarmoqlararo mehnat taqsimoti, davlat mulkiningmavjudligi, iqtisodiyotga jalb etilayotgan sarmoyalar harakatinimuvofiqlashtirish zarurati va boshqalar iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishva rejalashtirishni taqozo etadi. Bashorat qilish istiqbolni oldindan ko`ra olishning quroli sifatida boshqaruvning samarali dastagi hisoblanadi. Undan foydalanmaslik ishlab chiqarishning kamayishiga olib keluvchi sabablardan biridir. Shuning uchun mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, korxonalar (firmalar) rivojlanishini o`rta va uzoq muddatga bashoratlash va davlat tomonidan tartibga solish tizimini joriy qilish muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy taraqqiyot istiqbolini aniqlash bashorat qilish deb yuritiladi va u, odatda, uzoq muddatga (10 yilgacha) va o`rta muddatga (5 yilgacha) mo`ljallanadi.
20 Bunda o`tgan davrdagi iqtisodiy rivojlanish holati va yo`l qo`yilgan kamchiliklar tahlilidan kelib chiqib va bozor kon`yukturasini o`zgarish tendentsiyalariga asoslanib, kelajakda iqtisodiy rivojlanishning qanday bo`lishi va u qanday natijalarga olib kelishi bashorat qilinadi. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishda bozor munosabatlarinig o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olish juda muhim. Gap shundaki, iqtisodiy bashorat markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi hukmron bo`lgan davrda ham mavjud edi. Biroq u davrda bashorat qilish va rejalashtirishning bosh masalasi ishlab chiqirishning rivojlanishi edi. Endilikda, ya`ni bozor munosabatlari sharoitida, bosh masala iste`mol bozori talabini qondirishdir. Bozor munosabatlari sharoitida istiqbolni belgilashning oldingi davrdagi bashoratlashdan asosiy farqi ham shundan iborat. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirishni iste`mol bozori talabiga qaratilishi korxona (firma)larni yaxshi samara bermayotgan ishlab chiqarishdan voz kechib, yuqori samaradorlikni ta`minlovchi ishlab chiqarish bilan shug`ullanishga majbur etadi. Bozor iqtisodiyotining bu xususiyatini e`tiborga olish bilan bir qatorda bashoratlash va rejalashtirishning ilmiy asosda amalga oshirilishi, marketing tadqiqotlari va ishonchli ma`lumotlarga asoslanishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bashoratlar asosida iqtisodiy rivojlanish dasturlari ishlab chiqiladi. Ularda iqtisodiyot rivojlanishining moddiy va ijtimoiy maqsadlari belgilanadi. Maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan sarmoyalar rejalari tuziladi, ishlab chiqarish bilan iste`mol o`rtasidagi, ishlab chiqarish bilan import, ishlab chiqarish bilan eksport, eksport bilan import o`rtasidagi bog`liqliklar aniqlanadi. Iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat dasturlari asosida rejalar qabul qilinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida dastur va rejalar davlat korxonalari uchun direktiv, xususiy sektor uchun taklif xarakteriga egadir. Tadbirkorlarning rejalarga amal qilishlarini rag`batlantirish maqsadida ularga soliq to`lashda, kredit va
20 Bunda o`tgan davrdagi iqtisodiy rivojlanish holati va yo`l qo`yilgan kamchiliklar tahlilidan kelib chiqib va bozor kon`yukturasini o`zgarish tendentsiyalariga asoslanib, kelajakda iqtisodiy rivojlanishning qanday bo`lishi va u qanday natijalarga olib kelishi bashorat qilinadi. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishda bozor munosabatlarinig o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olish juda muhim. Gap shundaki, iqtisodiy bashorat markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi hukmron bo`lgan davrda ham mavjud edi. Biroq u davrda bashorat qilish va rejalashtirishning bosh masalasi ishlab chiqirishning rivojlanishi edi. Endilikda, ya`ni bozor munosabatlari sharoitida, bosh masala iste`mol bozori talabini qondirishdir. Bozor munosabatlari sharoitida istiqbolni belgilashning oldingi davrdagi bashoratlashdan asosiy farqi ham shundan iborat. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirishni iste`mol bozori talabiga qaratilishi korxona (firma)larni yaxshi samara bermayotgan ishlab chiqarishdan voz kechib, yuqori samaradorlikni ta`minlovchi ishlab chiqarish bilan shug`ullanishga majbur etadi. Bozor iqtisodiyotining bu xususiyatini e`tiborga olish bilan bir qatorda bashoratlash va rejalashtirishning ilmiy asosda amalga oshirilishi, marketing tadqiqotlari va ishonchli ma`lumotlarga asoslanishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bashoratlar asosida iqtisodiy rivojlanish dasturlari ishlab chiqiladi. Ularda iqtisodiyot rivojlanishining moddiy va ijtimoiy maqsadlari belgilanadi. Maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan sarmoyalar rejalari tuziladi, ishlab chiqarish bilan iste`mol o`rtasidagi, ishlab chiqarish bilan import, ishlab chiqarish bilan eksport, eksport bilan import o`rtasidagi bog`liqliklar aniqlanadi. Iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat dasturlari asosida rejalar qabul qilinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida dastur va rejalar davlat korxonalari uchun direktiv, xususiy sektor uchun taklif xarakteriga egadir. Tadbirkorlarning rejalarga amal qilishlarini rag`batlantirish maqsadida ularga soliq to`lashda, kredit va
21 subsidiyalar olish, xomashyo, yoqilg`i, energiya, asbob-uskunalar xarid qilishda, tovarlarni eksport qilishda imtiyozlar beriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida istiqbolni belgilash tizimi mahsulot ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy manfaatdorligiga asoslanadi. Katta tashkiliy-iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirishda mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o`zlari tashabbuskorlik qiladilar. Istiqbolli loyihalarni amalga oshirishda davlatning aralashuvi kredit xizmati ko`rsatish, xomashyo, yoqilg`i resurslarini ajratish, oqilona soliq siyosatini o`tkazish va davlat ehtiyoji uchun mahsulotlar sotib olishdan iborat bo`ladi. Iqtisodiy rivojlanish istiqbolini belgilashda davlat resurslari va mablag`larining nodavlat sektorida xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning mablag`lari bilan birgalikda ishtirok etishini ta`minlash hamkorlikdagi dasturlar va loyihalarni amalga oshirishni nazarda tutish katta ahamiyat kasb etadi.
21 subsidiyalar olish, xomashyo, yoqilg`i, energiya, asbob-uskunalar xarid qilishda, tovarlarni eksport qilishda imtiyozlar beriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida istiqbolni belgilash tizimi mahsulot ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy manfaatdorligiga asoslanadi. Katta tashkiliy-iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirishda mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o`zlari tashabbuskorlik qiladilar. Istiqbolli loyihalarni amalga oshirishda davlatning aralashuvi kredit xizmati ko`rsatish, xomashyo, yoqilg`i resurslarini ajratish, oqilona soliq siyosatini o`tkazish va davlat ehtiyoji uchun mahsulotlar sotib olishdan iborat bo`ladi. Iqtisodiy rivojlanish istiqbolini belgilashda davlat resurslari va mablag`larining nodavlat sektorida xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning mablag`lari bilan birgalikda ishtirok etishini ta`minlash hamkorlikdagi dasturlar va loyihalarni amalga oshirishni nazarda tutish katta ahamiyat kasb etadi.
