ISHLAB CHIQARISH JARAYONI AUDITI REJA: 1. Korxona faoliyatida ishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi, vazifalari va axborot manbalari 2. Korxonada ishlab chiqarish xarajatlari auditini o’tkazishni rejalashtirish 3. Korxona faoliyatida ishlab chiqarish xarajatlari auditini o’tkazish tartibi 4. Tekshiruv jarayonida olingan ma’lumotlar asosida ishlab chiqarish xarajatlari auditi natijalarini umumlashtirish Tayanch so’z va iboralar: Ishab chiqarish jarayoni, ishlab chiqarish xarajatlari, inventarizatsiya, me’yordan chetlanishlar, tannarx, ombor-tayyorlov xarajatlari, ombor hisoboti, ishlab chiqarish hisoboti, xarajatlar smetasi, tugallanmagan ishlab chiqarish, kalkulyatsiya, material qiymatliklar kamomadi, ta’minot jarayonlari. 1.Korxona faoliyatida ishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi, vazifalari va axborot manbalari Ishlab chiqarish jarayoni - bu kishilarni o’zlarining iste’moli uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. Ma’lumki, har qanday ishlab chiqarish, birinchi navbatda, mehnat jarayonidir yoki boshqacha qilib aytganda, tabiatdagi bor narsalarning ko’rinishini o’zining iste’moli uchun muvofiq holga keltirish uchun qilingan mehnat faoliyatidan iboratdir. Ana shu mehnat jarayonida kishilar, eng avvalo, tabiat bilan, uning kuchlari va ashyolari bilan hamda bir-birlari bilan o’zaro ma’lum munosabatda bo’ladilar. Ishlab chiqarish jarayonida bo’ladigan bu munosabatlarning shakllari va xususiyatlarini o’rganish hamda ularni bilgan holda ishlab chiqarishni ongli tashkil etish oliy maqsadga, ya’ni cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanilgan holda kishilarning o’sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga erishishning birdan-bir yo’lidir. Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishning ichki qonuniyatlari va uning rivojlanish xususiyatlari ko’pgina iqtisodchi olimlar tomonidan ko’rsatib berilgan. Ular mehnat kishilar yashashining umumiy asosidir deb ta’riflaydilar. Demak, mehnat iste’mol qiymatlarini yaratuvchi sifatida, foydali mehnat sifatida kishilarning yashashi uchun hech qanday ijtimoiy shakllarga bog’liq bo’lmagan holda abadiy tabiiy zaruriyatdir, mehnat bo’lmaganda kishi bilan tabiat o’rtasida modda almashinuvi ham mumkin bo’lmas edi. Kishilar o’zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini o’zgartiradilar va iste’moli uchun zarur bo’lgan mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasida moddalar almashinuvi bilan birga insonning o’zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya’ni kishilar o’zining mehnatga bo’lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qo’llashni kengaytirib boradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir. Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini hisoblashni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishdan maqsad: - sodir bo’lgan xo’jalik muomalalarini hisobga olib, tannarxning to’g’ri shaklllanishini O’zbekiston Respublikasi me’yoriy hujjatlari talablariga muvofiqligini aniqlagan holda, ishlab chiqarish xarajatlarining yuzaga chiqishi va javobgarlik markazlari bo’yicha hisobga olish va soliq to’lanadigan bazaning aniq hisob-kitobini yuritish va bu orqali ishlab chiqarish xarajatlari hamda korxona sarflarini boshqarishni tashkil etishdan iborat Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini hisoblashni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishda quyidagi vazifalar mavjud: -ishlab chiqarish xarajatlarini o’rganish va ularning holatiga baho berish; -mahsulot tannarxini pasaytirish bo’yicha belgilangan rejaning bajarilishi va dinamikasini nazorat qilish; -ishlab chiqarish xarajatlarining iqtisodiy elementi va kalkulyatsion moddalari bo’yicha o’rganish va ularga baho berish; -tannarxning o’zgarish sabablarini aniqlash va unga ta’sir etuvchi omillarni miqdor jihatidan hisoblash; -ayrim turdagi mahsulot tannarxini xarajat moddalari bo’yicha tahlil etish; -tannarxni pasaytirish bo’yicha mavjud imkoniyatlarni aniqlash va boshqalar. Korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlari hisobini tartibga soluvchi asosiy hujjat- O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5-fevraldagi 54- sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot(ish,xizmat)larni ishlab chiqarish va realizatsiya xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizom» bo’lib hisoblanadi. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining to’g’riligini va mahsulot, ish hamda xizmatlar tannarxi to’g’risidagi hisobotni tuzishning to’g’riligini nazorat qilish uchun quyidagilarni tekshirish lozim: hisobot davridagi haqiqiy xarajatlarning ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarida o’z vaqtida, to’liq va ishonarli aks ettirilishi; ishlab chiqarishga xarajat qilingan xom ashyolar, materiallar, yoqilg’ilar, extiyot qismlar va yoqilg’i-moylash materiallarini baholashning tug’riligi; belgilangan xarajat smetalari, lavozim maoshlari, tarif stavkalari, ishlab chiqarish xodimlarining mehnatiga haq to’lash va mukofatlash haqidagi Nizomga rioya qilish ustidan nazoratning ta’minlanganligi; noishlab chiqarish sarflari va yo’qotishlarning paydo bo’lish sabablari hamda hisobdan o’chirilishning asoslanganligi; ularni kamaytirish bo’yicha qabul qilingan chora-tadbirlar; asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarga eskirish hisoblashning to’g’riligi; tovar-moddiy boyliklarning hisob bahosidan chetga chiqqan summalar (transport tayyorlov xarajatlari)ni hisobdan o’chirishning to’g’riligi; tovarlar, YoMM va boshka qiymatliklar tabiiy kamayishini hisobdan o’chirishning to’g’riligi; quyidagi xarajatlarni maxsulot (ish,xizmat)lar tannarxiga qo’shishning to’g’riligi va asoslanganligi; ta’sis hujjatlariga muvofiq qo’shma korxonada ishlab chiqarishda bevosita ishlaydigan chet el fuqarolariga berilgan turar joylar va kommunal xizmatlar uchun to’lovlar; xizmat safarida va yo’lda bo’lgan vaqt, turar joy ijarasi, xizmat safari joyiga borib qaytish yo’l xarajatlari uchun tasdiqlangan me’yorlar doirasida,ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liq chet el xizmat safari xarajatlari. Asosiy xarajatlar, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish xarajatlarining to’g’ri va asoslangan hamda me’yorlarga muvofiqligini tekshiriladi. Mahsulot (ish,xizmat) larning rejadagi va hisobot kalkulyatsiyasining to’g’riligini xarajat moddalari bo’yicha tekshiriladi. Natijada reja va haqiqiy tannarx o’rtasidagi tafovutlarni moddalar bo’yicha tahlil qilinib, tafovutlar sababini aniqlanadi. Xom ashyo va materiallar sarflashning to’g’riligi, baholar to’g’riligini tekshirish metodlari, mahsulot (ish,xizmat) birligiga to’g’ri keladigan sarf me’yoriga rioya qilinishi tekshiriladi. Brak (yaroqsiz) dan ko’rilgan yo’kotishlar va ishlab chiqarish x a r a j a t l a r i s Auditor shuni yaxshi bilishi zarurki, mahsulot(ish,xizmat)lar tannarxi buxgalteriya • ҳисобот давридаги ҳақиқий харажатларнинг ишлаб чиқариш харажатлари счётларида ўз вақтида, тўлиқ ва ишонарли акс эттирилиши • ишлаб чиқаришга харажат қилинган хом ашёлар, материаллар, ёқилғилар, эҳтиёт қисмлар ва ёқилғи-мойлаш материалларини баҳолашнинг тўғрилиги • белгиланган харажат