ISHLAB CHIQARISHNI BOSHQARISH

Yuklangan vaqt

2025-01-29

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

27

Faytl hajmi

76,0 KB


ISHLAB CHIQARISHNI BOSHQARISH Reja 8.1. Ishlab chiqarishni boshqarish mazmuni va mohiyati 8.2. Ishlab chiqarishni boshqarishda ob’ekt va sub’ekt tushunchalari 8.3. Ishlab chiqilgan mahsulot sifatini boshqarish 8.4. Sifat menejmenti. Sifatni nazorat qilish bosqichlari Tayanch iboralar Ishlab chiqarishni boshqarish. Korxonani boshqarish. Boshqariluvchi. Boshqaruvchi. Maxsulot sifatini boshqarish. Sifatli tovar. Sifat menejmenti. Sifatni nazorat qilish. 8.1. Ishlab chiqarishni boshqarish mazmuni va mohiyati Ob’ektiv dunyo jonsiz va jonli tabiatdan tashkil topgan. har ikkisi ham doimo rivojlanishda va harakatda bo’ladi. SHu sababli ular boshqarishga muhtojdir. SHunga binoan boshqaruv ham ikki asosiy turga bo’linadi: jonsiz tabiatni boshqarish; - jonli tabiatni boshqarish. Boshqarishning bu turlaridan har biri, o’z navbatida, bir necha xillarga bo’linadi. Masalan, jonli tabiatni boshqarish: jamiyatni boshqarish; jamoat tashkilotlarini boshqarish; ishlab chiqarishni boshqarish; xodimlarni boshqarish kabilarga bo’linadi. ISHLAB CHIQARISHNI BOSHQARISH Reja 8.1. Ishlab chiqarishni boshqarish mazmuni va mohiyati 8.2. Ishlab chiqarishni boshqarishda ob’ekt va sub’ekt tushunchalari 8.3. Ishlab chiqilgan mahsulot sifatini boshqarish 8.4. Sifat menejmenti. Sifatni nazorat qilish bosqichlari Tayanch iboralar Ishlab chiqarishni boshqarish. Korxonani boshqarish. Boshqariluvchi. Boshqaruvchi. Maxsulot sifatini boshqarish. Sifatli tovar. Sifat menejmenti. Sifatni nazorat qilish. 8.1. Ishlab chiqarishni boshqarish mazmuni va mohiyati Ob’ektiv dunyo jonsiz va jonli tabiatdan tashkil topgan. har ikkisi ham doimo rivojlanishda va harakatda bo’ladi. SHu sababli ular boshqarishga muhtojdir. SHunga binoan boshqaruv ham ikki asosiy turga bo’linadi: jonsiz tabiatni boshqarish; - jonli tabiatni boshqarish. Boshqarishning bu turlaridan har biri, o’z navbatida, bir necha xillarga bo’linadi. Masalan, jonli tabiatni boshqarish: jamiyatni boshqarish; jamoat tashkilotlarini boshqarish; ishlab chiqarishni boshqarish; xodimlarni boshqarish kabilarga bo’linadi. Boshqaruv ijtimoiy rivojlanish mahsuli va ijtimoiy mehnat jarayonining ob’ekti zaruriy unsuridir. Binobarin, har qanday nisbatan katta miqyosda amalga oshiriladigan bevosita ijtiomiy yoki birgalikda qilinadigan mehnat idora qiluvchiga ma’lum darajada muhtojdir. Bu idora qiluvchi yakka ishlar o’rtasida uyg’unlik o’rnatadi va ishlab chiqarish organizmining mustaqil organlari harakatidan farq qilib, butun ishlab chiqarish organizmining harakatidan kelib chiqadigan funktsiyalarni bajaradi. Ishlab chiqarishni boshqarish deganda ishlab chiqarish doirasida amalga oshiriladigan rahbarlik, tashkilotchilik va ma’muriy harakterdagi alohida faoliyat tushuniladi. Bunday boshqarishda ikki tomon: ijtimoiy-iqtisodiy; tashkiliy-texnik tomonlar farq qilinadi. Bu har ikkala tomonlar o’zaro bog’liqdir, lekin ishlab chiqarishning borishiga ijtiomiy-iqtisodiy tomon hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi, chunki ishlab chiqarishni boshqarish eng avvalo, odamlarni, ularning mehnatini boshqarishdir. Ijtimoiy mehnat taqsimotiga ko’ra boshqaruv: sanoat ishlab chiqarishini, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini, transportni, savdoni va hokazolarni boshqarishga bo’linadi. Hududiy boshqarish darajasiga ko’ra boshqaruv: tuman viloyat, mamlakat miqyosidagi ishlab chiqarishni boshqarish turlariga bo’linadi. Boshqarishga korxona nuqtai nazaridan quyidagicha ta’rif berish mumkin. Korxonani boshqarish - bu xo’jalik rahbar organlari, korxona ma’muriyati hamda jamoat tashkilotlarining iqtisodiy va ijtimoiy natijalarga erishishini ko’zda tutgan holda kishilar jamoasiga, ular orqali ishlab chiqarishning moddiy-buyum unsurlariga, ularning o’zaro amal qilishini uyushtirish uchun aniq maqsad yo’nalishida tartibli ta’sir ko’rsatishdir. Har qaysi ishlab chiqarish xoh u korxona darajasida, xoh u mamlakat miqyosida bo’lsin o’zining boshqariluvchisi (ob’ekti) va boshqaruvchisi (sub’ekti)ga ega bo’ladi. Boshqaruv ijtimoiy rivojlanish mahsuli va ijtimoiy mehnat jarayonining ob’ekti zaruriy unsuridir. Binobarin, har qanday nisbatan katta miqyosda amalga oshiriladigan bevosita ijtiomiy yoki birgalikda qilinadigan mehnat idora qiluvchiga ma’lum darajada muhtojdir. Bu idora qiluvchi yakka ishlar o’rtasida uyg’unlik o’rnatadi va ishlab