22 II-BOB. O’ZBEKISTON IQTISODIYOTINI TARTIBLASHDA DAVLATNING ROLI. 2.1. Davlatning milliy iqtisodiyotini tartibga solishdagi roli haqidagi nazariy yondashuv va qarashlari Iqtisodiyot nazariyasi tarixida davlatning iqtisodiyotdagi roli masalasi ilmiy asosda dastlab A.Smit tomonidan ko‘rib chiqilgan. Uning «Xalqlar boyligining tabiati va sabablarini tadqiq qilish haqida» (1776 yil) degan kitobida bozor usullari orqali iqtisodiyotning o‘zini o‘zi tartibga solishning zarurligi ta’kidlab o‘tilgan. A.Smitning fikricha, xususiy tovar ishlab chiqaruvchilar bozori davlat nazoratidan to‘liq ozod bo‘lishi zarur. Ana shundagina iste’molchilar talabiga mos ravishda ishlab chiqarishni tashkil qilish imkoni mavjud bo‘ladi. Bunda bozor vositasida tartibga solish, har qanday chetdan aralashuvsiz ishlab chiqaruvchilarni butun jamiyat manfaatlari uchun harakat qilishga majbur qiladi. A.Smit davlatning iqtisodiy jarayonlarga har qanday aralashuvi oxir oqibatda faqat vaziyatni yomonlashtiradi deb hisoblaydi. Biroq, uning mazkur nazariyasi 1929-1933 yillarda bozor iqtisodiyotiga asoslangan deyarli barcha mamlakatlarni qamrab olgan iqtisodiy inqiroz davrida tanqidga uchradi. Iqtisodiy tanazzul va ommaviy ishsizlik davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvini kuchaytirishni taqozo qildi. Davlatni iqtisodiyotdagi rolini oshirish masalasi J.M.Keynsning «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936 yil) nomli kitobida o‘z aksini topdi. Bu kitobda muallif davlat fiskal va kreditli tartibga solish vositalaridan foydalanib, jamiyatning yalpi talabini rag‘batlantirishni va aholining ish bilan bandligini ta’minlashi zarurligini isbotlaydi. Urushdan keyingi davrda Keyns nazariyasidagi ko‘rsatmalar u yoki bu darajada bozor iqtisodiyoti amalda ustun bo‘lgan barcha mamlakatlarda foydalanildi. Shu bilan birga davlatning iqtisodiyotdagi rolini yanada ko‘proq oshib borishi ro‘y berdi. Hozirgi davrda davlat tomonidan tartibga solishning muhim maqsadi sifatida nafaqat siklga qarshi tartibga solish va ish bilan bandlikni ta’minlash, balki
22 II-BOB. O’ZBEKISTON IQTISODIYOTINI TARTIBLASHDA DAVLATNING ROLI. 2.1. Davlatning milliy iqtisodiyotini tartibga solishdagi roli haqidagi nazariy yondashuv va qarashlari Iqtisodiyot nazariyasi tarixida davlatning iqtisodiyotdagi roli masalasi ilmiy asosda dastlab A.Smit tomonidan ko‘rib chiqilgan. Uning «Xalqlar boyligining tabiati va sabablarini tadqiq qilish haqida» (1776 yil) degan kitobida bozor usullari orqali iqtisodiyotning o‘zini o‘zi tartibga solishning zarurligi ta’kidlab o‘tilgan. A.Smitning fikricha, xususiy tovar ishlab chiqaruvchilar bozori davlat nazoratidan to‘liq ozod bo‘lishi zarur. Ana shundagina iste’molchilar talabiga mos ravishda ishlab chiqarishni tashkil qilish imkoni mavjud bo‘ladi. Bunda bozor vositasida tartibga solish, har qanday chetdan aralashuvsiz ishlab chiqaruvchilarni butun jamiyat manfaatlari uchun harakat qilishga majbur qiladi. A.Smit davlatning iqtisodiy jarayonlarga har qanday aralashuvi oxir oqibatda faqat vaziyatni yomonlashtiradi deb hisoblaydi. Biroq, uning mazkur nazariyasi 1929-1933 yillarda bozor iqtisodiyotiga asoslangan deyarli barcha mamlakatlarni qamrab olgan iqtisodiy inqiroz davrida tanqidga uchradi. Iqtisodiy tanazzul va ommaviy ishsizlik davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvini kuchaytirishni taqozo qildi. Davlatni iqtisodiyotdagi rolini oshirish masalasi J.M.Keynsning «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936 yil) nomli kitobida o‘z aksini topdi. Bu kitobda muallif davlat fiskal va kreditli tartibga solish vositalaridan foydalanib, jamiyatning yalpi talabini rag‘batlantirishni va aholining ish bilan bandligini ta’minlashi zarurligini isbotlaydi. Urushdan keyingi davrda Keyns nazariyasidagi ko‘rsatmalar u yoki bu darajada bozor iqtisodiyoti amalda ustun bo‘lgan barcha mamlakatlarda foydalanildi. Shu bilan birga davlatning iqtisodiyotdagi rolini yanada ko‘proq oshib borishi ro‘y berdi. Hozirgi davrda davlat tomonidan tartibga solishning muhim maqsadi sifatida nafaqat siklga qarshi tartibga solish va ish bilan bandlikni ta’minlash, balki
23 iqtisodiy o‘sishning yuqori darajasini va yaxlit takror ishlab chiqarish jarayonini optimallashtirishni rag‘batlantirish tan olinadi. Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan tizimdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida davlatning milliy iqtisodiyotga aralashuvi quyidagi holatlar orqali izohlanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma’lum chegaralari ham mavjud bo‘lib, ular davlatning ishlab chiqarish samaradorligiga ta’siridan kelib chiqadi. Iqtisodiyotga davlatning har qanday aralashuvi ma’lum xarajatlarni taqozo etadi. Ularga eng avvalo tartibga solishni tashkil etish va amalga oshirish bo‘yicha xarajatlarni kiritish mumkin. Shuningdek, tartibga solishning u yoki bu shakli bozor muvozanati, ishlab chiqarish hajmi, resurslarning qayta taqsimlanishiga ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan ta’sirni ham hisobga olish lozim. Bunda tartibga solishni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan sarf-xarajatlarning miqdori davlatning iqtisodiyotni tartibga solishi natijasida olinadigan samaradan kam bo‘lishi lozim. Ularning nisbati davlatning iqtisodiyotga aralashuvi chegaralarini belgilab beradi. XX asrning 80-yillarida rivojlangan mamlakatlarda yangi konservativ konsepsiyalar asosida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishni cheklash jarayonlari boshlandi. Bunda tartibga solishning an’anaviy shakllaridan voz kechildi, davlat mulkini xususiylashtirish yo‘li bilan davlat sektori ulushi qisqartirildi, xo‘jalik qarorlarini qabul qilishda nomarkazlashuv jarayonlari kuchaytirildi, iqtisodiyotdagi bozor mexanizmlarining ahamiyati oshirildi. Jumladan, AQShda bu tadbirlar «Amerikaning yangi rivojlanish yo‘li: iqtisodiy jihatdan yangilanish dasturi» nomli yo‘nalish asosida amalga oshirilib, unda daromad solig‘i stavkalarining pasaytirilishi, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish maqsadida yirik korporatsiyalar investitsiyalari uchun soliq imtiyozlarini qo‘llash, federal hukumat xarajatlarini cheklash, xususiy biznes faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishini kamaytirish, inflyatsiyaga qarshi pul-kredit siyosatini o‘tkazish ko‘zda tutilgan edi.
23 iqtisodiy o‘sishning yuqori darajasini va yaxlit takror ishlab chiqarish jarayonini optimallashtirishni rag‘batlantirish tan olinadi. Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan tizimdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida davlatning milliy iqtisodiyotga aralashuvi quyidagi holatlar orqali izohlanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma’lum chegaralari ham mavjud bo‘lib, ular davlatning ishlab chiqarish samaradorligiga ta’siridan kelib chiqadi. Iqtisodiyotga davlatning har qanday aralashuvi ma’lum xarajatlarni taqozo etadi. Ularga eng avvalo tartibga solishni tashkil etish va amalga oshirish bo‘yicha xarajatlarni kiritish mumkin. Shuningdek, tartibga solishning u yoki bu shakli bozor muvozanati, ishlab chiqarish hajmi, resurslarning qayta taqsimlanishiga ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan ta’sirni ham hisobga olish lozim. Bunda tartibga solishni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan sarf-xarajatlarning miqdori davlatning iqtisodiyotni tartibga solishi natijasida olinadigan samaradan kam bo‘lishi lozim. Ularning nisbati davlatning iqtisodiyotga aralashuvi chegaralarini belgilab beradi. XX asrning 80-yillarida rivojlangan mamlakatlarda yangi konservativ konsepsiyalar asosida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishni cheklash jarayonlari boshlandi. Bunda tartibga solishning an’anaviy shakllaridan voz kechildi, davlat mulkini xususiylashtirish yo‘li bilan davlat sektori ulushi qisqartirildi, xo‘jalik qarorlarini qabul qilishda nomarkazlashuv jarayonlari kuchaytirildi, iqtisodiyotdagi bozor mexanizmlarining ahamiyati oshirildi. Jumladan, AQShda bu tadbirlar «Amerikaning yangi rivojlanish yo‘li: iqtisodiy jihatdan yangilanish dasturi» nomli yo‘nalish asosida amalga oshirilib, unda daromad solig‘i stavkalarining pasaytirilishi, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish maqsadida yirik korporatsiyalar investitsiyalari uchun soliq imtiyozlarini qo‘llash, federal hukumat xarajatlarini cheklash, xususiy biznes faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishini kamaytirish, inflyatsiyaga qarshi pul-kredit siyosatini o‘tkazish ko‘zda tutilgan edi.
