Reja:
1. Irsiyatning xromasoma nazariyasi
2. Genlarning ajralishi
3. Genetik xarita
4. Odam kariotipi
Томас Гент Морган
(1866-1945)
Америкалик эмбриолог, генетик.
Биринчи булиб белгиларнинг
бириккан холда
ирсийланишини аниклаган.
Жинс генетикасига асос
солган.Морган ва унинг
шогирдлари ирсиятнинг
хромосома назариясини
яратишган. 1933 йили Нобель
мукофотининг лауреати булган.
• Ma'lumki,
belgilarni
yuzaga
chiqaruvchi
genlar
xromosomalarda joylashgan bo'lib, har bir xromosomalarda
ular ma'lum bir songa ega bo'ladi. Ulaming soni bir necha yuz
bo'lishi mumkin. Odamning 46 ta (23 juft) xromosomalarida
minglab genlar joylashlanligi fanga ma'lum.
• Genlarning xromosomada joylashishi, ulaming keyingi avlod-
larga o'tish qonuniyatlarini birinchi bo'lib amerikalik olim T. G.
Morgan
(1866-1945)
o'rganib,
irsiyatning
xromosoma
nazariyasini yaratdi va bu xizmatlari uchun 1933-yilda Nobel
mukofotiga sazovor bo'ldi. Morgan va uning shogirdlari 1909-
1911 -yillarda Mendel qonunlarini xromosomalar asosida
• o'rganib,
belgilarning
mustaqil
taqsimlanish
qonuniyatiga
o'zgarishlar kiritish kerak, degan xulosaga keldilar. Chunki
genlar nasldan-naslga alohida-alohida holda o'tmasdan, balki
birikkan holda, ya'ni guruh-guruh bo'lib o'tar ekan.
Генларнинг бирикиши
Мендел бўйича таҳлилий чатиштириш:
F1
bbvv x O Bb Vv
O
+
Гаметалар: bv
BV, Bv, bV, bv
F2
Bb Vv Bb vv, bb Vv, bb vv
Кулранг тана
узун қанот 25%
Кулранг тана
калта қанот
25%
Қора тана узун
қанот 25%
Қора тана
калта қанот
25%
Яъни 1:1:1:1 бўлиши керак эди
Лекин Морган ўз тажрибасида қуйидаги натижаларни олди:
F1
bbvv
x
BbVv
O
+
O
Гаметалар
bv
Bv
Vv
F2
BbVv bbvv
Кулранг тана
узун қанот 50%
Қора тана
калта қанот
50%
Бу натижа генларнинг битта хромосомада жойлашиб, бириккан ҳолда наслдан-наслга
ўтишини кўрсатади ва тўлиқ бирикиш дейилади
Дрозофилада генларнинг тўлиқ бириккан
холдаги ирсийланиши
b b
v v
B b
V v
B B
V V
b b
v v
b b
v v
B b
V v
P
F1
FB
Morgan Drozofil pashshalarini chatishtirishdan olgan natijalari
asosida quyidagi xulosaga keldi.
• 1. Agar ikki juft genlar, ya'ni 4 ta gen 4 ta xromosomada joylashgan
bo'lsa, jinsiy hujayralarning hosil bo'lishida bu genlarning har biri
alohida-alohida gametalarga tushadi va mustaqil holda nasldan-
naslga o'tadi.
• 2. Agar ikki juft allel genlar gomologik xromosomalarda, ya'ni 2 ta
gen bitta xromosomada joylashgan bo'lsa, bu genlar keyingi avlodga
birgalikda, ya'ni bir-biriga birikkan holda o'tadi. Bunga genlarning
to'liq birikkanligi deyiladi.
• Shunday
qilib,
genlarning
keyingi
avlodlarda
mustaqil
taqsimlanishini faqat genlar har xil xromosomalarda joylashganda
kuzatish mumkin ekan.
• Mendel no'xatda o'tkazgan o'z tajribalarida genlarning birikkan
holda o'tishini kuzatmadi, chunki u tajribada o'rgangan belgilarni har
xil xromosomalarda joylashgan genlar yuzaga chiqargan.