chiqarish organizmining mustaqil organlari harakatidan farq qilib, butun ishlab chiqarish organizmining harakatidan kelib chiqadigan funktsiyalarni bajaradi. Ishlab chiqarishni boshqarish deganda ishlab chiqarish doirasida amalga oshiriladigan rahbarlik, tashkilotchilik va ma’muriy harakterdagi alohida faoliyat tushuniladi. Bunday boshqarishda ikki tomon: ijtimoiy-iqtisodiy; tashkiliy-texnik tomonlar farq qilinadi. Bu har ikkala tomonlar o’zaro bog’liqdir, lekin ishlab chiqarishning borishiga ijtiomiy-iqtisodiy tomon hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi, chunki ishlab chiqarishni boshqarish eng avvalo, odamlarni, ularning mehnatini boshqarishdir. Ijtimoiy mehnat taqsimotiga ko’ra boshqaruv: sanoat ishlab chiqarishini, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini, transportni, savdoni va hokazolarni boshqarishga bo’linadi. Hududiy boshqarish darajasiga ko’ra boshqaruv: tuman viloyat, mamlakat miqyosidagi ishlab chiqarishni boshqarish turlariga bo’linadi. Boshqarishga korxona nuqtai nazaridan quyidagicha ta’rif berish mumkin. Korxonani boshqarish - bu xo’jalik rahbar organlari, korxona ma’muriyati hamda jamoat tashkilotlarining iqtisodiy va ijtimoiy natijalarga erishishini ko’zda tutgan holda kishilar jamoasiga, ular orqali ishlab chiqarishning moddiy-buyum unsurlariga, ularning o’zaro amal qilishini uyushtirish uchun aniq maqsad yo’nalishida tartibli ta’sir ko’rsatishdir. Har qaysi ishlab chiqarish xoh u korxona darajasida, xoh u mamlakat miqyosida bo’lsin o’zining boshqariluvchisi (ob’ekti) va boshqaruvchisi (sub’ekti)ga ega bo’ladi. Boshqariluvchi yoki boshqaruv ob’ekti ko’p qirrali ishlab chiqarish jarayoni bo’lib, u: moddiy va texnikaviy tayyorgarlik (asosiy va aylanma fondlari); tashkiliy mehnat tayyorgarligi (kadrlarni tanlash, ishga qabul qilish, joy-joyiga qo’yish, o’qitish va hk.); xizmat ko’rsatishni tashkil qilish (energiya berish, ta’mirlash, tashish va.); mahsulot ishlab chiqarishning bevosita jarayoni va uni sotishni tashkil qilishni o’z ichiga oladi. Boshqaruvchi yoki boshqaruv sub’ekti - bu bir guruh kishilar hamda boshqaruv organlaridan iborat bo’lib, turli shakllar, usullar va texnikaviy vositalar yordamida boshqariluvchi ob’ektga ta’sir o’tkazadi. Boshqarish ob’ektlari bo’lmasa, uning sub’ektlari ham bo’lmaydi. Demak, boshqaruvchi ichki tizimning negizida boshqaruvchi kichik tizim yotadi. Masalan, korxona bo’g’inida sub’ekt bo’lib, shu korxonaning direktori va unga bo’ysinuvchi butun boshqaruv apparati hisoblanda. Ob’ekt bo’lib esa shu korxonadagi barcha tsexlar va uchastkalar hisoblanadi TSex bo’g’inida sub’ekt bo’lib, tsex boshlig’i va unga bo’ysinuvchi barcha boshqaruv apparati hisoblansa, boshqariladigan ob’ektni esa barcha tsexlar tashkil qiladi. Uchastka bo’g’inida boshqariluvchi ob’ektga ishchilarning ish joylari kiradi. Boshqaruv sub’ekti bo’lib, uchastka boshliqlari hisoblanadi. Ish joylarida ham boshqarish mavjud bo’lib, u boshqa ko’rinishda amalga oshiriladi. Bunday boshqarish mehnat vositalarini, ya’ni buyumni boshqarish deyiladi (12 -jadval). 12-jadval. Ishlab chiqarishni boshqarishda "ob’ekt" va "sub’ekt" tushunchalari Ishlab chiqarish bo’g’inlari Boshqariluvchi tizim (ob’ekt) Boshqaruvchi tizim (sub’ekt) Korxonada - TSexlar, uchastkalar - Direktor va unga bo’ysunuvchi barcha boshqaruv apparati Boshqariluvchi yoki boshqaruv ob’ekti ko’p qirrali ishlab chiqarish jarayoni bo’lib, u: moddiy va texnikaviy tayyorgarlik (asosiy va aylanma fondlari); tashkiliy mehnat tayyorgarligi (kadrlarni tanlash, ishga qabul qilish, joy-joyiga qo’yish, o’qitish va hk.); xizmat ko’rsatishni tashkil qilish (energiya berish, ta’mirlash, tashish va.); mahsulot ishlab chiqarishning bevosita jarayoni va uni sotishni tashkil qilishni o’z ichiga oladi. Boshqaruvchi yoki boshqaruv sub’ekti - bu bir guruh kishilar hamda boshqaruv organlaridan iborat bo’lib, turli shakllar, usullar va texnikaviy vositalar yordamida boshqariluvchi ob’ektga ta’sir o’tkazadi. Boshqarish ob’ektlari bo’lmasa, uning sub’ektlari ham bo’lmaydi. Demak, boshqaruvchi ichki tizimning negizida boshqaruvchi kichik tizim yotadi. Masalan, korxona bo’g’inida sub’ekt bo’lib, shu korxonaning direktori va unga bo’ysinuvchi butun boshqaruv apparati hisoblanda. Ob’ekt bo’lib esa shu korxonadagi barcha tsexlar va uchastkalar hisoblanadi TSex bo’g’inida sub’ekt bo’lib, tsex boshlig’i va unga bo’ysinuvchi barcha boshqaruv apparati hisoblansa, boshqariladigan ob’ektni esa barcha tsexlar tashkil qiladi. Uchastka bo’g’inida boshqariluvchi ob’ektga ishchilarning ish joylari kiradi. Boshqaruv sub’ekti bo’lib, uchastka boshliqlari hisoblanadi. Ish joylarida ham boshqarish mavjud bo’lib, u boshqa ko’rinishda amalga oshiriladi. Bunday boshqarish mehnat vositalarini, ya’ni buyumni boshqarish deyiladi (12 -jadval). 