24 Biroq, olib borilgan tadbirlar kutilgan natijani bermadi. Masalan, AQShda YaMMdagi davlat sarflari ulushi 1980 yilda 22,6% bo‘lsa, 1987 yilga kelib 27%ga qadar o‘sdi. Davlat qarzlari kamayish o‘rniga o‘sib ketdi, inflyatsiyaning pasayishi moliya tizimining izdan chiqishdan saqlab qola olmadi. Aksincha, inflyatsiyaning cheklanganligi uchun o‘sish sur’atlarining pasayishi, ishsizlikning o‘sishi, real ish haqining pasayishi kabi holatlar yuzaga keldi. Bunday jarayonlar Angliya, Yaponiya, Avstriya, Italiya va boshqa mamlakatlarda ham ro‘y berdi.2[38] 90-yillardan boshlab iqtisodiyotni tartibga solishda keynscha tendensiyalar yangidan kuchaya boshladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tipi davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi munosabatlarni ro‘yobga chiqarish, davlat tomonidan tartibga solishning moslashuvchanligini oshirish, to‘g‘ridan- to‘g‘ri aralashuv shakllari va byurokratik nazoratning kamayishi bilan tavsiflanadi. 2[38] Основы экономической теории. Политэкономия: Учебник / Под ред. Д.Д.Москвина. – М.: Едиториал УРСС, 2003, 392-393-б.
24 Biroq, olib borilgan tadbirlar kutilgan natijani bermadi. Masalan, AQShda YaMMdagi davlat sarflari ulushi 1980 yilda 22,6% bo‘lsa, 1987 yilga kelib 27%ga qadar o‘sdi. Davlat qarzlari kamayish o‘rniga o‘sib ketdi, inflyatsiyaning pasayishi moliya tizimining izdan chiqishdan saqlab qola olmadi. Aksincha, inflyatsiyaning cheklanganligi uchun o‘sish sur’atlarining pasayishi, ishsizlikning o‘sishi, real ish haqining pasayishi kabi holatlar yuzaga keldi. Bunday jarayonlar Angliya, Yaponiya, Avstriya, Italiya va boshqa mamlakatlarda ham ro‘y berdi.2[38] 90-yillardan boshlab iqtisodiyotni tartibga solishda keynscha tendensiyalar yangidan kuchaya boshladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tipi davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi munosabatlarni ro‘yobga chiqarish, davlat tomonidan tartibga solishning moslashuvchanligini oshirish, to‘g‘ridan- to‘g‘ri aralashuv shakllari va byurokratik nazoratning kamayishi bilan tavsiflanadi. 2[38] Основы экономической теории. Политэкономия: Учебник / Под ред. Д.Д.Москвина. – М.: Едиториал УРСС, 2003, 392-393-б.
25 2.2. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish, uning maqsadi va vazifalari Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ob’ektiv ravishda shartlanadi. Ko‘plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining zarurligini faqat bozorning kamchiliklari, uning ko‘plab iqtisodiy muammolarni hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu ma’lum ma’noda to‘g‘ri bo‘lsada, biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’ektiv zarurligini eng avvalo ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ob’ektiv asosi bo‘lib ham milliy iqtisodiyot darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi. Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo‘ladi: - chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o‘zaro aloqasi va o‘zaro bog‘liqligi yanada kuchayadi; - ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida alohida xo‘jalik birliklarining mayda bo‘laklarga ajralib ketish holatlari barham topadi; - ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to‘planuvi jarayoni o‘sadi; - turli iqtisodiy mintaqalar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi jadallashadi. Ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o‘zaro muvofiqlashtirilgan holda xo‘jalik yuritish, takror ishlab chiqarish nisbatlarini ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’ektiv ehtiyoj paydo bo‘ladi. Shunga ko‘ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab chiqarish munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish umumlashuvining ma’lum darajasida ob’ektiv zaruriyatga aylanadi.
25 2.2. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish, uning maqsadi va vazifalari Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ob’ektiv ravishda shartlanadi. Ko‘plab iqtisodchilar iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishining zarurligini faqat bozorning kamchiliklari, uning ko‘plab iqtisodiy muammolarni hal eta olmaslik holati bilan izohlaydilar. Bu ma’lum ma’noda to‘g‘ri bo‘lsada, biroq, iqtisodiyotga davlat ta’sirining ob’ektiv zarurligini eng avvalo ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ob’ektiv asosi bo‘lib ham milliy iqtisodiyot darajasida, ham xalqaro miqyosda ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi negizida ishlab chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi. Bu jarayon quyidagilarda namoyon bo‘ladi: - chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarishning ixtisoslashgan tarmoqlarining o‘zaro aloqasi va o‘zaro bog‘liqligi yanada kuchayadi; - ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida alohida xo‘jalik birliklarining mayda bo‘laklarga ajralib ketish holatlari barham topadi; - ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to‘planuvi jarayoni o‘sadi; - turli iqtisodiy mintaqalar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi jadallashadi. Ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasining oshishi bilan o‘zaro muvofiqlashtirilgan holda xo‘jalik yuritish, takror ishlab chiqarish nisbatlarini ongli ravishda tartibga solish, yirik ishlab chiqarish majmualari, yaxlit iqtisodiyotni markazlashtirilgan holda boshqarishga ob’ektiv ehtiyoj paydo bo‘ladi. Shunga ko‘ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ishlab chiqarish munosabatlarining har qanday tizimida ishlab chiqarish umumlashuvining ma’lum darajasida ob’ektiv zaruriyatga aylanadi.
26 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishga yo‘naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo‘yicha faoliyati tushuniladi. Bozor xo‘jaligi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat bo‘ladi. Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bir qator vazifalarni hal qilishga qaratiladi. Bular jumlasiga iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq va mintaqaviy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo‘llab-quvvatlash, eksportni himoya qilish kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmi to‘g‘risida to‘laroq tasavvurga ega bo‘lishi uchun uning maqsadi, vazifalari va tartibga solish usullari hamda vosita yoki dastaklarini to‘laroq tavsiflash lozim. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash va uni o‘zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Bu asosiy maqsaddan bir qator aniq maqsadlar kelib chiqadi. Ular jumlasiga iqtisodiy siklni barqarorlashtirish; milliy xo‘jaliklarning tarmoq va mintaqaviy tuzilishini takomillashtirish, atrof-muhit holatini yaxshilash kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning quyidagi vazifalarida aniq namoyon bo‘ladi: 1) bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug‘diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta’minlash; 2) raqobatni himoya qilish; 3) daromad va boylikni qayta taqsimlash; 4) resurslarni qayta taqsimlash;
26 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishga yo‘naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo‘yicha faoliyati tushuniladi. Bozor xo‘jaligi sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish qonunchilik, ijro etish va nazorat qilish xususiyatidagi tadbirlar tizimidan iborat bo‘ladi. Hozirgi sharoitda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish takror ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bir qator vazifalarni hal qilishga qaratiladi. Bular jumlasiga iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, bandlikni tartibga solish, tarmoq va mintaqaviy tuzilmalardagi ijobiy siljishlarni qo‘llab-quvvatlash, eksportni himoya qilish kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmi to‘g‘risida to‘laroq tasavvurga ega bo‘lishi uchun uning maqsadi, vazifalari va tartibga solish usullari hamda vosita yoki dastaklarini to‘laroq tavsiflash lozim. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash va uni o‘zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Bu asosiy maqsaddan bir qator aniq maqsadlar kelib chiqadi. Ular jumlasiga iqtisodiy siklni barqarorlashtirish; milliy xo‘jaliklarning tarmoq va mintaqaviy tuzilishini takomillashtirish, atrof-muhit holatini yaxshilash kabilarni kiritish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning quyidagi vazifalarida aniq namoyon bo‘ladi: 1) bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug‘diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta’minlash; 2) raqobatni himoya qilish; 3) daromad va boylikni qayta taqsimlash; 4) resurslarni qayta taqsimlash;
27 5) iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiy tebranishlar vujudga keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish. Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi. Bozor iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlarning amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va boshqalar. Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o‘z ichiga ichki tartibni saqlash, mahsulot sifati va og‘irligini o‘lchash standartlarini belgilash, tovar va xizmatlar ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga kiritish kabilarni oladi. Bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari o‘rtasida taqsimlashda birmuncha tengsizliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli davlat o‘z zimmasiga daromadlar tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu vazifa bir qator tadbir va dasturlarda o‘z ifodasini topadi. Birinchidan, transfert to‘lovlari muhtojlarni, nogironlarni va birovning qaramog‘ida bo‘lganlarni nafaqalar bilan, ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pensionerlar va qariyalarga moliyaviy yordam ko‘rsatiladi. Ikkinchidan, davlat bozorni tartibga solish yo‘li bilan, ya’ni talab va taklif ta’sirida o‘rnatiladigan narxlarni o‘zgartirish yo‘li bilan ham daromadlarning taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Davlat bir qator yo‘llar bilan resurslarning nomutanosib taqsimlanishi keltirib chiqaradigan oqibatlarni yumshatishga ham harakat qiladi. Birinchidan, iste’molchilarning aniq tovar va xizmatlarni xarid qilish qobiliyatini oshirish yo‘li bilan ularning talabi kengaytiriladi.