Genlarning birikishi
•
Birikkan gen guruhlari bir-birlaridan genlarning soniga qarab farq
qiladi. Agar xromosomaning o'lchami katta bo'lsa, undagi irsiy omil
(gen) ham ko'p bo'ladi, kichik bo'lsa, genlar ham kam bo'ladi.
Drozofil pashshasining 3 ta katta va bitta kichik xromosomasi bor .
•
Drozofil pashshasida birikkan genlarning 4 ta guruhi ham juda yaxshi
o'rganilgan bo'lib, undagi barcha genlarning joylashish o'rinlari va
qanday
belgini
yuzaga
chiqarishi
to'liq
aniqlangan.
Boshqa
hayvonlarda va odamda xromosomalar sonining ko'pligi tufayli
birikkan gen guruhlaridagi genlar yaxshi o'rganilgan emas. Masalan:
sichqonlar diploid to'plamida 20 juft xromosomalar bor, lekin faqat
15 ta birikkan gen guruhlarigina yaxshi o'rganilgan va ularda 300 ga
yaqin gen aniqlangan.
Генларнинг бириккан ҳолатда бўлишининг бузилиши
F1
Bb Vv x bb vv
O
+
O
Гаметалар: BV, Bv, bV, bv bv
BbVv Bbvv bbVv bbvv
Кулранг тана
узун қанот
41,5%
Кулранг тана
калта қанот
8,5%
Қора тана узун
қанот 8,5%
Қора тана
калта қанот
41,5%
Тажриба натижасида: 83% (41,5+41,5%) ота-она белгилари, 17% (8,5+8,5%) ота-оналарда
бўлмаган янги белги пайдо бўлади. Генларнинг бириккан ҳолатини-нг бузилиши
хромасомаларнинг чалкашувига – кросинговерга боғлиқ.
V
v
V
V
v
v
B
b
b
b
B
B
Демак генларнинг тўлиқ бириккан ҳолати, гаметаларнинг етилишида, гомоло-гик
хромосомалар ўртасидаги кросинговер ҳисобига бузилар экан
Дрозофилада хромосомаларнинг кроссинговер туфайли
белгиларнинг бириккан холда ирсийларишининг узгариши
b b
v v
B B
V V
B b
V v
b b
v v
P
F1
FB
b b
v v
B B
V V
B b
v v
b b
V v
41,5%
41,5%
8,5%
8,5%
Х – морганида ўлчамидаги генлар орасидаги масофа;
а – хромосомаларда чалкашув бўлган биринчи гуруҳ
дурагайлари сони; с – хромосомалардаги чалкашув
бўлган иккинчи гуруҳ дурагайлари сони; n – шу
тажрибадаги дурагайларнинг сони
• Морган ушбу усул ёрдамида дрозофила
пашшаси хромосомаларидаги жуда кўп генлар
орасидаги масофани аниқлади ва ҳар бир ген
гуруҳларидаги генларнинг жойлашиш
тартибини кўрсатди. Генларнинг хромосомада
ўзаро қандай тартибда жойлашганлигини
аниқлашни қуйидаги мисол ёрдамида кўриб
чиқамиз. Чатиштириш жараёнида А, B, С ва D
генларнинг ўзаро бириккан ҳолда наслдан-
наслга ўтиши аниқланган, демак, бу генлар
битта хромосомада жойлашган
Дрозофила
пашшасида
тананинг
сариқ
рангли
бўлишини
Y,
кўзининг оқ бўлишини W генлари юзага чиқаради ва ушбу генлари
бор хромосомалар ўртасида бўладиган чалкашув 1,2% га тенг.
Паншахага ўхшаш қанотни юзага чиқарувчи ген (bi) билан w гени
орасидаги чалкашув - 3,5%. Лекин биз Y генининг w генидан
чапдами ёки ўнгда жойлашганлигини айта олмаймиз. Худди шунга
ўхшаш w генининг bi генига нисбатан жойлашишини ҳам айта
олмаймиз. Бу генларнинг жойлашган ўрнини билиш учун W ва bi
генлари ўртасида қанча фоиз чалкашув бўлишини аниқлаш керак.