12-jadval. Ishlab chiqarishni boshqarishda "ob’ekt" va "sub’ekt" tushunchalari Ishlab chiqarish bo’g’inlari Boshqariluvchi tizim (ob’ekt) Boshqaruvchi tizim (sub’ekt) Korxonada - TSexlar, uchastkalar - Direktor va unga bo’ysunuvchi barcha boshqaruv apparati TSexda - Uchastkalar - TSex boshlig’i va unga bo’ysunuvchi barcha boshqaruv apparati Uchastkada - Ishchilarning ish joylari - Uchastka boshlig’i va unga bo’ysunuvchi barcha boshqaruv apparati Ish joylarida - Mehnat vositalari - Ishchilar, xizmatchilar va boshqa xodimlar Boshqaruvning har ikkala tizimi o’zaro aloqador bir butunni tashkil qiladi va bir- biriga ta’sir ko’rsatadi. Bir tomondan, boshqaruvchi tizim boshqariluvchi tizimga ta’sir ko’rsatgan holda uning tarkibini o’zgartiradi, uni muayyan eng qulay va eng muvofiq nisbatga keltiradi. Ikkinchi tomondan esa, boshqariluvchi tizim boshqaruvchi tizimga aks ta’sir ko’rsatadi. 8.2.Ishlab chiqarishni boshqarishda ob’ekt va sub’ekt tushunchalari Ishlab chiqarish ikki turdagi boshqarishni tashkil qiladi: buyumni, ya’ni mehnat vositalarini boshqarish; odamlar (ishchilar)ni boshqarish. Buyumni boshqarish uning o’zini ishlab chiqarish jarayonidan iborat. Bu jarayonda ishchilar moddiy boylik olish maqsadida mehnat buyumlariga ta’sir ko’rsatadilar va boshqarish sub’ekti rolini bajaradilar. Moddiy boylik olish uchun mehnat buyumlariga bevosita ta’sir ko’rsatadigan ishchilar: boshqaruvchi tizimda boshqarishning ob’ekti (odamlarni boshqarish); boshqariladigan tizimda boshqarishning sub’ekti (buyumni boshqarish) sifatida ishtirok etadilar (5-chizma). Ишчилар Одамларни бошқариш нуқтаи назардан-бу Буюмларни бошқариш нуқтаи назардан-бу Объект Субъект TSexda - Uchastkalar - TSex boshlig’i va unga bo’ysunuvchi barcha boshqaruv apparati Uchastkada - Ishchilarning ish joylari - Uchastka boshlig’i va unga bo’ysunuvchi barcha boshqaruv apparati Ish joylarida - Mehnat vositalari - Ishchilar, xizmatchilar va boshqa xodimlar Boshqaruvning har ikkala tizimi o’zaro aloqador bir butunni tashkil qiladi va bir- biriga ta’sir ko’rsatadi. Bir tomondan, boshqaruvchi tizim boshqariluvchi tizimga ta’sir ko’rsatgan holda uning tarkibini o’zgartiradi, uni muayyan eng qulay va eng muvofiq nisbatga keltiradi. Ikkinchi tomondan esa, boshqariluvchi tizim boshqaruvchi tizimga aks ta’sir ko’rsatadi. 8.2.Ishlab chiqarishni boshqarishda ob’ekt va sub’ekt tushunchalari Ishlab chiqarish ikki turdagi boshqarishni tashkil qiladi: buyumni, ya’ni mehnat vositalarini boshqarish; odamlar (ishchilar)ni boshqarish. Buyumni boshqarish uning o’zini ishlab chiqarish jarayonidan iborat. Bu jarayonda ishchilar moddiy boylik olish maqsadida mehnat buyumlariga ta’sir ko’rsatadilar va boshqarish sub’ekti rolini bajaradilar. Moddiy boylik olish uchun mehnat buyumlariga bevosita ta’sir ko’rsatadigan ishchilar: boshqaruvchi tizimda boshqarishning ob’ekti (odamlarni boshqarish); boshqariladigan tizimda boshqarishning sub’ekti (buyumni boshqarish) sifatida ishtirok etadilar (5-chizma). Ишчилар Одамларни бошқариш нуқтаи назардан-бу Буюмларни бошқариш нуқтаи назардан-бу Объект Субъект 5-chizma. Boshqaruv ob’ekti va sub’ekti Ishlab chiqarishni boshqarish - ishchilarni boshqarishdan iborat bo’lib, ular o’z navbatida mehnat vositalarini boshqaradilar. Odamlarni boshqarish ishlab chiqarishda ularning munosabatlariga ham ta’sir ko’rsatishdir. Masalan, har bir korxona tsexlararo asosiy va yordamchi tsexlar o’rtasida, har bir tsexda esa uchastkalararo; o’z navbatida har qaysi uchastka yoki brigadalarning ishchilari o’rtasida ishlab chiqarish aloqalari va munosabatlari mavjud bo’ladi. SHuningdek, korxonalar boshqa korxonalar bilan mahsulot sotish, ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlash borasida ham ishlab chiqarish aloqalarini o’rnatadi. Bu munosabatlar kooperatsiya va mehnatni, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish darajasiga bog’liq. Iqtisodiy faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanadi. har qanday ishlab chiqarishda ikki omil - shaxsiy-insoniy omil va moddiy-ashyoviy omil ishtirok etadi. CHunonchi: Ik Ich T A I ICHv Bu yerda: Ik - ishchi kuchi (shaxsiy insoniy omil); 5-chizma. Boshqaruv