сметалари, лавозим маошлари, тариф ставкалари, ишлаб чиқариш ходимларининг меҳнатига ҳақ тўлаш ва мукофотлаш устидан назоратнинг таъминланганлиги • ноишлаб чиқариш сарфлари ва йўқотишларнинг пайдо бўлиш сабаблари ҳамда ҳисобдан чиқарилишнинг асосланганлиги • маҳсулот ишлаб чиқариш (иш, хизмат) учун қилинадиган харажатларнинг туркумланишини • харажатларни калькуляция моддалари бўйича ҳисобга олиш ва ҳисобдан чиқариш (тақсимлаш) • яроқсизлик (брак) дан ва бекор туриб қолишдан кўрилган йўқотишлар • тугалланмаган ишлаб чиқаришни аниқлаш • билвосита сарфларни тақсимлаш hisobida oddiy faoliyat turlari bo’yicha hisobot davrida mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish,xizmat kursatish) va realizatsiya bilan bog’liq sarflar yig’indisi kabi aniqlanadi. Tannarx soliqqa tortish maqsadlarida hisob elementi sifatida esa soliqqa tortiladigan bazani kamaytiradigan miqdor bo’lib hisoblanadi. Ushbu ta’rifdagi tafovut faqat shaklan ya’ni atamashunoslik nuqtai nazaridan emas, balki miqdor jihatidan hamdir. Chunki, soliqqa tortish maqsadida hisoblanadigan tannarxga odatdagi faoliyat turlariga doir sarflar belgilangan me’yor(limit)lar va cheklashlarni hisobga olgan holda qo’shiladi. Mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish,xizmat ko’rsatish) xarajatlari to’langan vaqtidan qat’iy nazar (oldin yoki keyinchalik to’langan), qaysi hisobot davriga taalluqli bo’lsa, shu davr tannarxiga qo’shiladi. Xo’jalik faoliyatidagi faktlarning vaqtinchalik aniqlik tamoili tannarxni to’g’ri shakllantirish uchun tovar-moddiy zahira (ish,xizmat)lar qiymatining to’langanlik fakti emas, balki ularni ishlatish(sarflash) fakti ahamiyatli ekanini bildiradi. Masalan, auditorga tekshiruv o’tkazish uchun taqdim qilingan hujjatlar mazmunidan ma’lum bo’lishicha, tekshirilayotgan korxona tomonidan o’tgan yili dekabr oyida keyingi yil uchun ishlab chiqarish binolarining ijara haki to’langan. Ushbu sarf shu vaqtning o’zida ya’ni o’tgan yili dekabr oyida maxsulot(ish,xizmat)lar tannarxiga olib borilgan. Auditor ushbu xujalik muomalasini asossiz, ya’ni o’tgan yildagi mahsulot (ish,xizmat) lar tannarxini sun’iy ravishda oshirgan va moliyaviy natijani hamda foyda solig’ini pasaytirgan deb topdi va tuzatish kiritishni tavsiya qildi. Shu bilan birga to’langan ijara haqi keyinga yil davomida umumiy summaning 1/12 qismi miqdorida har oyda xarajatga hisobdan o’chirishi lozimligini tushuntirdi. Xarajatlarni hujjatlashtirish tamoyili auditorning xarajatlarni asoslash uchun isbotlovchi hujjatlarning mavjudligi, hamda ushbu muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning to’g’riligini tasdiqlash vazifasini belgilab beradi. Yuqorida nomi qayd qilingan, «Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: 1.Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: a)bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; v)boshka bevosita va bilvosita xarajatlar,shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ustama xarajatlar. 2.Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmasdan, davr sarflari tarkibida hisobga olinib, asosiy faoliyatdan olingan foyda hisobidan qoplanadigan xarajatlar: a)sotish xarajatlari; b)boshqaruv xarajatlari(ma’muriy sarf-xarajatlar); v)boshqa muomala xarajatlari va zararlar. 3.Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda yoki ko’rilgan zararlarni hisoblab chiqarishda hisobga olinadigan, uning moliyaviy faoliyatiga doir xarajatlar: a)foizlar bo’yicha sarflar; b)xorijiy valyuta muomalalari bo’yicha salbiy kurs tafovutlari; v)qimmatli kog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholash; g)moliyaviy faoliyatga doir boshqa xarajatlar. 4.Foyda solig’ini to’lagunga qadar bo’lgan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqarishda hisobga olinadigan favqulodda zararlar. 2.Korxonada ishlab chiqarish xarajatlari auditini o’tkazishni rejalashtirish Har kanday faoliyat, xususan auditorlik faoliyati ham samarali bo’lishi uchun dastavval, uning puxta va aniq rejasi yoki dasturini tuzish lozim. Ularning mazmuni qo’yilgan maqsad va uni bajarish uchun belgilangan aniq vazifalardan kelib chiqadi. Tannarx auditining maqsadi xususan quyidagilardan iborat: buxgalteriya hisobida tannarx bilan bevosita bog’liq xarjatlarning holatini ekspertiza yo’li bilan baholash, yillik moliyaviy hisobot ma’lumotlarining xaqqoniyligini tekshirish. Tannarx auditini rejalashtirish chog’ida auditorlik tashkiloti tomonidan qo’llaniladigan me’yorlar bilan belgilanadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, audit rejasini puxta tuzmasdan sifatli auditorlik tekshiruvi o’tkazish mumkin emas. Amalda, auditni rejalashtirish jarayoni auditorlik tashkiloti bilan xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’rtasida shartnoma tuzilgunga qadar boshlanadi. Bu holat ko’p hollarda, agar mijoz bilan shartnoma tuzilmasa, auditni rejalashtirish bilan bog’liq xarajatlar qaysi manbalar hisobidan mablag’ bilan ta’minlanishi to’g’risidagi savolni yuzaga keltiradi. Keyinchalik shartnoma tuzilgan holda auditni dastlabki rejalashtirishga doir ishlar qiymati o’tkaziladigan auditorlik xizmatining umumiy qiymatiga qo’shiladi, aks holda u auditorlik tashkilotining mablag’lari hisobidan amalga oshirilishi lozim. Rejalashtirish auditorlik tekshiruvini boshlangich bosqichi bo’lib, auditorlar reja tuzulgunga qadar bevosita tekshiruv jarayonini boshlamasliklari lozim. Tannarx auditini rejalashtirish ham quyidagi bosqichlarga bo’linishi lozim: a) mahsulot tannarx auditini dastlabki rejalashtirish; b) mahsulot tannarx auditining umumiy rejasini tayyorlash va tuzish; v) mahsulot tannarx auditi dasturini tayyorlash va tuzish. Ushbu standart har qanday korxonada auditorlik tekshiruvini shuningdek tannarx auditini o’tkazish ham audit rejasini, ham audit dasturini tuzishni talab etadi. Agar auditorlik tashkilotining ko’pchilik mijozlari kichik va o’rta biznes korxonalariga taaluqli bo’lsa, u holda unchalik katta bo’lmagan tuzatishlar kiritilganida ko’pchilik korxonalarni tekshirish uchun mos keladigan namunaviy audit rejasi ishlab chiqish va rejalashtirish chog’ida tannarx auditi dasturini batafsil tuzishga maxsus e’tibor qaratish zarur. Bunday namunaviy rejalar bir nechta bo’lib, ular bir-birlaridan turli biznesga ega korxonalar uchun farq kilishlari mumkin. Masalan, savdo korxonalari, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxonalari va xokazo. Shuningdek auditor qandaydir boshqa tamoyillar bo’yicha umumiy namunaviy rejalar ham tuzishi mumkin. Mahsulot tannarxi auditining umumiy rejasi: mijoz faoliyati bilan tanishish, mahsulot(ish, xizmat) bilan bog’liq dastlabki rejalashtirish, tekshiriladigan xo’jalik yurituvchi sub’ektning ichki nazorat tizimini baholash, tanlash hajmi va ahamiyatlilik darajasini aniqlash, mahsulot tannarxini auditi bo’yicha dasturni tayyorlash, auditni bevosita o’tkazish jarayoni (dasturni bajarish), bajarilgan ishlar natijalarini tahlil qilish, barcha oraliq va umumiy hujjatlarni tayyorlash, tekshiruv natijalarini mijozga takdim etish va xokazolarni o’z ichiga olgan holda audit o’tkazishning barcha bosqichlarini aks ettirishi lozim. Standartda ko’rsatilishicha, auditor umumiy rejada audit o’tkazish muddatlari va audit