27 5) iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiy tebranishlar vujudga keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish. Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi. Bozor iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlarning amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va boshqalar. Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o‘z ichiga ichki tartibni saqlash, mahsulot sifati va og‘irligini o‘lchash standartlarini belgilash, tovar va xizmatlar ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga kiritish kabilarni oladi. Bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari o‘rtasida taqsimlashda birmuncha tengsizliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli davlat o‘z zimmasiga daromadlar tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu vazifa bir qator tadbir va dasturlarda o‘z ifodasini topadi. Birinchidan, transfert to‘lovlari muhtojlarni, nogironlarni va birovning qaramog‘ida bo‘lganlarni nafaqalar bilan, ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pensionerlar va qariyalarga moliyaviy yordam ko‘rsatiladi. Ikkinchidan, davlat bozorni tartibga solish yo‘li bilan, ya’ni talab va taklif ta’sirida o‘rnatiladigan narxlarni o‘zgartirish yo‘li bilan ham daromadlarning taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Davlat bir qator yo‘llar bilan resurslarning nomutanosib taqsimlanishi keltirib chiqaradigan oqibatlarni yumshatishga ham harakat qiladi. Birinchidan, iste’molchilarning aniq tovar va xizmatlarni xarid qilish qobiliyatini oshirish yo‘li bilan ularning talabi kengaytiriladi.
28 Ikkinchidan, davlat taklifni oshirish maqsadida ishlab chiqarishni subsidiyalashi mumkin. Subsidiyalar ishlab chiqaruvchilarning zararlarini qisqartiradi va mahsulotlar ishlab chiqarishda resurslarning yetishmasligi muamosini bartaraf qiladi. Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne’matlarning ishlab chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkchiligiga asoslanadi va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ularni moliyalashtirishni davlat o‘z zimmasiga oladi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiyotning barcha sohalarini resurslar bilan ta’minlash, to‘liq bandlik va narxlarning barqaror darajasiga erishishda yordam berish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish davlatning eng muhim vazifasi hisoblanadi. Iqtisodiyotda to‘liq bandlikni ta’minlash uchun umumiy sarflar, ya’ni xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli bo‘lmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy ne’matlar va xizmatlarga o‘z xarajatlarini ko‘paytiradi, boshqa tomondan xususiy sektorning sarflarini rag‘batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi.
28 Ikkinchidan, davlat taklifni oshirish maqsadida ishlab chiqarishni subsidiyalashi mumkin. Subsidiyalar ishlab chiqaruvchilarning zararlarini qisqartiradi va mahsulotlar ishlab chiqarishda resurslarning yetishmasligi muamosini bartaraf qiladi. Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne’matlarning ishlab chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkchiligiga asoslanadi va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ularni moliyalashtirishni davlat o‘z zimmasiga oladi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiyotning barcha sohalarini resurslar bilan ta’minlash, to‘liq bandlik va narxlarning barqaror darajasiga erishishda yordam berish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish davlatning eng muhim vazifasi hisoblanadi. Iqtisodiyotda to‘liq bandlikni ta’minlash uchun umumiy sarflar, ya’ni xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli bo‘lmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy ne’matlar va xizmatlarga o‘z xarajatlarini ko‘paytiradi, boshqa tomondan xususiy sektorning sarflarini rag‘batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi.
29 2.3. Davlatning iqtisodiyotga ta’sir qilish usullari va vositalari Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan foydalanadi. Bu usullarni umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin: - bevosita ta’sir qilish usullari; - bilvosita ta’sir qilish usullari; - tashqi iqtisodiy usullar. Markazdan boshqarish tartibi ustun bo‘lgan mamlakatlarda davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta’sir qilish usullari ustun bo‘lsa, bozor iqtisodiyoti esa birinchi navbatda iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga solish bilan bog‘langan. Shu bilan birga barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning davlat sektori mavjud. Davlat sektorini boshqarish mulkchilikning davlat shakliga asoslanib, u asosan quyidagi uchta yo‘l orqali shakllanadi: 1) ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog‘ozlar bilan tovon to‘lash orqali mulkni milliylashtirish; 2) davlat byudjeti mablag‘lari hisobiga yangi korxonalar, ba’zi hollarda yaxlit tarmoqlarni barpo etish; 3) davlat tomonidan xususiy korporatsiyalarning aksiyalarini sotib olish va aralash davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish. Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma’muriy vositalardan foydalanadi. Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va taqiqlash, ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Ayniqsa ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta’sir qilish tadbirlari kam samarali bo‘lib, ma’muriy vositalardan foydalanishga ustunlik beriladi. Bu usullardan quyidagilarni alohida ko‘rsatish mumkin: a) iqtisodiyotning ayrim bo‘g‘inlari – transport, aloqa, atom va elektr energetikasi, kommunal xizmat va boshqa sohalarni bevosita boshqarish. Bunda davlat mulk sohibi va tadbirkor sifatida o‘ziga qarashli korxona va tashkilotlar iqtisodiy hayotida faol qatnashadi;
29 2.3. Davlatning iqtisodiyotga ta’sir qilish usullari va vositalari Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan foydalanadi. Bu usullarni umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin: - bevosita ta’sir qilish usullari; - bilvosita ta’sir qilish usullari; - tashqi iqtisodiy usullar. Markazdan boshqarish tartibi ustun bo‘lgan mamlakatlarda davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta’sir qilish usullari ustun bo‘lsa, bozor iqtisodiyoti esa birinchi navbatda iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga solish bilan bog‘langan. Shu bilan birga barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning davlat sektori mavjud. Davlat sektorini boshqarish mulkchilikning davlat shakliga asoslanib, u asosan quyidagi uchta yo‘l orqali shakllanadi: 1) ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog‘ozlar bilan tovon to‘lash orqali mulkni milliylashtirish; 2) davlat byudjeti mablag‘lari hisobiga yangi korxonalar, ba’zi hollarda yaxlit tarmoqlarni barpo etish; 3) davlat tomonidan xususiy korporatsiyalarning aksiyalarini sotib olish va aralash davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish. Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma’muriy vositalardan foydalanadi. Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va taqiqlash, ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Ayniqsa ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta’sir qilish tadbirlari kam samarali bo‘lib, ma’muriy vositalardan foydalanishga ustunlik beriladi. Bu usullardan quyidagilarni alohida ko‘rsatish mumkin: a) iqtisodiyotning ayrim bo‘g‘inlari – transport, aloqa, atom va elektr energetikasi, kommunal xizmat va boshqa sohalarni bevosita boshqarish. Bunda davlat mulk sohibi va tadbirkor sifatida o‘ziga qarashli korxona va tashkilotlar iqtisodiy hayotida faol qatnashadi;