ob’ekti va sub’ekti Ishlab chiqarishni boshqarish - ishchilarni boshqarishdan iborat bo’lib, ular o’z navbatida mehnat vositalarini boshqaradilar. Odamlarni boshqarish ishlab chiqarishda ularning munosabatlariga ham ta’sir ko’rsatishdir. Masalan, har bir korxona tsexlararo asosiy va yordamchi tsexlar o’rtasida, har bir tsexda esa uchastkalararo; o’z navbatida har qaysi uchastka yoki brigadalarning ishchilari o’rtasida ishlab chiqarish aloqalari va munosabatlari mavjud bo’ladi. SHuningdek, korxonalar boshqa korxonalar bilan mahsulot sotish, ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlash borasida ham ishlab chiqarish aloqalarini o’rnatadi. Bu munosabatlar kooperatsiya va mehnatni, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish darajasiga bog’liq. Iqtisodiy faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanadi. har qanday ishlab chiqarishda ikki omil - shaxsiy-insoniy omil va moddiy-ashyoviy omil ishtirok etadi. CHunonchi: Ik Ich T A I ICHv Bu yerda: Ik - ishchi kuchi (shaxsiy insoniy omil); ICHv - ishlab chiqarish vositalari (mehnat predmetlari, ya’ni xom-ashyo, materiallar va mehnat qurollari, ya’ni mashina, asMavzu:-uskunalar, o’lchash, hisoblash asMavzu:lari va hk.); Ich - ishlab chiqarish jarayoni; T - taqsimot; A - ayirboshlash; I - iste’mol. Ishlab chiqarish jarayonida mahsulot yaratiladi va u taqsimot, ayirboshlash orqali iste’mol qilish bilan tugallanadi. Ishlab chiqarish muhitida boshqarish faoliyatining asosiy maqsadi - bu ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va yuqori foyda olishdir. Foyda olish esa: ishlab chiqarish omillaridan foydalanish samaradorligiga; investitsiya samaradorligiga; mahsulot sifati va uning raqobatbardoshliligiga; tez va samarali qarorlarning qabul qilinishiga; yangi texnika va texnologiyaning joriy qilinish darajasi kabi qator omillarga bog’liqdir. Demak, ishlab chiqarishni boshqarish bevosita, ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir qiluvchi tashqi va ichki omillarni boshqarish jarayonlarini o’z ichiga oladi. CHunonchi: ishchi kuchini boshqarish; ishlab chiqarish vositalarini boshqarish; texnikua va texnologiyani boshqarish; ishlab chiqarish samaradorligini boshqarish; mahsulot sifatini boshqarish; investitsiya samaradorligini boshqarish; innovatsion jarayonni boshqarish va b. Qayd qilingan ob’ektlarni boshqarish dastlab rejalashtirishdan boshlanib, ishlab chiqarishni tashkil qilish, uni tartibga tushirish, muvofiqlashtirish bilan davom ICHv - ishlab chiqarish vositalari (mehnat predmetlari, ya’ni xom-ashyo, materiallar va mehnat qurollari, ya’ni mashina, asMavzu:-uskunalar, o’lchash, hisoblash asMavzu:lari va hk.); Ich - ishlab chiqarish jarayoni; T - taqsimot; A - ayirboshlash; I - iste’mol. Ishlab chiqarish jarayonida mahsulot yaratiladi va u taqsimot, ayirboshlash orqali iste’mol qilish bilan tugallanadi. Ishlab chiqarish muhitida boshqarish faoliyatining asosiy maqsadi - bu ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va yuqori foyda olishdir. Foyda olish esa: ishlab chiqarish omillaridan foydalanish samaradorligiga; investitsiya samaradorligiga; mahsulot sifati va uning raqobatbardoshliligiga; tez va samarali qarorlarning qabul qilinishiga; yangi texnika va texnologiyaning joriy qilinish darajasi kabi qator omillarga bog’liqdir. Demak, ishlab chiqarishni boshqarish bevosita, ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir qiluvchi tashqi va ichki omillarni boshqarish jarayonlarini o’z ichiga oladi. CHunonchi: ishchi kuchini boshqarish; ishlab chiqarish vositalarini boshqarish; texnikua va texnologiyani boshqarish; ishlab chiqarish samaradorligini boshqarish; mahsulot sifatini boshqarish; investitsiya samaradorligini boshqarish; innovatsion jarayonni boshqarish va b. Qayd qilingan ob’ektlarni boshqarish dastlab rejalashtirishdan boshlanib, ishlab chiqarishni tashkil qilish, uni tartibga tushirish, muvofiqlashtirish bilan davom ettirilib, nazorat bilan tugaydi. Bu erda rag’batlantirish ishlab chiqarishni boshqarishning barcha funktsiyalari jarayonida o’z aksini topadi. 