o’tkazish grafigini tuzishni, auditorlik hisoboti (xo’jalik yurituvchi sub’ekt raxbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasi tuzishni nazarda tutishi lozim. Shundan kelib chiqib, auditor tannarx auditini o’tkazish uchun uning muddati va grafigini tuzib olishi lozim. Rejalashtirish chog’ida auditor quyidagilarni hisobga olishi zarur: - kelgusi davrdagi vaqt sarfi hisob-kitobi (takroriy audit o’tkazish xollarida) va haqiqiy mexnat xarajatlari; - ahamiyatlilik darajasi; - auditorlik guruhini tuzish, audit o’tkazishga jalb qilinadigan auditorlar soni va malakasi; - auditorlarni, ularning malakaviy darajalari va lavozimlariga muvofiq audit o’tkaziladigan muayyan uchastkalarga taqsimlash; - auditorlik guruxining barcha a’zolariga yo’l - yo’riq ko’rsatish, ularni mijozning moliya-xujalik faoliyati bilan tanishtirish ; - auditorlik guruxi rahbarining reja bajarilishi va yordamchi auditorlar ishlari sifati ustidan nazorat o’rnatishi; - auditorlik amallarini bajarish bilan bog’liq uslubiy masalalarni tushuntirish. Auditorlik tekshiruvini amalga oshirish chog’ida ko’p hollarda mijoz faoliyatida mahsulot tannarxi bo’yicha 100% hujjatlar va jarayonlarni to’liq tekshirish mumkin bo’lmaydi. Shu boisdan rejada auditorlik tanlash qay tarzda amalga oshirilishini ko’rsatish zarur. Tannarx auditi rejasi va dasturining ayrim bo’limlarini xujalik yurituvchi sub’ekt raxbariyati bilan kelishish ko’zda tutilgan bo’lib, bunda auditorlik tashkiloti audit uslublari va usullarini tanlashda mustaqil bo’lib qoladilar. Ko’p hollarda bunday kelishish, mijoz faoliyatining ayrim uchastkalarini batafsilrok tahlil etish bilan bog’liq masalalarni rejalashtirish bosqichida ko’zda tutish, auditorning tekshiruv chog’idagi xatti - xarakatlari mijoz korxona rahbariyati uchun tushunarli bo’lishi, shuningdek auditorning ish jadvaliga muvofiq talab qilinadigan xujjatlar mijoz tomonidan tezkorlik bilan takdim kilinishi va tekshiruvning u yoki bu bosqichida zarur bo’ladigan moliyaviy xizmat xodimlarini ishdan ozod etish uchun maqsadga muvofiqdir. Standartga muvofik tannarx auditining rejasi tuzilganidan so’ng audit dasturi tuzilib, unda mahsulot tannarxi hisobi to’g’ri olib borilayotganligi bo’yicha barcha auditorlik amallarining batafsil ro’yxati bayon qilinishi zarur. Dastur auditorlar uchun batafsil yo’riknoma bo’lib, unda tekshirilishi lozim bo’lgan buxgalterlik hisobining tannarxga oid bo’limlarini tekshirish, shuningdek ichki nazorat tizimini tahlil qilish bo’yicha ularning barcha xatti-xarakatlari aks etirilgan bo’lishi lozim. Audit dasturini tuzish yuzaki bajarilmasligi lozim, chunki u auditorlar ishidagi ta’sirchan nazorat dastagi bo’lib xizmat qiladi, dasturni har bir bo’limi bo’yicha auditor xulosalari esa auditorlik hisoboti va auditorlik xotimasini tuzish uchun asos bo’lib xizmat qilishi lozim. Auditor o’z ishini shunday rejalashtirishi lozimki, buxgalteriyada tannarxning to’g’ri hisobga olinishini, xarajatlarning to’g’ri aks ettirilishini, moliya-xujalik muomalalarining ishonchliligini va qonuniyligini, hamda ular buxgalteriya xisobi schyotlarida aks ettirilishining to’g’riligini o’z vaqtida va sifatli auditorlik tekshiruvidan o’tkaziladi. Mahsulot tannarxi auditini rejalashtirish quyidagilarni ta’minlashi lozim: a) buxgalteriyada mahsulot tannarxiga tegishli va davr xarajatlari xisobining holati hamda ichki nazorat tizimining samaradorligi to’g’risida zarur axborotlarni olish; b) bajarilishi lozim bo’lgan nazorat amallarining mazmunini, o’tkazish vaqtini va hajmini aniqlash. Auditni rejalashtirish kutilayotgan ishlar rejasini tuzish va auditorlik dasturini ishlab chiqishni o’z ichiga oladi. Kutilayotgan ishlar rejasida quyidagi ko’rsatkichlar aks ettiriladi: - tannarx auditini o’tkazish muddati va ishlarning davomiyligi; - bajariladigan ishlar hajmi; - auditor qo’llaydigan usullar va amallar. Auditor rejani yaxshi va sifatli tuzish xamda ishlarning kutilayotgan hajmini aniq hisobga olish uchun eng avvalo: - auditorlik tekshiruvi o’tkazish shartnomasi shartlarini o’rganishi; - o’tkaziladigan auditning eng muhim masalalarini ajratib olishi; - maxsus e’tibor talab qiladigan shartlarni aniqlashi; - tekshiriladigan korxona faoliyatida mahsulot tannarxini hisobga olgan holda yangi konunlar, nizomlar, yo’riknomalar va boshka aloqador me’yoriy hujjatlarning auditga ta’sirini o’rganishi; - tekshiriladigan korxonaning xarajatlar hisobi tizimi va ichki audit tizimining ishonchlilik darajasini aniqlash; - ichki auditorlarning ishlarini va ularni auditga jalb qilish mumkinligini tahlil qilishi; - ekspertlarni jalb qilish zarurligini aniqlanishi lozim. Ishchi hujjatlarning tafsiloti tasdiqlangan moliyaviy hisobotdagi ma’lumotlardan farq qilmasligi o’ta muhimdir. Auditorlik xulosalari yaqqol va ikki xil ma’no bildirmaydigan bo’lishi lozim. Auditorlik tashkilotlarining ish faoliyatini umumiy rejalashtirish ikki bosqichga bo’linadi. Birinchi bosqichda tekshiriladigan korxona o’rganilib, bayon qilinadi va o’tkaziladigan tekshiruvning asosiy o’lchamlari aniqlanadi, ikkinchi bosqichda esa tekshiruv strategiyasi ishlab chiqiladi va barcha oldinda turgan ishlarning batafsil bayoni tuziladi. Mahsulot tannarxi auditorlik tekshiruvini rejalashtirish tekshiriladigan korxona faoliyatini batafsil o’rganishdan boshlanadi. Auditor korxona faoliyatini o’rganishdan ikkita maqsadni ko’zlaydi: a) audit o’tkazishni osonlashtirish va sifatini oshirish; b) tekshiriladigan korxona iktisodini yaxshilashga qaratilgan amaliy maslahat yordami ko’rsatish. Korxonalarga nisbatan qo’llaniladigan qonunlar nafaqat mulkchilik shakllariga, balki karorlar qabul qilish jarayonlarining tashkil etilishi va u yoki bu hujjatlarni imzolash uchun javobgar shaxslarning tarkibiga xam bog’lik. Bashkaruv jarayonini bilish nafakat auditorga zarur bo’lgan materiallarni to’plash uchun, balki uning hisobotidan asosiy foydalanuvchilarni aniqlab, uning ishlaridagi xatarli vaziyatlarni to’g’ri baholashda ham unga yordam beradi. Tekshiriladigan korxonaning maksadlarini tahlil qilish, uning muomalalarini yaxshi tushunishga imkon berib, tekshiriladigan hisobot haqida to’g’ri fikr shaklllantirilishi uchun zarurdir. Korxonaning maqsadlarini aniqlash uchun quyidagilarni bilish zarur: mahsulotlar va xizmatlarning asosiy turlari; boshqa korxonalar, guruxlar bilan birlashishga oid yoki korxonaning sotib olish, sotish bo’yicha rejalari; ilmiy tadkikot va tajriba konstruktorlik sohasidagi yirik korxonalar; rejalashtirilgan kapital qo’yilmalar; yangi bozorlarga chiqish rejalari; axborot texnologiyasidagi o’zgarishlar, soliqlarni rejalashtirish strategiyasi. Mijozning muomalalari haqidagi ma’lumotlar auditorga o’zining xatarli holatlarini to’g’ri baholash, samarali tekshirish dasturi tuzish va uni o’tkazishga ketadigan vaqtni tejashda yordam beradi. Tekshiriladigan korxonaning mahsulot tannarxini shakllantirish bo’yicha hisob yuritish siyosatini bilish auditorga har xil schyotlarni tekshirishning samarali metodlarini ishlab chiqish imkonini beradi. Eng muhimi, auditor amaldagi buxgalterlik hisobi tizimi tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning xo’jalik faoliyatini ishonarli aks ettirishi hamda tekshirilayotgan