30 b) narxlar va ish haqini «muzlatib» qo‘yish siyosati. Bu iqtisodiyotga aralashishning antiinflyatsion tadbirlari hisoblanib, inflyatsiyani yumshatishga qaratiladi; v) ish bilan bandlik xizmati faoliyati (mehnat birjalari)ni tashkil qilish. Davlat bu faoliyatni tashkil qilish bilan ishsizlikni qisqartirish choralarini ko‘radi. Ularni zarur kasblarga qayta tayyorlaydi, ish bilan ta’minlanmaganlarga nafaqa beradi, muhtojlarga yordam ko‘rsatadi; g) iqtisodiy sohani tartibga solishni ko‘zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqish va qabul qilish (monopoliyaga qarshi qonunchilik, tadbirkorlik to‘g‘risidagi, bank sohalari, qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyatini tartibga solishni ko‘zda tutuvchi qonunlar). Shu orqali bozor munosabatlarining rivojlanishi qonun yo‘li bilan kafolatlanadi, turli mulk shakllarining daxlsizligi ta’minlanadi, monopoliyalarga yo‘l berilmaydi va erkin raqobatga sharoit yaratiladi. Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o‘z ifodasini topadi. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat bo‘ladi: - hisob stavkasini tartibga solish; - moliya-kredit muassasalalarining Markaziy bankdagi zahiralari minimal hajmini o‘rnatish va o‘zgartirish; - davlat muassasalarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalari (davlat majburiyatlarini chiqarish, ularni sotish va to‘lash). Davlat bu dastaklar yordamida moliya bozorida talab va taklif nisbatini kutilgan yo‘nalishda o‘zgartirishga harakat qiladi. Jumladan, ssudaga beriladigan pul miqdorini o‘zgartirish uchun foiz stavkasi vositasidan foydalanadi. Davlat kreditga bo‘lgan talab va taklifni Markaziy bank orqali quyidagi yo‘llar bilan o‘zgartiradi: - davlat Markaziy bank ehtiyojlari orqali banklar mablag‘larining qarzga beriladigan va zahirada turadigan qismlari ulushini o‘zgartiradi; - Markaziy bank boshqa banklarga past foiz stavkasida qarz berib, ularning kreditlash ishida faol qatnashib, iqtisodiy o‘sishiga ta’sir qilishini ta’minlaydi;
30 b) narxlar va ish haqini «muzlatib» qo‘yish siyosati. Bu iqtisodiyotga aralashishning antiinflyatsion tadbirlari hisoblanib, inflyatsiyani yumshatishga qaratiladi; v) ish bilan bandlik xizmati faoliyati (mehnat birjalari)ni tashkil qilish. Davlat bu faoliyatni tashkil qilish bilan ishsizlikni qisqartirish choralarini ko‘radi. Ularni zarur kasblarga qayta tayyorlaydi, ish bilan ta’minlanmaganlarga nafaqa beradi, muhtojlarga yordam ko‘rsatadi; g) iqtisodiy sohani tartibga solishni ko‘zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqish va qabul qilish (monopoliyaga qarshi qonunchilik, tadbirkorlik to‘g‘risidagi, bank sohalari, qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyatini tartibga solishni ko‘zda tutuvchi qonunlar). Shu orqali bozor munosabatlarining rivojlanishi qonun yo‘li bilan kafolatlanadi, turli mulk shakllarining daxlsizligi ta’minlanadi, monopoliyalarga yo‘l berilmaydi va erkin raqobatga sharoit yaratiladi. Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o‘z ifodasini topadi. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat bo‘ladi: - hisob stavkasini tartibga solish; - moliya-kredit muassasalalarining Markaziy bankdagi zahiralari minimal hajmini o‘rnatish va o‘zgartirish; - davlat muassasalarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalari (davlat majburiyatlarini chiqarish, ularni sotish va to‘lash). Davlat bu dastaklar yordamida moliya bozorida talab va taklif nisbatini kutilgan yo‘nalishda o‘zgartirishga harakat qiladi. Jumladan, ssudaga beriladigan pul miqdorini o‘zgartirish uchun foiz stavkasi vositasidan foydalanadi. Davlat kreditga bo‘lgan talab va taklifni Markaziy bank orqali quyidagi yo‘llar bilan o‘zgartiradi: - davlat Markaziy bank ehtiyojlari orqali banklar mablag‘larining qarzga beriladigan va zahirada turadigan qismlari ulushini o‘zgartiradi; - Markaziy bank boshqa banklarga past foiz stavkasida qarz berib, ularning kreditlash ishida faol qatnashib, iqtisodiy o‘sishiga ta’sir qilishini ta’minlaydi;
31 - davlat Markaziy bank orqali xazina majburiyatlarini tarqatadi, o‘z obligatsiyalarini sotadi yoki qimmatli qog‘ozlarini sotib oladi. Natijada taklif etilgan pul miqdori o‘zgarib, bu foizga ta’sir etadi. Davlatning pulga bo‘lgan talab va taklifini o‘zgartirish borasidagi siyosati monetar siyosat deb yuritiladi. Davlatning byudjet siyosati uning daromadlar va harajatlar qismini o‘zgartirishga qaratiladi. Davlat xarajatlarini qoplash uchun moliyaviy mablag‘larni jalb qilishning eng asosiy dastagi soliqlar hisoblanadi. Ulardan xo‘jalik sub’eklari faoliyatiga va ijtimoiy barqarorlikga ta’sir ko‘rsatishda xam keng foydalaniladi. Soliqlar yordamida davlat tomonidan tartibga solish tanlangan soliq tizimiga, soliq stavkasi darajasiga hamda soliq turlari va soliq to‘lashda berilgan imtiyozlarga bog‘liq bo‘ladi. Davlat iqtisodiyotni tartibga solish vositasi sifatida byudjet xarajatlaridan ham foydalanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda asosiy kapitalga hisoblanadigan jadallashgan amortizatsiya ajratmalari alohida rol o‘ynaydi. U hozirgi sharoitda jamg‘arish va iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarni rag‘batlantirishning asosiy vositasi hamda iqtisodiy sikli va bandlikka ta’sir ko‘rsatuvchi muhim dastak hisoblanadi. Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat kapital qo‘yilmalari muhim rol o‘ynaydi. Jumladan, bozor kon’yunkturasi yomonlashgan, turg‘unlik yoki inqiroz sharoitida xususiy kapital qo‘yilmalar qisqaradi, davlat investitsiyalari esa odatda o‘sadi. Shu orqali davlat ishlab chiqarishda tanazzul va ishsizlikning o‘sishiga qarshi turishga harakat qiladi. Shuningdek, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bir qator shakllarini ham ajratib ko‘rsatish mumkin: - davlat iqtisodiy dasturlarining ishlab chiqilishi;
31 - davlat Markaziy bank orqali xazina majburiyatlarini tarqatadi, o‘z obligatsiyalarini sotadi yoki qimmatli qog‘ozlarini sotib oladi. Natijada taklif etilgan pul miqdori o‘zgarib, bu foizga ta’sir etadi. Davlatning pulga bo‘lgan talab va taklifini o‘zgartirish borasidagi siyosati monetar siyosat deb yuritiladi. Davlatning byudjet siyosati uning daromadlar va harajatlar qismini o‘zgartirishga qaratiladi. Davlat xarajatlarini qoplash uchun moliyaviy mablag‘larni jalb qilishning eng asosiy dastagi soliqlar hisoblanadi. Ulardan xo‘jalik sub’eklari faoliyatiga va ijtimoiy barqarorlikga ta’sir ko‘rsatishda xam keng foydalaniladi. Soliqlar yordamida davlat tomonidan tartibga solish tanlangan soliq tizimiga, soliq stavkasi darajasiga hamda soliq turlari va soliq to‘lashda berilgan imtiyozlarga bog‘liq bo‘ladi. Davlat iqtisodiyotni tartibga solish vositasi sifatida byudjet xarajatlaridan ham foydalanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda asosiy kapitalga hisoblanadigan jadallashgan amortizatsiya ajratmalari alohida rol o‘ynaydi. U hozirgi sharoitda jamg‘arish va iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarni rag‘batlantirishning asosiy vositasi hamda iqtisodiy sikli va bandlikka ta’sir ko‘rsatuvchi muhim dastak hisoblanadi. Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat kapital qo‘yilmalari muhim rol o‘ynaydi. Jumladan, bozor kon’yunkturasi yomonlashgan, turg‘unlik yoki inqiroz sharoitida xususiy kapital qo‘yilmalar qisqaradi, davlat investitsiyalari esa odatda o‘sadi. Shu orqali davlat ishlab chiqarishda tanazzul va ishsizlikning o‘sishiga qarshi turishga harakat qiladi. Shuningdek, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bir qator shakllarini ham ajratib ko‘rsatish mumkin: - davlat iqtisodiy dasturlarining ishlab chiqilishi;