8.3. Ishlab chiqilgan mahsulot sifatini boshqarish Mahsulot sifatini boshqarish deganda, buyumlarni iste’molchilar talablariga butunlay mos keluvchi sifat tasniflari bilan ishlab chiqarishni ta’minlovchi maqsadga qaratilgan faoliyat tushuniladi. Mahsulot sifatini baholash va uni boshqarish zaruriyati: rejalashtirish va istiqbolni belgilashda; yangi mahsulot yaratish variantini tanlashda; normativ (me’yoriy) hujjatlarni ishlab chiqishda; mahsulot sifatini nazorat qilishda; mahsulot sifatini oshirgani uchun xodimlarni rag’batlantirishda; sifat to’g’risida axborot yig’ishni tashkil etishda va hokazo hollarda vujudga keladi. Sifatli tovar deganda uning mustahkamligi, chidamliligi, iste’mol xususiyatlari, tashqi ko’rinishi standartlashtirilganlik darajasi, tayyorlanish texnologiyasi va boshqalarni o’zida jam etgan tovar tushuniladi. Mahsulot sifati mazkur tovardan, ma’lum ijtimoiy ehtiyojning mazkur iste’mol qiymatidan qoniqqanlik darajasini ifodalaydi. Mahsulot sifati xom-ashyo, ishlab chiqarish vositalarining sifatini oshirishdan olinadigan iqtisodiy samarada namoyon bo’ladi. Xom-ashyo sifatini oshirishdan olinadigan iqtisodiy samara: materiallar sarfi normalarining kamayishida; unga ishlov berishga qilinadigan mehnat sarfining qisqarishida; pirovard mahsulot chiqishining ko’payishida; mahsulot sifatining yaxshilanishida namoyon bo’ladi. Mashinalar sifatini oshirishning samaradorligi: mehnat unumdorligining oshishida; ettirilib, nazorat bilan tugaydi. Bu erda rag’batlantirish ishlab chiqarishni boshqarishning barcha funktsiyalari jarayonida o’z aksini topadi. 8.3. Ishlab chiqilgan mahsulot sifatini boshqarish Mahsulot sifatini boshqarish deganda, buyumlarni iste’molchilar talablariga butunlay mos keluvchi sifat tasniflari bilan ishlab chiqarishni ta’minlovchi maqsadga qaratilgan faoliyat tushuniladi. Mahsulot sifatini baholash va uni boshqarish zaruriyati: rejalashtirish va istiqbolni belgilashda; yangi mahsulot yaratish variantini tanlashda; normativ (me’yoriy) hujjatlarni ishlab chiqishda; mahsulot sifatini nazorat qilishda; mahsulot sifatini oshirgani uchun xodimlarni rag’batlantirishda; sifat to’g’risida axborot yig’ishni tashkil etishda va hokazo hollarda vujudga keladi. Sifatli tovar deganda uning mustahkamligi, chidamliligi, iste’mol xususiyatlari, tashqi ko’rinishi standartlashtirilganlik darajasi, tayyorlanish texnologiyasi va boshqalarni o’zida jam etgan tovar tushuniladi. Mahsulot sifati mazkur tovardan, ma’lum ijtimoiy ehtiyojning mazkur iste’mol qiymatidan qoniqqanlik darajasini ifodalaydi. Mahsulot sifati xom-ashyo, ishlab chiqarish vositalarining sifatini oshirishdan olinadigan iqtisodiy samarada namoyon bo’ladi. Xom-ashyo sifatini oshirishdan olinadigan iqtisodiy samara: materiallar sarfi normalarining kamayishida; unga ishlov berishga qilinadigan mehnat sarfining qisqarishida; pirovard mahsulot chiqishining ko’payishida; mahsulot sifatining yaxshilanishida namoyon bo’ladi. Mashinalar sifatini oshirishning samaradorligi: mehnat unumdorligining oshishida; mashinalar chidamliligining uzayishida; zaxiradagi mashinalarga bo’lgan talabning qisqarishida; ta’mirtalab mashinalar sonining kamayishida; kapital sarflariga bo’lgan tejamkorlikda namoyon bo’ladi va hk. Mahsulot sifatiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi: ishlab chiqarish vositalari sifati; xom-ashyo va materiallar sifati; ishlovchilarning malakasi, ish qobiliyati, uyushqoqligi, tashabbuskorligi, izlanuvchanligi va ijodiy yondoshuvi; ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish san’ati. 8.4. Sifat menejmenti. Sifatni nazorat qilish bosqichlari Sifat menejmenti mahsulot ishlab chiqarishning har bir bosqichida sifat haqida qayg’urishni anglatadi. SHu nuqtai nazardan sifatni boshqarish jarayoni quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: ishlab chiqarishgacha - konstruktsiyalash, samarali texnologiyani, standartlarni ishlab chiqish va hk.; ishlab chiqarish jarayonida - bu erda yaroqsiz mahsulotni ishlab chiqarishga yo’l qo’ymaslik; ishlab chiqarishdan keyingi bosqich - saqlash, sotish, tashish, xizmat ko’rsatish va boshqa jihatlar ustidan qattiq nazoratni o’rnatish. Sifatni nazorat qilish ham uch bosqichdan iborat: kelayotgan xom-ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar va butlovchi qismlarni tekshirishdan iborat bo’lgan kirish nazorati; ishlab chiqarish jarayonida mahsulotlar parametrlarni tekshirishdan iborat ehtiyot yoki joriy nazorat; tayyor mahsulotni tekshirishga qaratilgan qabul qilish nazoratlariga bo’linadi. Sifatni nazorat qilish - mahsulot sifati ko’rsatkichlarining belgilangan talablarga muvofiqligini tekshirishdir. mashinalar chidamliligining uzayishida; zaxiradagi mashinalarga bo’lgan talabning qisqarishida; ta’mirtalab mashinalar sonining kamayishida; kapital sarflariga bo’lgan tejamkorlikda namoyon bo’ladi va hk. Mahsulot sifatiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi: ishlab chiqarish vositalari sifati; xom-ashyo va materiallar sifati; ishlovchilarning malakasi, ish qobiliyati, uyushqoqligi, tashabbuskorligi, izlanuvchanligi va ijodiy yondoshuvi; ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish san’ati. 8.4. Sifat menejmenti. Sifatni nazorat qilish bosqichlari Sifat menejmenti mahsulot ishlab chiqarishning har bir bosqichida sifat haqida qayg’urishni anglatadi. SHu nuqtai nazardan sifatni boshqarish jarayoni quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: ishlab chiqarishgacha - konstruktsiyalash, samarali texnologiyani, standartlarni ishlab chiqish va hk.; ishlab chiqarish jarayonida - bu erda yaroqsiz mahsulotni ishlab chiqarishga yo’l qo’ymaslik; ishlab chiqarishdan keyingi bosqich - saqlash, sotish, tashish, xizmat ko’rsatish va boshqa jihatlar ustidan qattiq nazoratni o’rnatish. Sifatni nazorat qilish ham uch bosqichdan iborat: kelayotgan xom-ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar va butlovchi qismlarni tekshirishdan iborat bo’lgan kirish nazorati; ishlab chiqarish jarayonida mahsulotlar parametrlarni tekshirishdan iborat ehtiyot yoki joriy nazorat; tayyor mahsulotni tekshirishga qaratilgan qabul qilish nazoratlariga bo’linadi. Sifatni nazorat qilish - mahsulot sifati ko’rsatkichlarining belgilangan talablarga muvofiqligini tekshirishdir. Har qanday mahsulotni sifati uni yaratish jarayonida vujudga keladi. YUqori sifatli mahsulot yaratishda buni quyidagi bosqichlarga bo‘lish mumkin1. 1. Rejalashtirish. Bu etapda yaratilayotgan mahsulotni soni bilan birgalikda sifat ko‘rsatkichlariga ham e’tibor beriladi. Asosiy e’tibor progressiv va jahon talablari ko‘rsatkichlariga karatiladi. 2. Loyihalashtirish. YAngi mahsulotni loyihalash vaqtida iste’molchilar va tayyorlovchilar talablarni hisobga olgan holda, aniq sifat ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga olgan texnik topshiriklar qayta ishlanadi. 3. Ishlab chiqarish. Bu bosqichda yangi mahsulot to‘liq sinovlaridan o‘tgandan so‘ng, ishlab chiqaruvchi korxona texnologiyalari darajasiga bog‘liq holda, har bir sifati hisobga olinib ishlab chiqariladi. 4. Foydalanish. Bu bosqichda esa iste’molchi tomonidan tayyor mahsulot foydalnila boshlanadi. Mahsulot saqlash va transportirovka qilish shunday holda tashkil etishning kerakki unda mahsulot sifati to‘liq saqlansin. Asosiy e’tibor yangi mahsulotdan to‘g‘ri foydalanishga kiritish lozim. Undan foydalanish jarayonida yangi mahsulotga to‘g‘ri, ob’ektiv baho berish lozim. Mahsulot sifatini rejalashtirish deganda, belgilangan vaqt yoki vaqt oralig‘i ichida oldindan o‘rnatilgan sifat ko‘rsatkichlari talablari bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarish hajmini belgilash tushuniladi. Sifatni oshirishni rejalashtirish tashqi va ichki bozorni ilmiy asoslangan prognoziga tayanishi lozim. Sifatni oshirish rejasini to‘g‘ri asoslab berishda mahsulotdan faoydalanish natijalari haqidagi ma’lumotlardan foydalanishni va sifat darajasi haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va tahlil qilish muhim rol o‘ynaydi. 1 Tauseef Aized. (2012).Total quality management and six sigma. // http://dx.doi.org/10.5772/2559. 1.Сифатни бошқариш жараёнини режалаштириш Har qanday mahsulotni sifati uni yaratish jarayonida vujudga keladi. YUqori sifatli mahsulot yaratishda buni quyidagi bosqichlarga bo‘lish mumkin1. 1. Rejalashtirish. Bu etapda yaratilayotgan mahsulotni soni bilan birgalikda sifat ko‘rsatkichlariga ham e’tibor beriladi. Asosiy e’tibor progressiv va jahon talablari ko‘rsatkichlariga karatiladi. 2. Loyihalashtirish. YAngi mahsulotni loyihalash vaqtida iste’molchilar va tayyorlovchilar talablarni hisobga olgan holda, aniq sifat ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga olgan texnik topshiriklar qayta ishlanadi. 3. Ishlab chiqarish. Bu bosqichda yangi mahsulot to‘liq sinovlaridan o‘tgandan so‘ng, ishlab chiqaruvchi korxona texnologiyalari darajasiga bog‘liq holda, har bir sifati hisobga olinib ishlab chiqariladi. 