korxonadagi mavjud nazorat vositalariga qay darajada tayana olishiga ishonch hosil qilishi lozim. Shuningdek, hisob tizimini, ya’ni xujjatlar aylanish reja-grafigining tuzilishini, buxgalteriya xodimlarining xizmat vazifalari qanday taqsimlanayotganligini ko’rsatishi, korxonaning asosiy muomalalarini aks ettirish uchun qanday schyotlar korrespondentsiyalari (o’zaro bog’lanishlari) qabul qilinganligi va qanday hisob registrlaridan foydalanilayotganligi kabi masalalarni bayon qilish lozim. Ko’pchilik auditorlar hisobni tashkil etish va uni yuritish uslubiyoti standart, markazlashtirilgan holda tartibga solishga bo’ysundirilgan va shuning uchun uni bayon qilishga ehtiyoj sezilmaydi degan noto’g’ri fikrga ega. Ular bunday fikrga asoslanib auditni rejalashtirishning bu qismiga etarli e’tibor bermaydilar. Bunday yondoshuvga yo’l qo’yib bo’lmaydi, chunki markazlashtirilgan tizim shunga olib keladiki, unda turli korxonalar nafaqat o’z xususiyatlarini, balki namunaviy schyotlar va registrlar nomi ostida ham xatolarini yashiradilar. Masalan, 1010-1090 «Materiallar» schyotlari bo’yicha qoldiqlarni balansda hisob baholarida aks ettirish hollari ko’p uchraydi. Hisob yuritish siyosatidagi «ishlab chiqarish zahiralarining hisobi ularning o’rtacha sotib olish bahosi bo’yicha yuritiladi» degan yozuv ostida nafaqat o’rtacha miqdorlarni hisob-kitob qilishning xilma xil usullari, balki ulardan to’g’ridan - to’g’ri voz kechish va materiallarni korxona uchun eng qulay bo’lgan baholarda hisobdan o’chirish va shunga o’xshashlar yashirinishi mumkin. Buxgalteriya xodimlari korxonada yuritiladigan oborot vedomostlari va shunga o’xshashlarni jurnal-orderlar deb tushunib, hisob jurnal-order shaklida yuritilishini tasdiqlashlari ham mumkin. Har bir auditor, garchi bitta mahsulot tannarxi auditorlik tekshiruvida to’lik ishtirok etgan bo’lsa ham, buxgalteriya hisobida xarajatlarni tartibga solish va soliqqa tortishning mavjud tizimida istalgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalterlik (moliyaviy) hisobotining u yoki bu darajadagi xatolarga yo’l qo’ymasligi o’ta murakkab ekanligini tushunib etadi. Auditor bunday xatolarni aniqlaganida quyidagi vazifalarni xal etishi lozim: - buxgalterlik hisobotidagi xarajatlar bilan bog’liq xatolarning buzib ko’rsatilishini bayonini yozish; - buxgalterlik hisobida xarajatlar hisobining qonunchilik bilan belgilangan koidalari xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlari tomonidan bilmasdan yoki ataylab buzilgan hollar aniqlanganida auditorlik tashkiloti qanday ish tutishi xususiyatlarini aniqlash; - buxgalteriya xisobotining ishonchliligiga ta’sir qiladigan xatolar auditor tomonidan aniqlanganligi munosabati bilan xo’jalik yurituvchi sub’ekt va auditorlik tashkiloti mas’uliyatlarini bir-biridan ajratib belgilash; - buxgalterlik (moliyaviy) hisobotning buzib ko’rsatilish xavf-xatari omillarini aniqlash. Ko’pincha auditor mahsulot tannarxi auditini o’tkazish chog’ida buxgalteriyada xarajatlarning tannarxga qanday maqsadlarda ataylab xatolar kiritilganligini aniqlashga urinib, unga xos bo’lmagan funktsiyalarni zimmasiga olishga xarakat qiladi (balki buxgalterlik hisoboti ma’lumotlaridan foydalanuvchilarni chalg’itish uchun g’arazli maqsadlar ko’zlangan bo’lishi mumkin). Xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlarining buxgalterlik hisobotida xatolar paydo bo’lishiga olib keladigan, ataylab qilingan xatti-xarakatlari (yoki loqaidliklari) to’g’risida xulosa qilish faqat vakolatli organ tomonidan amalga oshirilishi mumkinligini auditor hisobga olishi zarur. Auditor uchun muhimi aniqlangan xatolarning axamiyatli yoki axamiyatsiz ekanligi. Agar rahbariyatga taqdim qilingan axborotlar natijalari bo’yicha tegishli buxgalteriya hujjatlariga tegishli o’zgartishlar kiritilmagan bo’lsa, u holda auditor audit jarayonida aniqlangan buxgalterlik hisobotidagi buzib ko’rsatilgan faktlar to’g’risidagi ma’lumotlarni auditorlik xulosasiga kiritishi kerak. Auditorlar ham, tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati ham shuni unutmasliklari zarurki, buxgalterlik hisobotlarini ataylab va bilmasdan buzishlarning yuzaga kelishi uchun; shunday xatolarning oldini olish bo’yicha choralar ko’rilmaganligi uchun; ularni bartaraf qilmaganligi yoki kechikib to’g’rilaganligi uchun xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlari javobgardir. · korxonada mahsulotlarni etkazib berish bo’yicha shartnoma majburiyatlarining bajarilishini ishonarli, tezkor hisobga olishning tashkil etilishi, tayyor mahsulotlar etkazib berish majburiyatlarining bajarilishini hisobga olgan holda korxona xodimlari tomonidan belgilangan tartibga rioya qilinishi; - mahsulotlarni to’lik va o’z vaqtida etkazib bermaganlik natijasida ko’rilgan yo’qotishlar (jarimalar, peniyalar, neustoykalar va boshqalar); - chiqarilayotgan mahsulotlarni yangilashga doir ko’zlangan tadbirlarning bajarilishi; mahsulot sifati ko’rsatkichlari, brak va sifatsiz mahsulot etkazib berganlik uchun ko’rilgan zararlar; - mahsulot chiqarish ritmi, ritmsiz ishlash sabablari, sutkalik grafiklar bajarilmasligi oqibatida ko’rilgan zararlar; - xom ashyolar, materiallar va ishlab chiqarish chiqitlaridan oqilona foydalanish; - mahsulot ishlab chiqarish va sotish haqidagi hisobot ma’lumotlarining buxgalterlik hisobi va dastlabki xujjatlar ma’lumotlariga to’g’ri kelishi; - mahsulotlar hisobotiga hisobot davrida tayyorlanib tugallanmagan mahsulotlarning kiritilmaganligi va hisobotlarda boshqa qo’shib yozish hamda chalkashliklarga yo’l qo’yilmaganligi. Hisob siyosatida quyidagilar aks ettirilishi lozim: Materiallarni sotib olish va tayyorlashni hisobga olish tartibi: Ishlab chiqarishga berilgan materiallarni hisobdan o’chirish usullari: - xar bir birligining tannarxi bo’yicha. - o’rtacha tannarx bo’yicha (AVECO). - moddiy ishlab chiqarish zahiralarining birinchi sotib olingan tannarxi bo’yicha navbati bilan (FIFO) Xarajatlarni va muomala sarflarini hisobga olish uslubi: - maxsulotlar tannarxini shakllantiradigan xarajatlarni hisobga olish (2010,2310,2510) balans schyotlarida amalga oshiriladi. - to’liq bo’lmagan ishlab chiqarish tannarxi. Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash va hisobdan o’chirish tartibi. Kelgusi davr sarflarini hisobdan o’chirish tartibi: - bir tekisda; - mahsulot hajmiga mutanosib ravishda. Boshqaruv va tijorat sarflarini tan olish tartibi: - hisobot yilida ular to’lik tan olinadi. - sotilgan va sotilmagan tovarlar (maxsulotlar) o’rtasida taqsimlanadi. Auditor ichki nazorat tizimining ishonchliligini va tekshirish o’tkazishda unga tayanish mumkinligi haqida asosli qaror qabul qila olishi uchun bu tizimni o’rganadi. Nazorat tizimining ishonchliligi, uning hisob yuritishda muayyan shaxslar qasddan qilishi mumkin bo’lgan, shuningdek tasodifiy yo’l qo’yiladigan xatolarning oldini olish va aniqlash layoqatidan iborat. Agar auditorning fikricha, ichki nazorat tizimi ishonchli bo’lsa, bunda u tekshiruv ob’ektlaridan birortasi bo’yicha schyotlar yoki muomalalarni tekshirishni to’lik yoki qisman ichki nazorat tizimining ishlashini tekshirish natijasi bilan almashtirishi mumkin. Agar, ichki nazorat tizimi ishonchli va sezilarli darajada izdan chiqmasdan ishlayotganligini aniqlansa, u bunday tizimdagi buxgalterlik ma’lumotlarida ham katta xatolar yo’q deb taxmin qilishga haqlidir. Agar mabodo ichki nazorat tizimi samarasiz bo’lsa, auditor uning kamchiliklaridan kelib chiqadigan xatarli vaziyatlarni bartaraf qilish uchun testlar soni va uni tanlash hajmini ko’paytirishi lozim. Ichki nazorat tizimini ko’rib chiqishda, auditor avvalo, korxona ma’muriyatining ichki nazoratga munosabatini, ya’ni korxona rahbarining fikrlash xususiyatlarini, ularning rahbarlik qilish uslubini, aniq moliyaviy hisobotga munosabatini o’rganadi. Auditor korxona atrofidagi ishchanlik muhitini ham inkor qilmasligi lozim. O’rganishning ushbu bosqichida auditor mijoz bilan tuzilgan shartnomadan kelib chiqadigan taxlikali vaziyatlarni baholashda to’plagan ma’lumotlaridan foydalanadi. Lekin, u agar butun auditning taxlikali vaziyatlarini qulay deb baholagan bo’lsa, shuningdek, korxonaning ichki nazorat tizimini ham ishonchli deb bilmasligi lozim. Rejalashtirish paytida ichki nazorat tizimi faoliyatining barcha tomonlarini batafsil tahlil qilib chiqish lozim. Auditor olingan ma’lumotlarni yagona tizimga keltirish uchun qisqacha hisobot tayyorlab, unda quyidagilarni bayon qiladi: korxonaning faoliyat qilish sohasi va printsiplari; rahbariyatning ishonchli hisob va nazorat tizimini yaratishga oid majburiyatlari; rahbariyatning korxona faoliyatini nazorat qila olish layoqati. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida ichki nazoratga taaluqli kandaydir maxsus talablar yuk. Shuning uchun auditor ichki nazorat tizimini baxolashda ikkita omilga tayanadi: - ichki nazoratning maqsadi korxona rahbariyati uchun ham, auditor uchun ham bir xil - buxgalteriya hisobotining ishonchliligi va ob’ektivligini ta’minlash; - auditorlik hisobotining tahliliy qismida ichki nazorat holatini ekspertiza qilish natijalarini aks ettirish zarur. Ichki nazorat tizimini baholashning asosiy maqsadi auditni rejalashtirish, shuningdek auditorlik amallarining turlarini, o’tkazish vaqtini va hajmini aniqlash uchun puxta zamin yaratib, ularni auditorlik tekshiruvining dasturida aks ettirishdan iborat. Nazorat muhitining ahvoli rahbarlarning ish uslubi, ularning dunyo qarashi, nazorat va xodimlar ustidan nazorat maqsadini tushuntirish tizimining samaradorligiga bog’lik. Ishlab chiqarish xarajatlarining buxgalteriya hisobi bo’yicha ichki nazorat tizimi holatini tekshirish yuzasidan testlar . № Test sinovlari bo’yicha yo’nalishlar va savollar Javoblar Javo b yo’q Ha Yo’ q Izoh 1 2 3 4 5 6 1 Shartlar Yuk xatlari, cheklab-olish xaritalari, talabnomalar, naryadlar, tabellar, hisob varaqalari blankalaridan moddiy javobgar shaxslardan tashqari boshqalar foydalana oladimi? x 2 Haqqoniylik Usta (brigadir) tomonidan tayyorlangan materiallarni olish talabnomalari va ish vaqtini hisobga olish varaqalari tekshiriladimi ? x 3 Har hafta yakuni bo’yicha usta (brigadir) tomonidan tayyorlangan mehnat va ishlatilgan materiallar to’g’risidagi hisobot tekshiriladimi? x Korxona da nazorat past 4 To’liqlik Yuk xatlari, cheklab olish xaritalari, talabnomalar, naryadlar, tabellar, hisob varaqalari oldindan raqamlanadimi va undan mavjud bo’lmagan va soxta hujjatlarni aniqlash uchun foydalaniladimi? x 5 Javobgarlik Naryad-topshiriqnomalar, materiallar bo’yicha yuk xatlar va ishchi kuchiga bo’lgan ehtiyojlar maxsus mas’ul shaxslar tomonidan tayyorlanadimi? x 6 Aniqlik Materiallarni sarflash, mehnat hisobi va ishlab chiqarish hisobotlari bo’yicha dastlabki hujjatlar ma’lumotlari bo’yicha aniqlangan farqlar tekshiriladimi? x 7 Xarajatlar bo’yicha me’yorlar muntazam ravishda qaytadan ko’rib chiqiladimi? x Korxona da nazorat past 8 Tayyor mahsulot to’g’risidagi hisobot ma’lumotlari bilan omborga kirim qilingan mahsulotlar to’g’risidagi ma’lumotlar orasidagi farqlar hisobga olinadimi? x 9 Tabaqalashtirish Xarajatlar kalkulyatsiya elementlari va bandlari bo’yicha to’g’ri tabaqalashtiriladimi? x 10 Hisob Mahsulot tannarxi bo’yicha xarajatlar hisobi va kalkulyatsiya usuli tanlab olinganmi? x 11 Xarajatlar hisobi uchun mas’ul shaxslar tomonidan segmentlar bo’yicha va umumlashtirilgan hisob ma’lumotlari tekshiriladimi? x 12 Davriylik Xarajatlar hisobi "Voqealarni davr bo’yicha aniqligi" tamoyiliga javob beradimi? x Nazorat muhiti quyidagi elementlardan iborat: - siyosat va boshqaruv uslublari; - korxonaning boshqaruv tuzulmasi; - direktorlar kengashi, xususan uning auditorlik komiteti faoliyati; - boshkaruv funktsiyalari va mas’uliyatlarni taqsimlash uslublari; - nazorat boshqaruv uslublari, shu jumladan ichki audit; - kadrlar siyosati va amaliyot; - tashqi ta’sirlar (banklar tekshiruvi, soliq nazorati). Nazorat muhitidagi nazorat amallariga nazorat amallarining ayrim xususiyatlari xosdir. Rahbarlar va menenjerlarning nazoratga munosabati nazorat muhitiga eng katta ta’sir ko’rsatadi. Boshkaruvning yuqori pog’onasi xizmatchilarning nazoratga munosabatini belgilaydi. Yaxshi boshqaruv muhiti yuqori darajadagi ichki kommunikatsiya tizimini ta’minlaydigan, direktorlar Kengashi huzuridagi auditorlik inspektsiyasining samarali ishlashiga yordam beradigan, byudjetlar tizimi (biznes-reja yoki smeta) va ularning bajarilishi to’g’risidagi hisobotlardan foydalanadigan, ichki auditning samaradorligini ta’minlaydigan boshqaruv tizimi bilan tavsiflanadi. Keyinchalik, nazorat muhiti korxona xodimlarining kompetentliligi, xizmat vazifalarining taqsimlanishi, aktivlar, hujjatlarni olish imkoni va hisob yozuvlarini vaqti-vaqti bilan taqqoslab turish bilan aniqlanadi. Nazorat funktsiyalarini amalga oshiruvchi xodimlar kompetentliligi korxona ichki nazorat tizimining asosiy belgisi hisoblanadi. Korxonaning kadrlar bilan bog’lik muammolari ichki nazorat tizimiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Agar buxgalterlar tez-tez almashtirib turilsa, bu hisob va nazorat funktsiyalari etarli tajribaga ega bo’lmagan va buning oqibatida ko’plab xatolarga yo’l qo’yadigan odamlar tomonidan bajarilishga olib keladi. Yangi rahbarlar va mansabdor shaxslar korxonadagi hisob tizimi bilan etarli darajada tanish bo’lmasligi mumkin. Ayrim hollarda buxgalteriya xodimlari yuqori boshqaruv bo’g’ini tomonidan topshirilgan nojo’ya hisob amallarini bajarishni xohlamaganliklari uchun ham ishdan bo’shab ketadilar. Shuning uchun ham buxgalteriya xodimlarining tez- tez almashtirilib turishi noxush fakt bo’lishi mumkin. Auditorlik tekshiruvining dasturi Audit bo’limi: Ishlab chiqarish xarajatlari Tekshirilayotgan tashkilot TEH-KOMPUTER PLUS korxonasi Audit davri 14.03.15 - 25.03.15 Kishi-soatlar soni 16 Auditorlik guruhi rahbari Karimov X. Auditorlik guruhi tarkibi Karimov X,.Salimov D.G. Rejalashtirilayotgan auditorlik riski 5 % Rejalashtirilayotgan muhimlik darajasi 5 % № Audit bo’limlari bo’yicha auditorlik tadbirlari ro’yxati O’tkazish davri Bajaruv chi Auditorning ish hujjatlari 1 Ishlab chiqarish harajatlari tarkibidagi ajratmalarni tekshirish 13.01. 2015y. Karimov X. Korxona sarf- xarajatlari haqida ma’lumot 2 Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibidagi to’lovlarni tekshirish 13.01. 2015y. Karimov X Korxona sarf- xarajatlari haqida ma’lumot 3 Davr xarajatlari tarkibidagi soliqlarni tekshirish 14.01. 