Пашшаларни чатиштириш шуни кўрсатдики, бу икки ген ўртасида
4,7% чалкашув бўлар экан, яъни Y – w ва w – bi (1,2%+3,5%) генлари
орасидаги чалкашув йиғиндисидан иборат. Шунинг учун Y ген w
гендан чапда жойлашади ва ген w эса Y ва bi генлари орасида
жойлашган бўлади, деган хулосага келиш мумкин
Ирсиятнинг хромосома назарияси
1. Генлар хромосомада жойлашган.
2.
Хар бир хромосомада ,бириккан генлар гурухи бўлади, битта
хромосомадаги генлар битта бириккан ген гуруҳини ҳосил қилади.
3. Хар бир турнинг бириккан генлар гуруҳи, ҳужайрадаги гаплоид
тўпламдаги хромосомалар сонига тенг булади.
4. Генлар хромосомада бир чизиқ бўйлаб жойлашган бўлиб, геннинг
хромосомада жойлашган ўрни локус дейилади.
5. Мейоз пайтида гомологик хромосомалар ўртасида кросинговер
содир бўлиб, хромосомалар ўзаро генларини алмаштириши мумкин.
6. Хромосомалар ўртасида бўладиган кросинговернинг сони,
генларнинг орасидаги масофага тўғри пропорционалдир.
Эркак ва ургочи дрозофиланинг хромосома
комплекслари
Genetik xarita tuzish
• Hozirgi
paytda
somatik
hujayralami
chatishtirish
usuli
yordamida odam xromosomalarining genetik xaritasini tuzish
bo'yicha juda katta ishlar olib borilmoqda. Chunki bu usul juda
qulay bo'lib chatishtirish uchun organizm emas, balki ulaming
somatik
hujayralarinigina
olishning
o'zi
kifoya.
Bu
usul
yordamida odamning hujayralari organizmdan tashqarida, ya'ni
maxsus moslamali idishlarda boshqa organizmning (sichqon,
maymun, tovuq, kalamush, xitoy xomyagi va boshqalar) somatik
hujayralari bilan birga o'stiriladi. O'zaro chatishtirishda har xil
organizmga mansub bo'lgan ikkita hujayra birga o'stirilganda
ular bir-birlari bilan qo'shiladi. Hujayralarning qo'shilishini
tezlashtirish uchun ular o'stirilayotgan idishga Sendey virusi
tushiriladi.
Bir
organizmga
tegishli
bo'lgan
hujayralarning
qo'shilishidan gomokarionlar, ikki xil organizmga tegishli
bo'lganlaridan esa geterokarionlar hosil bo'ladi.
Ҳужайраларни ўзаро чатиштириш:
I, II - ҳар хил турга кирувчи организм ҳужайралари; III-
гетерокарион;
IV, V - гомокарионлар.
• Hozirgi paytda shu usul yordamida odamni
quyidagi xromosomalarida ikkita, uchta va undan
• ortiq genlarning joylashganligi aniqlangan: 1, 2,
5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 15, 16, 17, 19, 20, 21 va X.
• Shularning ichida eng yaxshi o'rganilganlari
birinchi autosoma va X - xromosoma bo'lib,
birinchi autosomada 20 dan ortiq, X-
xromosomada esa 100 ga yaqin genlar
aniqlangan. Y- xromosomada esa hammasi bo'lib
3 tagina gen aniqlangan.
Одам хромосомаларидан биринчи аутосоманинг
генетик ҳаритаси.
Одам кариотипи
Одам кариотипидаги хромосомаларни
2 гурухга булиш мумкин:
1. Аутосомалар, уларнинг диплоид сони – 44
(22 жуфт) булади.
2. Жинсий хромосомалар, уларнинг диплоид
сони – 2 (1 жуфт) булади. Аёллар
гомогаметали (ХХ), эркаклар
гетерогаметали (XY) булади.