32 - ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-tadqiqot konstruktorlik ishlanmalari, ixtirolarni davlat tomonidan rag‘batlantirish hamda iqtisodiyotdagi ijobiy tarkibiy siljishlarni ta’minlash; - investitsiya jarayoni va iqtisodiy o‘sishni davlat tomonidan tartibga solish; - ishchi kuchi bozorga davlat tomonidan ta’sir ko‘rsatish; - qishloq xo‘jaligini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning oliy shakli davlat iqtisodiy dasturlari hisoblanadi. Uning vazifasi tartibga solishning barcha usuli va vositalaridan kompleks foydalanishdan iborat. Iqtisodiy dasturlar o‘rta muddatli, favquloddagi va maqsadli bo‘lishi mumkin. O‘rta muddatli umumiqtisodiy dasturlar odatda besh yilga tuziladi. Favquloddagi dasturlar tig‘iz vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli inflyatsiya sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa muddatli xususiyatga ega bo‘ladi. Bunday maqsadli dasturlarning ob’ekti tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har xil yo‘nalishlari bo‘lishi mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tashqi iqtisodiy usullar yordamida ham amalga oshiriladi. Bunda maxsus vosita va dastaklar orqali mamlakatning tashqi dunyo bilan amalga oshiriladigan xo‘jalik aloqalariga bevosita ta’sir ko‘rsatiladi. Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika yutuqlari eksportini rag‘batlantirish tadbirlari, eksportni kreditlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreditlarini kafolatlash, tashqi iqtisodiy aloqalarga cheklashlar kiritish yoki bekor qilish, tashqi savdoda boj to‘lovlarini o‘zgartirish, mamlakat iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb qilish yoki cheklash bo‘yicha tadbirlar, mamlakatga chetdan ishchi kuchini jalb qilish, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda va davlatlararo uyushmalarda qatnashish mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga solishning asosiy vositalaridir. Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning qarab chiqilgan barcha ichki va tashqi iqtisodiy usullari (vosita va dastaklari) birgalikda milliy iqtisodiyotdagi takror ishlab chiqarish jarayoniga va mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
32 - ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-tadqiqot konstruktorlik ishlanmalari, ixtirolarni davlat tomonidan rag‘batlantirish hamda iqtisodiyotdagi ijobiy tarkibiy siljishlarni ta’minlash; - investitsiya jarayoni va iqtisodiy o‘sishni davlat tomonidan tartibga solish; - ishchi kuchi bozorga davlat tomonidan ta’sir ko‘rsatish; - qishloq xo‘jaligini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning oliy shakli davlat iqtisodiy dasturlari hisoblanadi. Uning vazifasi tartibga solishning barcha usuli va vositalaridan kompleks foydalanishdan iborat. Iqtisodiy dasturlar o‘rta muddatli, favquloddagi va maqsadli bo‘lishi mumkin. O‘rta muddatli umumiqtisodiy dasturlar odatda besh yilga tuziladi. Favquloddagi dasturlar tig‘iz vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli inflyatsiya sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa muddatli xususiyatga ega bo‘ladi. Bunday maqsadli dasturlarning ob’ekti tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har xil yo‘nalishlari bo‘lishi mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tashqi iqtisodiy usullar yordamida ham amalga oshiriladi. Bunda maxsus vosita va dastaklar orqali mamlakatning tashqi dunyo bilan amalga oshiriladigan xo‘jalik aloqalariga bevosita ta’sir ko‘rsatiladi. Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika yutuqlari eksportini rag‘batlantirish tadbirlari, eksportni kreditlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreditlarini kafolatlash, tashqi iqtisodiy aloqalarga cheklashlar kiritish yoki bekor qilish, tashqi savdoda boj to‘lovlarini o‘zgartirish, mamlakat iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb qilish yoki cheklash bo‘yicha tadbirlar, mamlakatga chetdan ishchi kuchini jalb qilish, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda va davlatlararo uyushmalarda qatnashish mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga solishning asosiy vositalaridir. Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning qarab chiqilgan barcha ichki va tashqi iqtisodiy usullari (vosita va dastaklari) birgalikda milliy iqtisodiyotdagi takror ishlab chiqarish jarayoniga va mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
33 2.4. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirish Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi sharoitida xo`jalik yuritish to`la- to`kis davlatning direktiv, ya`ni yuqoridan tushiriladigan ko`rsatmalari va reja topshiriqlari asosida amalga oshirilar edi. Rejalar qonun kuchiga ega bo`lib, ularni bajarish shart va majburiy hisoblanar edi. Hamma narsani yuqoridan turib rejalashtirish amaliyoti korxonaning xo`jalik mustaqilligi, erkinligi va tashabbuskorligini cheklab qo`yar, bu o`z navbatida iqtisodiyot taraqqiyotiga salbiy ta`sir ko`rsatar edi. Bozor iqtisodiyotiga o`tilgach, tabiiyki, xo`jalik yuritishni yuqoridan turib rejalashtirish tizimi barham topdi. Ayni vaqtda iqtisodiy taraqqiyot masalalarini bozor munosabatlari o`zi hal qiladi, ularga hech kim, hatto davlat ham aralashmasligi kerak, degan noto`g`ri tushuncha ham paydo bo`ldi. Biroq o`tgan yillar tajribasi shundan dalolat beradiki, iqtisodiy taraqqiyotni, umuman, korxona (firma)lar iqtisodiy faoliyatining, xususan, o`rta va uzoq muddatlarga mo`ljallangan rejalarining yo`qligi bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Xo`jalik yuritishdagi qator qiyinchiliklar, korxona (firma)ning bankrotga uchrashi, ayrim tovarlar narxining “osmon”da ekani, ishsizlar sonining ko`payishi va boshqalar rejalashtirish tizimining yaxshi yo`lga qo`yilmaganining oqibati, deb baholash mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham iqtisodiyotni boshqarish va qo`yilgan maqsadga yo`naltirishni davlat tomonidan tartibga solib turilishi muhim ekanligi ayon bo`lib qoldi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning engmuhim shakllaridan biri iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish varivojlantirishdir. Mamlakat miqyosida ishlab chiqaruvchi kuchlarnirivojlantirish, hududiy va tarmoqlararo mehnat taqsimoti, davlat mulkiningmavjudligi, iqtisodiyotga jalb etilayotgan sarmoyalar harakatinimuvofiqlashtirish zarurati va boshqalar iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishva rejalashtirishni taqozo etadi.
33 2.4. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirish Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi sharoitida xo`jalik yuritish to`la- to`kis davlatning direktiv, ya`ni yuqoridan tushiriladigan ko`rsatmalari va reja topshiriqlari asosida amalga oshirilar edi. Rejalar qonun kuchiga ega bo`lib, ularni bajarish shart va majburiy hisoblanar edi. Hamma narsani yuqoridan turib rejalashtirish amaliyoti korxonaning xo`jalik mustaqilligi, erkinligi va tashabbuskorligini cheklab qo`yar, bu o`z navbatida iqtisodiyot taraqqiyotiga salbiy ta`sir ko`rsatar edi. Bozor iqtisodiyotiga o`tilgach, tabiiyki, xo`jalik yuritishni yuqoridan turib rejalashtirish tizimi barham topdi. Ayni vaqtda iqtisodiy taraqqiyot masalalarini bozor munosabatlari o`zi hal qiladi, ularga hech kim, hatto davlat ham aralashmasligi kerak, degan noto`g`ri tushuncha ham paydo bo`ldi. Biroq o`tgan yillar tajribasi shundan dalolat beradiki, iqtisodiy taraqqiyotni, umuman, korxona (firma)lar iqtisodiy faoliyatining, xususan, o`rta va uzoq muddatlarga mo`ljallangan rejalarining yo`qligi bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Xo`jalik yuritishdagi qator qiyinchiliklar, korxona (firma)ning bankrotga uchrashi, ayrim tovarlar narxining “osmon”da ekani, ishsizlar sonining ko`payishi va boshqalar rejalashtirish tizimining yaxshi yo`lga qo`yilmaganining oqibati, deb baholash mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham iqtisodiyotni boshqarish va qo`yilgan maqsadga yo`naltirishni davlat tomonidan tartibga solib turilishi muhim ekanligi ayon bo`lib qoldi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning engmuhim shakllaridan biri iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish varivojlantirishdir. Mamlakat miqyosida ishlab chiqaruvchi kuchlarnirivojlantirish, hududiy va tarmoqlararo mehnat taqsimoti, davlat mulkiningmavjudligi, iqtisodiyotga jalb etilayotgan sarmoyalar harakatinimuvofiqlashtirish zarurati va boshqalar iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishva rejalashtirishni taqozo etadi.