2015y. Salimov D.G. Korxona sarf- xarajatlari haqida ma’lumot 4 Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibidagi ajratmalarni tekshirish 14.01. 2015y. Karimov X. Korxona sarf- xarajatlari haqida ma’lumot 5 Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibidagi to’lovlarni tekshirish 14.01 2015y. Salimov D.G. Korxona sarf- xarajatlari haqida ma’lumot Nazorat qilib turish nazorat muhitining muxim elementi hisoblanadi. Korxonada hisob funktsiyalari va nazorat amallarini korxona xodimlari va kompyuter tizimi bajarishi mumkin. Menejerlar tomonidan bu funktsiyalar bajarilishi ustidan nazorat o’rnatilishini ta’minlash e’tiborga molik. Kreditlash bo’yicha menejerlar ishi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi nazoratchi, masalan, debitorlar schyotlaridagi saldolarni nazorat schyoti ma’lumotlariga vaqti-vaqti bilan taqqoslab turishi mumkin. Bo’linmalar rahbarlari yoki nazoratchilari xizmatchilar tomonidan topilgan xatolarni tuzatishlari, shuningdek, korxonadagi hisob tizimiga taalluqli qarorlar qabul qilishi va ruxsat etishi mumkin. Nazorat o’rnatish boshqaruv nazoratining muhim vositasi va butun ichki nazorat tizimi faoliyat ko’rsatishining sharti hisoblanadi. Dastur auditor assistentlari uchun batafsil yo’riqnoma bo’lib xizmat qiladi va bir vaqtning o’zida auditorlik tashkiloti va auditorlik guruhining rahbarlari uchun ish sifatini nazorat qilish vositasi hisoblanadi. Mahsulot tannarxini tekshirishda auditor audit dasturini hujjatli rasmiylashtirishi, har bir bajariladigan auditorlik rusum-qoidasini raqam yoki kod bilan belgilashi kerak, toki auditor ish jarayonida o’zining ish hujjatlarida ularga havola qilish imkoniyatiga ega bo’lsin. Mohiyatiga ko’ra auditorlik rusum-qoidalari o’z ichiga buxgalteriya hisobida hisobvaraqlar bo’yicha oborotlar va saldo to’g’ri aks ettirilganligini batafsil tekshirishni oladi. Shuningdek auditorlik rusum-qoidalari dasturi ana shunday aniq batafsil tekshirishlar uchun auditor harakatlari ro’yxatidan iborat bo’ladi. Shu bilan mahsulot tannarxini audit qilish bo’yicha rejalashtirish ishlari nihoyasiga etadi. 3. Korxona faoliyatida ishlab chiqarish xarajatlari auditini o’tkazish tartibi Ishlab chiqarish xarajatlari guruhi iqtisodiy mazmuniga ko’ra mahsulot (ish,xizmat)lar tannarxining tarkibini tashkil etuvchi quyidagi elementlarga bo’linadi: 1. Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqindilar qiymati chegirilib tashlangan holda); 2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnat haqi xarajatlari; 3. Ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urta ajratmalari; 4. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar eskirishi; 5. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar. Shuning uchun auditor har bir xarajat elementi tarkibining «Nizom»ga muvofiqligiga ishonch hosil qilishi lozim. Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari elementi tarkibiga ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etuvchi yoki mahsulotni tayyorlash (ishlarni bajarish va xizmatlarni ko’rsatish)da zarur tarkibiy qism hisoblangan, chetdan sotib olingan xom-ashyo va materiallar,butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar,ish va xizmatlar hamda Nizomda belgilangan boshqa xarajatlar kiradi. Auditor qaytarib olinadigan chiqindilar qiymati va idish hamda o’rash materiallari qiymati ularni sotish,foydalanish yoki omborga kirim qilish mumkin bo’lgan narxda baholanib,mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan chegirib tashlanganligini aniqlashi zarur.. Shuningdek,mazkur element bo’yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar qiymati ularni sotib olish narxidan, shu jumladan qo’shimcha narx(ustama)dan,ta’minlovchi,tashqi iqtisodiy tashkilotlarga to’lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari qiymatidan,shu jumladan brokerlik xizmatlari bilan birga,bojlar va yig’imlardan, yuklash-tushirish hamda tashishga haq to’lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va etkazib berishga haq to’lashdan kelib chiqib shakllanishini ham nazarda tutishi zarur. Bulardan tashqari auditor mahsulot(ish,xizmat)lar tannarxiga olib borilgan moddiy resurslarni baholashning to’g’riligini ham tekshirishi kerak. №4-«Tovar-moddiy zahiralar»nomli BHMSga muvofiq har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt materiallarni baholash usullaridan (FIFO, AVECO)birini tanlaydi va hisob yuritish siyosatida aks ettiradi. Auditor tomonidan hisob siyosatiga mos ravishda material xarajatlari tannarxga olib borilishini ham tekshirish lozim. Masalan, TEH-KOMPUTER PLUS korxonasi tomonidan kompyuter detallari bo’yicha quyidagicha ma’lumotlar keltirilgan (korxonada FIFO usulidan foydalaniladi): Xom ashyoni sotib olish davri va qiymati Detallar sotib olingan sana dona Har birining qiymati Umumiy summa 7 mart 15 23500 352500 15 mart 18 27000 486000 28 mart 12 28300 339600 Jami 45 1178100 Oy oxiriga qoldiq, dona 13ta Oy oxiriga qoldiq, so’mda 13*23500 = 305500 Oy davomida qabul qilingan detallar qiymati Minus: oy oxiridagi qoldiq Mahsulot tannarxiga olib borilgan detallar tannarxi 1178100 305500 872600 «ZIYONUR AUDIT» auditorlik tashkiloti auditori tekshirishda buxgalter qaysi usuldan foydalanib materiallarni tannarxga olib borayotganligiga e’tibor bergan. Yuqoridagi misolda korxonada hisob siyosatiga muvofiq FIFO usulidan foydalanish lozim bo’lsada, unga rioya qilinmagan. Bu erda oy oxiriga qoldiq 366600 so’m (12*28300+1*27000) bo’lishi lozim edi. Tabiiyki, mahsulot tannnarxida ham 61100 so’m tafovut vujudga keladi. Bu mahsulot tannarxini oshishini ta’minlab to’lanishi lozim bo’lgan soliqni kamaytiradi. Bu esa ancha salbiy vaziyatga olib kelishi mumkin. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnat haqi xarajatlarining tarkibi «Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom»da batafsil berilgan. (1.2.1-1.2.3.(1.2.3.1-1.2.3.8)-1.2.5.(1.2.5.1-1.2.5.4)-1.2.7 bandlar). Mahsulotlar tannarxining mazkur elementini tekshirishda aniqlanadigan asosiy xato-bu xarajatlarning ishlab chiqarish yo’nalishi tamoyiliga rioya qilmaslikdir. Auditor ish haqi hisoblashga doir dastlabki hujjatlar (ish vaqtini hisobga olish tabeli,ishbay ishlar uchun naryadlar,hisoblashuv-to’lov vedomostlari)ni tekshirish chog’ida boshqa faoliyat turlari (qurilish,madaniy- maishiy va sh.o’)da band bo’lgan xodimlarning mehnatiga haq to’lash xarajatlarining asosiy faoliyatdagi mahsulotlar tannarxiga qo’shilish faktlarini aniqlashi kerak. Bunga 6710-«Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar» va 6720-«Deponentlangan mehnat haqi» schyotlarining krediti bo’yicha ma’lumotlarning ishlab chiqarishga olib borilgan qismini, yig’ma mehnat haqi vedomostining uni hisoblash qismi bo’yicha jami ko’rsatkichlari bilan solishtirish orqali erishiladi. Qoidaga ko’ra, yig’ma vedomostning jami ma’lumotlari, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oladigan schyotlarning debeti bo’yicha ma’lumotlarga qaraganda ko’p bo’lishi lozim. Auditor xatoliklarni aniqlash bilan birga ish haqi hisoblashda maqbul yo’llar bo’yicha takliflar ham berishi lozim. Masalan, TEH-KOMPUTER PLUS korxonasida 15 ta ishchi band bo’lib, soatbay ish haqi stavkasi – 1500 so’m va bu normativ stavka bo’lib xizmat qiladi. Shu bilan birga korxonada premiyali (rag’batli) to’lov turi ham mavjud, unga ko’ra 100% dan oshgan samaradorlik darajasining yarmi miqdorida soatbay ish haqiga nisbatan to’lanadi, ya’ni agar samaradorlik darajasi 110% ni tashkil etsa, soatbay ish haqi 1575 (1500+1500*5%) so’mni tashkil etadi. Oy davomida korxonada 154 ta kompyuter 172 soatda yig’ildi. Normativ bo’yicha esa soatiga 0,7 ta kompyuter yig’ilishi lozim edi. Bunda norma bo’yicha korxonada 120ta kompyuter yig’ilishi lozim edi. Korxonada esa soatiga 0,9 (154:172) ta kompyuter yig’ilgan. Ya’ni samaradorlik 130% ni (0,9:0,7) tashkil etgan. Ishchilarga norma doirasida 258000 (172*1500) so’m to’lanadi, shu bilan birga 38700 (172*1500*15%) so’m rag’batlantirish summasi ham to’lanadi. Korxonalarda bunday usullarni qo’llash korxona samaradorligini oshirishda albatta sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urta ajratmalari elementiga byudjetdan tashqari majburiy fondlarga qonunchilik bilan belgilangan me’yorlarga muvofiq ajratiladigan to’lovlar kiradi. Masalan, mehnat haqi fondidan sug’urta fondiga majburiy ajratmalar, nodavlat pensiya jamg’armalariga, ixtiyoriy tibbiy sug’urta va sug’urtaning boshqa turlariga ajratmalar, bandlik xizmatiga ajratmalar shular jumlasidandir. Bunday ajratmalarning mahsulotlar tannarxiga olib borilishini tekshirishda byudjetdan tashqari fondlarga to’lanadigan badallarni hisoblab chiqarish manbalarining mehnat haqi fondining o’zini hisoblab chiqarish manbasiga bevosita bog’liq ekanligiga e’tibor berish zarur. Boshqacha qilib aytganda, to’lov manbasi qanday bo’lsa, badallarni to’lash manbasi ham shunday bo’ladi, bu esa yoxud tannarx,yoxud korxonaning o’z xususiy mablag’lari bo’lishi mumkin. Masalan, tekshiruv jarayonida auditor asosiy ishlab chiqarishda ishlaydigan ishlovchiga bergan 80000 so’mlik moddiy rag’batlantirish summasi hamda shu summaga nisbatan hisoblangan byudjetdan tashqari fondlarga to’lovlar summalari(ijtimoiy sug’urta fondiga 24%- 19200 so’m, bandlik xizmatiga 2,5% - 2000 so’m) ham mahsulot tannarxiga olib borilgan(Dt 2010 Kt 6710 - 80000 s ,Dt 2010 Kt 6520 - 19200 so’m,Dt 2010 Kt 6530 - 2000 so’m).Auditor ushbu xo’jalik muomalalari bo’yicha tuzilgan schyotlar korrespondentsiyasini noto’g’ri deb topib,jami 101200 so’mga mahsulot tannarxi asossiz oshirilgan va natijada soliqqa tortiladigan baza shu summaga kamaytirilganligini isbotladi. Moddiy rag’batlantirish summasi ( 80000 s) va u bo’yicha hisoblangan barcha ajratmalar (19200 s) mahsulot tannarxiga qo’shilmasdan,korxonaning o’z mablag’lari ya’ni moddiy rag’batlantirish uchun ajratilgan fond hisobidan qoplanishi kerak. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar eskirishi elementi bo’yicha xarajatlar tarkibiga asosiy ishlab chiqarish vositalarining, shu jumladan moliyaviy lizing asosida olinganlarni ham qo’shgan holda dastlabki (tiklash) qiymatiga nisbatan belgilangan tartibda tasdiqlangan me’yorlar, jadallashtirilgan amortizatsiyani ham qo’shib, hisoblangan amortizatsiya ajratmalari (hisoblangan eskirish) summalari kiradi. Ta’kidlash joizki, №5 -«Asosiy vositalar»nomli BHMSga muvofiq asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblashning quyidagi usullari tavsiya qilinadi: Bir tekis (to’g’ri chiziqli) usul; Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib usul (ishlab chiqarish usuli); Asosiy vositalar foydali xizmat qilish muddati yillar sonining yig’indisi bo’yicha hisobdan o’chirish usuli (kumulyativ usul); Kamayib boruvchi qoldiq usuli. Auditor korxonada ushbu usullardan bittasi tanlab olinib, hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruq bilan rasmiylashtirilganligini aniqlashi lozim. Shuningdek, tanlangan usulning hisobot yili davomida o’zgarmaganligiga, agar o’zgargan bo’lsa sababini va bu haqda hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruqqa o’zgartish kiritilganligiga e’tibor berishi kerak. Asosiy vositalar ob’ektlarining foydali xizmat qilish muddatlari ularni balansga qabul qilish paytida aniqlanadi. Amortizatsiya hisoblash asosiy vositalar ob’ektlarining butun foydali xizmat qilish muddati davomida to’xtatilmaydi. Faqat korxona rahbarining qaroriga muvofiq qayta jihozlash (rekonstruktsiya) va zamonaviylashtirish (modernizatsiya) uchun o’tkazilgan, hamda konservatsiyaga qo’yilgan asosiy vositalar bundan mustasno. Amortizatsiya ajratmalari hisoblash yillik summasi quyidagicha aniqlanadi: Bir tekis (to’g’ri chiziqli) usulda -muayyan asosiy vosita ob’ektining dastlabki qiymati, amortizatsiya me’yori va foydali xizmat qilish muddatidan kelib chiqib aniqlanadi. Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib usul (ishlab chiqarish usuli) bo’yicha amortizatsiya hisoblash faqat asosiy vositadan foydalanish natijasiga asoslanib, uni hisoblash chog’ida vaqt oralig’i rol o’ynamaydi. Masalan, stanokning dastlabki qiymati 800000 so’m,qoldiq qiymati 50000 so’m va foydali xizmat qilish muddati davomida ishlab chiqarishi lozim bo’lgan mahsulot esa 60000 dona mahsulot. Bunda 1 dona mahsulotga to’g’ri keladigan amortizatsiya xarajatlari quyidagicha aniqlanadi: Dastlabki qiymat - qoldiq qiymat = 800000 – 50000 = 12,5 s ish birligi hajmi 60000 Bir yilda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori 12,5 so’mga ko’paytirilib, bir yillik amortizatsiya summasi aniqlanadi. Masalan, stanok birinchi yili 10000 ta mahsulot ishlab chiqarish rejalashtirilgan. Demak, birinchi yil uchun amortizatsiya summasi: 10000 ta x 12,5 = 125000 so’m. 3. Asosiy vositalar foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar sonining yig’indisi bo’yicha hisobdan o’chirish usuli (kumulyativ usul) muayyan asosiy vositaning foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar yig’indisi asosida aniqlanib, ushbu yig’indi hisob-kitob koeffitsienti uchun maxraj qilib olinadi. Foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar soni esa surat qilinib, kamayib borish tartibida teskari joylashtiriladi. Masalan, stanokning xizmat muddati 5 yil. Xizmat yillari yig’indisi (kumulyativ son) 15 ga teng (1+2+3+4+5 q 15). Har yil uchun amortizatsiya hisoblash koeffitsienti esa quyidagicha bo’ladi (2.4-jadval). So’ngra har bir koeffitsient (kasr) amortizatsiyalanadigan qiymatga ko’paytirilib, tegishli yil uchun amortizatsiya summasi aniqlanadi. Amortizatsiya hisoblash jadvali Yillar 1 - y 2 - y 3 - y 4 - y 5 – y Koeffits enti _5_ 15 _4_ 15 _3_ 15 _2_ 15 _1_ 15 4. Kamayib boruvchi qoldiq usuli kumulyativ usuldagi tamoyilga asoslangan bo’lib, istalgan qat’iy stavka (%) qo’llanilishi mumkin. Bunday stavka (%) sifatida ko’p hollarda bir tekis (to’g’ri chiziqli) usulda qo’llaniladigan amortizatsiya me’yorining ikkiga ko’paytirilgan miqdori olinadi va har yil boshidagi qoldiq qiymatidan shu yil uchun eskirish summasi hisoblab chiqariladi. Auditor korxonada qo’llanilayotgan amortizatsiya hisoblash usuli bo’yicha hisob-kitoblarning to’g’riligini ham tekshirishi zarur. Shuningdek, asosiy vositalar ob’ektlari bo’yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblash usulidan qat’iy nazar, yil davomida har oyda yillik summaning 1/12 qismi hajmida hisoblab borilganligini aniqlash kerak. Asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya ajratmalari qaysi hisobot davridan hisoblangan bo’lsa, buxgalteriya hisobi va hisobotda shu davrda aks ettirilishi, hamda korxonaning hisobot davridagi moliyaviy natijasi qanday bo’lishidan qat’iy nazar (foyda yoki zarar) hisoblanishini ham nazarda tutish zarur. Bulardan tashqari, xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan, ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati va foydali xizmat qilish muddati (biroq xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyat qilish muddatidan oshmagan muddat)dan kelib chiqib hisoblangan, me’yorlar bo’yicha har oyda mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga olib boriladigan eskirish summalari ham ushbu elementga kiradi. Bunda auditor foydali xizmat qilish muddatini aniqlash imkoni bo’lmagan nomoddiy aktivlar bo’yicha eskirish me’yori besh yil muddat hisobidan kelib chiqib aniqlanishini, biroq bu muddat xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyat muddatidan oshib ketmasligini nazarda tutishi kerak. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar ro’yxati «Xarajatlar tarkibi.... to’g’risidagi Nizom»da batafsil keltirilgan. Jumladan, ishlab chiqarish jarayonlariga xizmat ko’rsatish xarajatlari; ishlab chiqarishni xom ashyo, materiallar, yonilg’i, energiya, dastgohlar, moslamalar va boshqa mehnat vositalari hamda buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini ishchi holatida saqlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini xo’jalik usuli bilan barcha turdagi (joriy, o’rta, kapital) ta’mirlashlar ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli moddalari bo’yicha mahsulot (ish,xizmat)lar tannarxiga kiritiladi. Bundan tashqari, zarur hollarda ayrim tarmoqlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlari O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining ruxsati bilan kapital ta’mirlash ishlarini bajarish uchun zahira (manba) yaratishlari mumkin. Ushbu zahirani yaratish uchun qilingan ajratmalar ham mazkur element tarkibida aks ettiriladi va ko’zda tutilayotgan xarajatlar qiymati hamda har bir asosiy vosita ob’ektini kapital ta’mirlashning davriyligidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Zahira uchun ajratmalar me’yori har hisobot yili oxirida qayta ko’rib chiqilib, zarurat bo’lganda yangi moliya yili uchun o’zgartirilishi (ko’paytirilishi yoki kamaytirilishi) mumkin. Agar kapital ta’mirlash uchun yaratilgan zahira mablag’larining summasi mazkur ob’ektni ta’mirlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar summasidan ortiqcha bo’lsa, oshib ketgan summa bo’yicha tuzatish kiritilishi kerak; agarda haqiqiy xarajatlar zahiradagidan oshib ketsa, u holda oshib ketgan summa «Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar» elementi tarkibida aks ettiriladi. Yong’indan saqlash va qo’riqlashni hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning texnikadan foydalanish qoidalarida ko’rsatilgan boshqa maxsus talablarni ta’minlash, ular faoliyatini nazorat qilish xarajatlari ham tekshiriladi. Idoradan tashqari qo’riqlash xarajatlarini, bunday qo’riqlash talab qilinadigan mazkur ishlab chiqarishga maxsus talablar mavjud bo’lgandagina, mahsulotlar tannarxiga kiritish mumkin. «Xarajatlar tarkibi..... to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq ishlab chiqarish faoliyatiga taalluqli joriy ijaraga olish bilan bog’liq xarajatlar ham mahsulotlar tannarxiga kiritiladi. Ijara to’lovlarini mahsulotlar tannarxiga kiritish bo’yicha Nizomda hech qanday cheklashlar ko’zda tutilmagan. Xususan, joriy tartibda ijaraga olingan asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlarini hisobdan o’chirish ko’plab munozarali masalalarni yuzaga keltiradi. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 548-moddasida belgilangan, ijaraga olingan asosiy vositalarni saqlash bo’yicha umumiy qoidalarga muvofiq agarda qonun yoki shartnomada boshqacha tartib belgilangan bo’lmasa, ijaraga oluvchi mol-mulkni yaxshi holda saqlashi, ijaraga olingan mulk-mulkni o’z hisobidan joriy ta’mirlashi va saqlash bo’yicha boshqa xarajatlarni qilishi lozim. O’z navbatida, agar qonun hujjatlari yoki shartnomada boshqa tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, ijaraga beruvchi ijaraga topshirilgan mol-mulkni o’z hisobidan ta’mirlashi shart (547-modda). Shunday qilib, shartnomada ta’mirlash ishlari ko’rsatilmagan bo’lsa, O’zRFK 547 va 548 moddalariga muvofiq ish tutiladi. Audit o’tkazish jarayonida tahliliy amallar o’tkaziladi, zaruratga qarab ijara shartnomalari yuridik ekspertizadan o’tkaziladi. Masalan, auditor tekshiruv chog’ida ijaraga olingan binoni ta’mirlash xarajatlarining tannarxga olib borilishi bilan bog’liq muomalani aniqlagan. Ammo shartnomada barcha turdagi mol-mulklarni ijaraga beruvchi tomon ta’mirlashi ko’rsatilgan. Demak, ijaraga oluvchi binoni ta’mirlashga doir xarajatlarni tannarxga asossiz kiritgan. Agar shartnomada bunday holat ko’rsatilmaganda edi, unda korxona O’z.R.F.K ning 610-moddasiga muvofiq ta’mirlash xarajatlarini o’z hisobidan amalga oshirib, mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga kiritgani asosli hisoblanar edi. Ishlab chiqarish tarmog’ini, jumladan, xarajatlar, olingan mahsulotlar va ularning tannarxini tekshirish korxona yillik hisobotining 5-S shakli («Korxona sarf- xarajatlari to’g’risidagi») ma’lumotlarini o’rganishdan boshlash maqsadga muvofiq. Auditorlik tekshiruv o’tkazilayotgan davrga ko’ra, barcha xarajatlar yoki ularning ayrim turlari tekshirilishi mumkin; mahsulotlar tannarxi, har mahsulot sotilganda tayyor mahsulotning chiqib ketishi, ya’ni 2810 - schet “Tayyor mahsulot” schetidan chiqib ketadigan mahsulot qiymatiga nisbatan olinadi. Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini tekshirish uchun korxona «ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxi» shakli va moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot ma’lumotlari taqqoslanadi. Tafovutlar aniqlangan hollarda ularning sabablarini aniqlash, xususan, bular kelgusidagi xarajatlarni sun’iy ravishda oshirib ko’rsatish maqsadida oldindan bilgan holda tannarxni hisobotda oshirib ko’rsatish natijasi yoki boshqa xatoliklarning oqibati ekanligini aniqlash zarur. Bulardan tashqari xarajatlarning tannarxga to’g’ri va o’z vaqtida olib borilishi ham tekshiriladi. Tekshirishning muhim bosqichi sotilgan tayyor mahsulotning tannarxini to’liq va to’g’ri hisobdan chiqarilganligini aniqlashdan iborat. Mahsulotlarning tannarxiga bilvosita va yordamchi xarajatlarning to’g’ri taqsimlanganligini aniqlash audit o’tkazishdagi asosiy tekshirilishi zarur jarayon hisoblanadi. Mahsulotga qilingan xarajatlarni tekshirishda va mahsulotlar tannarxini tahlil qilishda: mahsulotlarning haqiqiy tannarxi reja tannarxi bilan taqqoslanadi; ayrim mahsulot turlaridan zarar ko’rish sabablari; xarajatlarning ayrim mahsulotlar va tugallanmagan ishlab chiqarishlar turlariga to’g’ri olib borilganligi; buxgalteriya hisobi schyotlarini yopish tartibiga rioya qilinishining asoslanganligi kabilar aniqlanadi. Bulardan tashqari, umum ishlab chiqarish va ta’mirlash xarajatlarining tannarx ob’ektlariga to’g’ri taqsimlanganligi 2510- «Umum ishlab chiqarish