34 Bashorat qilish istiqbolni oldindan ko`ra olishning quroli sifatida boshqaruvning samarali dastagi hisoblanadi. Undan foydalanmaslik ishlab chiqarishning kamayishiga olib keluvchi sabablardan biridir. Shuning uchun mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, korxonalar (firmalar) rivojlanishini o`rta va uzoq muddatga bashoratlash va davlat tomonidan tartibga solish tizimini joriy qilish muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy taraqqiyot istiqbolini aniqlash bashorat qilish deb yuritiladi va u, odatda, uzoq muddatga (10 yilgacha) va o`rta muddatga (5 yilgacha) mo`ljallanadi. Bunda o`tgan davrdagi iqtisodiy rivojlanish holati va yo`l qo`yilgan kamchiliklar tahlilidan kelib chiqib va bozor kon`yukturasini o`zgarish tendentsiyalariga asoslanib, kelajakda iqtisodiy rivojlanishning qanday bo`lishi va u qanday natijalarga olib kelishi bashorat qilinadi. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishda bozor munosabatlarinig o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olish juda muhim. Gap shundaki, iqtisodiy bashorat markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi hukmron bo`lgan davrda ham mavjud edi. Biroq u davrda bashorat qilish va rejalashtirishning bosh masalasi ishlab chiqirishning rivojlanishi edi. Endilikda, ya`ni bozor munosabatlari sharoitida, bosh masala iste`mol bozori talabini qondirishdir. Bozor munosabatlari sharoitida istiqbolni belgilashning oldingi davrdagi bashoratlashdan asosiy farqi ham shundan iborat. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirishni iste`mol bozori talabiga qaratilishi korxona (firma)larni yaxshi samara bermayotgan ishlab chiqarishdan voz kechib, yuqori samaradorlikni ta`minlovchi ishlab chiqarish bilan shug`ullanishga majbur etadi. Bozor iqtisodiyotining bu xususiyatini e`tiborga olish bilan bir qatorda bashoratlash va rejalashtirishning ilmiy asosda amalga oshirilishi, marketing tadqiqotlari va ishonchli ma`lumotlarga asoslanishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bashoratlar asosida iqtisodiy rivojlanish dasturlari ishlab chiqiladi. Ularda iqtisodiyot rivojlanishining moddiy va ijtimoiy maqsadlari belgilanadi.
34 Bashorat qilish istiqbolni oldindan ko`ra olishning quroli sifatida boshqaruvning samarali dastagi hisoblanadi. Undan foydalanmaslik ishlab chiqarishning kamayishiga olib keluvchi sabablardan biridir. Shuning uchun mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, korxonalar (firmalar) rivojlanishini o`rta va uzoq muddatga bashoratlash va davlat tomonidan tartibga solish tizimini joriy qilish muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy taraqqiyot istiqbolini aniqlash bashorat qilish deb yuritiladi va u, odatda, uzoq muddatga (10 yilgacha) va o`rta muddatga (5 yilgacha) mo`ljallanadi. Bunda o`tgan davrdagi iqtisodiy rivojlanish holati va yo`l qo`yilgan kamchiliklar tahlilidan kelib chiqib va bozor kon`yukturasini o`zgarish tendentsiyalariga asoslanib, kelajakda iqtisodiy rivojlanishning qanday bo`lishi va u qanday natijalarga olib kelishi bashorat qilinadi. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishda bozor munosabatlarinig o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olish juda muhim. Gap shundaki, iqtisodiy bashorat markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi hukmron bo`lgan davrda ham mavjud edi. Biroq u davrda bashorat qilish va rejalashtirishning bosh masalasi ishlab chiqirishning rivojlanishi edi. Endilikda, ya`ni bozor munosabatlari sharoitida, bosh masala iste`mol bozori talabini qondirishdir. Bozor munosabatlari sharoitida istiqbolni belgilashning oldingi davrdagi bashoratlashdan asosiy farqi ham shundan iborat. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirishni iste`mol bozori talabiga qaratilishi korxona (firma)larni yaxshi samara bermayotgan ishlab chiqarishdan voz kechib, yuqori samaradorlikni ta`minlovchi ishlab chiqarish bilan shug`ullanishga majbur etadi. Bozor iqtisodiyotining bu xususiyatini e`tiborga olish bilan bir qatorda bashoratlash va rejalashtirishning ilmiy asosda amalga oshirilishi, marketing tadqiqotlari va ishonchli ma`lumotlarga asoslanishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bashoratlar asosida iqtisodiy rivojlanish dasturlari ishlab chiqiladi. Ularda iqtisodiyot rivojlanishining moddiy va ijtimoiy maqsadlari belgilanadi.
35 Maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan sarmoyalar rejalari tuziladi, ishlab chiqarish bilan iste`mol o`rtasidagi, ishlab chiqarish bilan import, ishlab chiqarish bilan eksport, eksport bilan import o`rtasidagi bog`liqliklar aniqlanadi. Iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat dasturlari asosida rejalar qabul qilinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida dastur va rejalar davlat korxonalari uchun direktiv, xususiy sektor uchun taklif xarakteriga egadir. Tadbirkorlarning rejalarga amal qilishlarini rag`batlantirish maqsadida ularga soliq to`lashda, kredit va subsidiyalar olish, xomashyo, yoqilg`i, energiya, asbob-uskunalar xarid qilishda, tovarlarni eksport qilishda imtiyozlar beriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida istiqbolni belgilash tizimi mahsulot ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy manfaatdorligiga asoslanadi. Katta tashkiliy-iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirishda mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o`zlari tashabbuskorlik qiladilar. Istiqbolli loyihalarni amalga oshirishda davlatning aralashuvi kredit xizmati ko`rsatish, xomashyo, yoqilg`i resurslarini ajratish, oqilona soliq siyosatini o`tkazish va davlat ehtiyoji uchun mahsulotlar sotib olishdan iborat bo`ladi. Iqtisodiy rivojlanish istiqbolini belgilashda davlat resurslari va mablag`larining nodavlat sektorida xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning mablag`lari bilan birgalikda ishtirok etishini ta`minlash hamkorlikdagi dasturlar va loyihalarni amalga oshirishni nazarda tutish katta ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy taraqqiyotni belgilash tizimi quyidagi vazifa va masalalarni bajarishga qaratiladi: -milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlari hamda mintaqalarning yaqin va uzoq muddatdagi rivojlanishining asosiy ko`rsatkichlarini belgilash; -ishlab chiqarishning moddiy-texnika bazasini rivojlantirish istiqbollarini belgilash. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishdan ko`zlangan maqsad ishlab chiqarishni boshqarish va tartibga solishni ta`minlash, mavjud resurslardan samarali va oqilona foydalanish uchun zarur sharoitlarni yaratish va pirovard natijada iste`mol bozori talablarini to`laroq qondirishdan iborat bo`lib, bu vazifalarni bajarish ko`p jihatdan bashoratlash usullariga bog`liq.
35 Maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan sarmoyalar rejalari tuziladi, ishlab chiqarish bilan iste`mol o`rtasidagi, ishlab chiqarish bilan import, ishlab chiqarish bilan eksport, eksport bilan import o`rtasidagi bog`liqliklar aniqlanadi. Iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat dasturlari asosida rejalar qabul qilinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida dastur va rejalar davlat korxonalari uchun direktiv, xususiy sektor uchun taklif xarakteriga egadir. Tadbirkorlarning rejalarga amal qilishlarini rag`batlantirish maqsadida ularga soliq to`lashda, kredit va subsidiyalar olish, xomashyo, yoqilg`i, energiya, asbob-uskunalar xarid qilishda, tovarlarni eksport qilishda imtiyozlar beriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida istiqbolni belgilash tizimi mahsulot ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy manfaatdorligiga asoslanadi. Katta tashkiliy-iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirishda mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o`zlari tashabbuskorlik qiladilar. Istiqbolli loyihalarni amalga oshirishda davlatning aralashuvi kredit xizmati ko`rsatish, xomashyo, yoqilg`i resurslarini ajratish, oqilona soliq siyosatini o`tkazish va davlat ehtiyoji uchun mahsulotlar sotib olishdan iborat bo`ladi. Iqtisodiy rivojlanish istiqbolini belgilashda davlat resurslari va mablag`larining nodavlat sektorida xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning mablag`lari bilan birgalikda ishtirok etishini ta`minlash hamkorlikdagi dasturlar va loyihalarni amalga oshirishni nazarda tutish katta ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy taraqqiyotni belgilash tizimi quyidagi vazifa va masalalarni bajarishga qaratiladi: -milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlari hamda mintaqalarning yaqin va uzoq muddatdagi rivojlanishining asosiy ko`rsatkichlarini belgilash; -ishlab chiqarishning moddiy-texnika bazasini rivojlantirish istiqbollarini belgilash. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishdan ko`zlangan maqsad ishlab chiqarishni boshqarish va tartibga solishni ta`minlash, mavjud resurslardan samarali va oqilona foydalanish uchun zarur sharoitlarni yaratish va pirovard natijada iste`mol bozori talablarini to`laroq qondirishdan iborat bo`lib, bu vazifalarni bajarish ko`p jihatdan bashoratlash usullariga bog`liq.
36 Jahon amaliyotida bashoratlashning bir necha usullari mavjud bo`lib, ular asosan quyidagilardan iboratdir: -dasturiy-maqsadli usul; -indikativ (tavsiyaviy) usul; -ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun zarur sarmoyalarning o`sish istiqbollarini belgilash usuli. Dasturiy-maqsadli usul ko`proq mamlakat miqyosidagi yirik ijtimoiy- iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirish uchun qo`llansa, indikativ (tavsiyaviy) usul ishlab chiqarish, ayniqsa, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining istiqbollarini belgilashda asqotadi. Sarmoyalarning o`sish istiqbollarini belgilash usuli mamlakat, uning hududlari va viloyatlari miqyosida ham, iqtisodiyot tarmoqlari va ishlab chiqarish korxonalari darajasida ham qo`llanishi mumkin. Iqtisodiy taraqqiyotni belgilashning eng nozik tomonlari, bu – bashoratlash ko`rsatkichlariga erishish uchun ishlab chiqarishni kafolatlangan moddiy va moliyaviy resurslar bilan taьminlanganidir. Bu muammo to`liq hal etilmaganligi ishlab chiqilgan dastur va loyihalarning ko`p hollarda qisman bajarilib yoki umuman bajarilmay qolishiga sabab bo`ladi. Shunday qilib, bozor munosabatlari sharoitida davlatning iqtisodiyotga aralashuvi iqtisodiyot tarmoqlarini oqilona boshqarish, mamlakat va uning hududlari iqtisodiy taraqqiyotidagi nozik jihatlarni oldindan belgilab olish, taraqqiyotning ustivor yo`nalishlarini aniqlash va aholining turmush sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan davlat dasturlari va loyihalarini amalga oshirishdan iboratdir. Iqtisodiyotni boshqarish organlari Milliy iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish zarurati muayyan vazifalarni bajaruvchi va muayyan vakolatlarga ega bo`lgan boshqarish organlari faoliyatini taqozo etadi. Mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish respublika hukumati, ya`ni Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi. U o`z vakolatlari doirasida nafaqat iqtisodiy jarayonlarni, balki ijtimoiy jarayonlarni ham boshqaradi.
36 Jahon amaliyotida bashoratlashning bir necha usullari mavjud bo`lib, ular asosan quyidagilardan iboratdir: -dasturiy-maqsadli usul; -indikativ (tavsiyaviy) usul; -ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun zarur sarmoyalarning o`sish istiqbollarini belgilash usuli. Dasturiy-maqsadli usul ko`proq mamlakat miqyosidagi yirik ijtimoiy- iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirish uchun qo`llansa, indikativ (tavsiyaviy) usul ishlab chiqarish, ayniqsa, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining istiqbollarini belgilashda asqotadi. Sarmoyalarning o`sish istiqbollarini belgilash usuli mamlakat, uning hududlari va viloyatlari miqyosida ham, iqtisodiyot tarmoqlari va ishlab chiqarish korxonalari darajasida ham qo`llanishi mumkin. Iqtisodiy taraqqiyotni belgilashning eng nozik tomonlari, bu – bashoratlash ko`rsatkichlariga erishish uchun ishlab chiqarishni kafolatlangan moddiy va moliyaviy resurslar bilan taьminlanganidir. Bu muammo to`liq hal etilmaganligi ishlab chiqilgan dastur va loyihalarning ko`p hollarda qisman bajarilib yoki umuman bajarilmay qolishiga sabab bo`ladi. Shunday qilib, bozor munosabatlari sharoitida davlatning iqtisodiyotga aralashuvi iqtisodiyot tarmoqlarini oqilona boshqarish, mamlakat va uning hududlari iqtisodiy taraqqiyotidagi nozik jihatlarni oldindan belgilab olish, taraqqiyotning ustivor yo`nalishlarini aniqlash va aholining turmush sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan davlat dasturlari va loyihalarini amalga oshirishdan iboratdir. Iqtisodiyotni boshqarish organlari Milliy iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish zarurati muayyan vazifalarni bajaruvchi va muayyan vakolatlarga ega bo`lgan boshqarish organlari faoliyatini taqozo etadi. Mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish respublika hukumati, ya`ni Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi. U o`z vakolatlari doirasida nafaqat iqtisodiy jarayonlarni, balki ijtimoiy jarayonlarni ham boshqaradi.
37 Iqtisodiyotni boshqarish va uni umumdavlat manfaatlariga asoslangan holda tartibga solish, tabiiyki, oddiy vazifalar sirasiga kirmaydi. Buning uchun hukumat tomonidan bozor iqtisodiyotining huquqiy mexanizmini ro`yobga chiqarish asosida mulkchilik shakllarining tengligini ta`minlash, erkin tadbirkorlik uchun zarur sharoitlar yaratish, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish siyosatini o`tkazish, kichik va o`rta biznesning rivojlanishiga ko`maklashish talab qilinadi. Shu maqsadda hukumat pul va kredit tizimini mustahkamlash siyosatini ishlab chiqadi, yagona narx siyosatini o`tkazadi, mehnat miqdori va ijtimoiy ta`minot darajasi borasida belgilangan kafolatlarni ta`minlash chora-tadbirlarini ko`radi. Vazirlar Mahkamasi o`ziga bo`ysinuvchi vazirliklar va idoralar ishini muvofiqlashtirib, ularning ijtimoiy siyosatni ro`yobga chiqarish borasidagi mas`uliyati darajasini va buning uchun zarur bo`lgan funktsiya va vakolatlarni belgilaydi, respublika byudjeti, shuningdek, respublikani iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning eng muhim dasturlarini ishlab chiqadi. Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonunlarga muvofiq mamlakat hududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo`lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. Ma`lumki, iqtisodiy islohotlarning pirovard natijalari uni amalga oshirish ob`ektidan (respublika, tarmoq, korxona) qat`iy nazar, mujassamlashgan holda hududiy birlik (viloyat, tuman, shahar)lar darajasida namoyon bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin mamlakatimizda huquqiy-demokratik davlat barpo etish oliy maqsad qilib belgilandi. Buning uchun ikkita muhim vazifani hal etish talab qilinadi. Bularning birinchisi, bozor munosabatlariga asoslangan va ijtimoiy yo`naltirilgan iqtisodiyotni barpo etish bo`lsa, ikkinchisi, davlat hokimiyatining vakillik va o`zini-o`zi boshqarish organlarining yangi tizimini yaratishdir. O`tgan davr ichida respublikamizda bozor islohotlari chuqurlashib, huquqiy- demokratik institutlar rivoj topdi va ayni vaqtda mahalliy ijroiya hokimiyati organlarining faoliyati ham takomillashib bordi.
37 Iqtisodiyotni boshqarish va uni umumdavlat manfaatlariga asoslangan holda tartibga solish, tabiiyki, oddiy vazifalar sirasiga kirmaydi. Buning uchun hukumat tomonidan bozor iqtisodiyotining huquqiy mexanizmini ro`yobga chiqarish asosida mulkchilik shakllarining tengligini ta`minlash, erkin tadbirkorlik uchun zarur sharoitlar yaratish, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish siyosatini o`tkazish, kichik va o`rta biznesning rivojlanishiga ko`maklashish talab qilinadi. Shu maqsadda hukumat pul va kredit tizimini mustahkamlash siyosatini ishlab chiqadi, yagona narx siyosatini o`tkazadi, mehnat miqdori va ijtimoiy ta`minot darajasi borasida belgilangan kafolatlarni ta`minlash chora-tadbirlarini ko`radi. Vazirlar Mahkamasi o`ziga bo`ysinuvchi vazirliklar va idoralar ishini muvofiqlashtirib, ularning ijtimoiy siyosatni ro`yobga chiqarish borasidagi mas`uliyati darajasini va buning uchun zarur bo`lgan funktsiya va vakolatlarni belgilaydi, respublika byudjeti, shuningdek, respublikani iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning eng muhim dasturlarini ishlab chiqadi. Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonunlarga muvofiq mamlakat hududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo`lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. Ma`lumki, iqtisodiy islohotlarning pirovard natijalari uni amalga oshirish ob`ektidan (respublika, tarmoq, korxona) qat`iy nazar, mujassamlashgan holda hududiy birlik (viloyat, tuman, shahar)lar darajasida namoyon bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin mamlakatimizda huquqiy-demokratik davlat barpo etish oliy maqsad qilib belgilandi. Buning uchun ikkita muhim vazifani hal etish talab qilinadi. Bularning birinchisi, bozor munosabatlariga asoslangan va ijtimoiy yo`naltirilgan iqtisodiyotni barpo etish bo`lsa, ikkinchisi, davlat hokimiyatining vakillik va o`zini-o`zi boshqarish organlarining yangi tizimini yaratishdir. O`tgan davr ichida respublikamizda bozor islohotlari chuqurlashib, huquqiy- demokratik institutlar rivoj topdi va ayni vaqtda mahalliy ijroiya hokimiyati organlarining faoliyati ham takomillashib bordi.