4. Foydalanish. Bu bosqichda esa iste’molchi tomonidan tayyor mahsulot foydalnila boshlanadi. Mahsulot saqlash va transportirovka qilish shunday holda tashkil etishning kerakki unda mahsulot sifati to‘liq saqlansin. Asosiy e’tibor yangi mahsulotdan to‘g‘ri foydalanishga kiritish lozim. Undan foydalanish jarayonida yangi mahsulotga to‘g‘ri, ob’ektiv baho berish lozim. Mahsulot sifatini rejalashtirish deganda, belgilangan vaqt yoki vaqt oralig‘i ichida oldindan o‘rnatilgan sifat ko‘rsatkichlari talablari bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarish hajmini belgilash tushuniladi. Sifatni oshirishni rejalashtirish tashqi va ichki bozorni ilmiy asoslangan prognoziga tayanishi lozim. Sifatni oshirish rejasini to‘g‘ri asoslab berishda mahsulotdan faoydalanish natijalari haqidagi ma’lumotlardan foydalanishni va sifat darajasi haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va tahlil qilish muhim rol o‘ynaydi. 1 Tauseef Aized. (2012).Total quality management and six sigma. // http://dx.doi.org/10.5772/2559. 1.Сифатни бошқариш жараёнини режалаштириш Sifatni oshirishni rejalashtirishning ahamiyatini u boshqaruvning turli darajalari va mahsulot hayotiy siklining loyihalash, ishlab chiqarish va foydalanish bosqichlarida amal qilishini ta’minlashi kerak. Sifatni oshirish rejalari zarur materiallar, moliyaviy va mehnat resurslari bilan ta’minlanishi zarur. Sifatni oshirish bo‘yicha rejalashtirilayotgan ko‘rsatkichlar va tadbirlarning iqtisodiy samaradorligini diqqat bilan hisoblash zarur. Mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirishning bosh vazifalariga quyidagilar kiradi: 1. Mavjud va istiqboldagi bozor talbalari sharoitida mahsulot hajmini uning xossalari bilan maksimal darajada bog‘liqligini ta’minlash; 2. Milliy va xorijiy mahsulotlarning eng yaxshi namunalarini texnik darajasi va sifatini oshirish; 3. Iste’molchilar ehtiyoji va resurslar bilan ta’minlanish holati nuqtai nazaridan kelib chiqib, mahsulot sifatini oshirish bo‘yicha optimal iqtisodiy vazifalarni qo‘yish; 4. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning namunaviy qatorini optimallashtirish yo‘li bilan uning tarkibini takomillashtirish; 5. Sertifikatlangan mahsulot ishlab chiqarishni ortirish; 6. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning alohida iste’molchilik xususiyatlarini takomillashtirish (ishonchlilik, uzoq muddatlilik, tejamkorlik va boshqalar); 7. Ma’naviy eskirgan va raqobatbardosh bo‘lmagan mahsulotni o‘z vaqtida ishlab chiqarishdan olish yoki uni qisqartirish; 8. Standart talablari, texnik sharoitlar va boshqa me’yoriy hujjatlar bo‘yicha qat’iy nazoratni ta’minlash, yangi ishlanmalarni o‘z vaqtida amalga oshirish va eskirgan standartlarni qayta ko‘rib chiqish; 9. O‘rnatilgan sifat darajasiga erishishni ta’minlovchi aniq tadbirlarni ishlab chiqish va tadbiq etish; 10. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish va sifatini oshirishga erishilgan mahsulotdan foydalanish. Sifatni oshirishni rejalashtirishning ahamiyatini u boshqaruvning turli darajalari va mahsulot hayotiy siklining loyihalash, ishlab chiqarish va foydalanish bosqichlarida amal qilishini ta’minlashi kerak. Sifatni oshirish rejalari zarur materiallar, moliyaviy va mehnat resurslari bilan ta’minlanishi zarur. Sifatni oshirish bo‘yicha rejalashtirilayotgan ko‘rsatkichlar va tadbirlarning iqtisodiy samaradorligini diqqat bilan hisoblash zarur. Mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirishning bosh vazifalariga quyidagilar kiradi: 1. Mavjud va istiqboldagi bozor talbalari sharoitida mahsulot hajmini uning xossalari bilan maksimal darajada bog‘liqligini ta’minlash; 2. Milliy va xorijiy mahsulotlarning eng yaxshi namunalarini texnik darajasi va sifatini oshirish; 3. Iste’molchilar ehtiyoji va resurslar bilan ta’minlanish holati nuqtai nazaridan kelib chiqib, mahsulot sifatini oshirish bo‘yicha optimal iqtisodiy vazifalarni qo‘yish; 4. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning namunaviy qatorini optimallashtirish yo‘li bilan uning tarkibini takomillashtirish; 5. Sertifikatlangan mahsulot ishlab chiqarishni ortirish; 6. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning alohida iste’molchilik xususiyatlarini takomillashtirish (ishonchlilik, uzoq muddatlilik, tejamkorlik va boshqalar); 7. Ma’naviy eskirgan va raqobatbardosh bo‘lmagan mahsulotni o‘z vaqtida ishlab chiqarishdan olish yoki uni qisqartirish; 8. Standart talablari, texnik sharoitlar va boshqa me’yoriy hujjatlar bo‘yicha qat’iy nazoratni ta’minlash, yangi ishlanmalarni o‘z vaqtida amalga oshirish va eskirgan standartlarni qayta ko‘rib chiqish; 9. O‘rnatilgan sifat darajasiga erishishni ta’minlovchi aniq tadbirlarni ishlab chiqish va tadbiq etish; 10. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish va sifatini oshirishga erishilgan mahsulotdan foydalanish. Mahsulot sifatini rejalashtirish predmeti mahsulotning alohida xususiyatini aks ettiruvchi turli tadbirlar va ko‘rsatkichlari, sifatni boshqarish jarayoni va tizimining turli-tuman xarakteristikasidir. Mazkur ko‘rsatkichlar mahsulot sifatini oshirishda, ilmiy-tadqiqot rejalarida, tajriba-konstruktorlik ishlarida, standartlashtirish va metrologiya ta’minotida, sifat boshqaruvi tizimini joriy etishda, korxonaning texnik rivojlanishida, kadrlar tayyorlashda va boshqa yo‘nalishlarda o‘z aksini aniq vazifalarda topadi. Mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirish rejalashtirishning umumiy prinsiplariga va rejalashtirish uslublarini tadbiq etishga asoslanadi. Rejalashtirishning umumiy prinsiplariga quyidagilar kiradi2:  Proporsionallik - resurslar hisobi va korxona imkoniyatlarini muvofiqlashtirish;  Majmuaviylik - korxona tadbirkorligining barcha tomonlarini o‘zaro bog‘lash;  Detallashtirish – rejalashtirishning chuqurlik darajasi;  Aniqlik – rejalashtirilgan parametrlardan og‘ish;  Oddiylik va oydinlik – rejani ishlab chiquvchi va undan foydalanuvchilarning o‘zaro tushunishi;  Uzluksizlik – rejalashtirishning vaqtinchalik bo‘linishini yaxlitlash;  Egiluvchanlik va qayishqoqlik – zahiralardan foydalanish va muqobil hisobni yuritish imkoniyati;  Ilmiylik – ilm va texnikaning yangi muvaffaqiyatlarini rejalashtirishda istiqbolli standartlar va bozor talablarini hisobga olish;  Tejamkorlik – rejaviy faoliyatning samaradorligini oshirish. Rejalashtirish metodlariga quyidagilar kiradi:  Hisob-tahlil, bajarilayotgan ishlarni bo‘lib yuborishga va foydalanilayotgan resurslarni elementlari va bog‘liqligi bo‘yicha guruhlashga, asoslanadi. 2Juran’s quality handbook / Joseph M. Juran, co-editor-in-chief, A. Blanton Godfrey, co-editor- in-chief. — 5th ed. Mahsulot sifatini rejalashtirish predmeti mahsulotning alohida xususiyatini aks ettiruvchi turli tadbirlar va ko‘rsatkichlari, sifatni boshqarish jarayoni va tizimining turli-tuman xarakteristikasidir. Mazkur ko‘rsatkichlar mahsulot sifatini oshirishda, ilmiy-tadqiqot rejalarida, tajriba-konstruktorlik ishlarida, standartlashtirish va metrologiya ta’minotida, sifat boshqaruvi tizimini joriy etishda, korxonaning texnik rivojlanishida, kadrlar tayyorlashda va boshqa yo‘nalishlarda o‘z aksini aniq vazifalarda topadi. Mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirish rejalashtirishning umumiy prinsiplariga va rejalashtirish uslublarini tadbiq etishga asoslanadi. Rejalashtirishning umumiy prinsiplariga quyidagilar kiradi2:  Proporsionallik - resurslar hisobi va korxona imkoniyatlarini muvofiqlashtirish;  Majmuaviylik - korxona tadbirkorligining barcha tomonlarini o‘zaro bog‘lash;  Detallashtirish – rejalashtirishning chuqurlik darajasi;  Aniqlik – rejalashtirilgan parametrlardan og‘ish;  Oddiylik va oydinlik – rejani ishlab chiquvchi va undan foydalanuvchilarning o‘zaro tushunishi;  Uzluksizlik – rejalashtirishning vaqtinchalik bo‘linishini yaxlitlash;  Egiluvchanlik va qayishqoqlik – zahiralardan foydalanish va muqobil hisobni yuritish imkoniyati;  Ilmiylik – ilm va texnikaning yangi muvaffaqiyatlarini rejalashtirishda istiqbolli standartlar va bozor talablarini hisobga olish;  Tejamkorlik – rejaviy faoliyatning samaradorligini oshirish. Rejalashtirish metodlariga quyidagilar kiradi:  Hisob-tahlil, bajarilayotgan ishlarni bo‘lib yuborishga va foydalanilayotgan resurslarni elementlari va bog‘liqligi bo‘yicha guruhlashga, asoslanadi. 2Juran’s quality handbook / Joseph M. Juran, co-editor-in-chief, A. Blanton Godfrey, co-editor- in-chief. — 5th ed.  Eksperimental (tajribaviy) – menejerlar, rejalashtiruvchi va boshqa mutaxassislarni tajribalarini hisobga olish asosida korxona boshqaruvi tizim osti modellarini va me’yorlarini loyihalashtirish.  Hisobot-statistik – reja loyihalarini boshqaruv tizimchalarining o‘zgarish xarakteristikasi real holatni tavsiflovchi hisobotlar, statistika va boshqa haqiqiy ma’lumotlar asosida ishlab chiqiladi. Zaruriy sifat darajasini ta’minlovchi rejalashtirish faoliyatida ishlarni o‘ziga xos xususiyatlari tadbiq etiladi. Ularga quyidagilar kiradi:  Iste’molchilar ehtiyojini tahlil etish;  Talabni o‘rganish;  Reklamatsiya tahlili;  Istiqbolli standartlar talabining hisobi va ilmiy tadqiqot natijalari;  Rejaviy hisob-kitoblarni amalga oshirish;  Rejaviy tadbirlarning bog‘liqligi. Rejalashtirishning vazifasi rejalar tizimini shakllantirish va bajarilishini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni baholash. Mahsulot sifatini rejalashtirish jarayonida tayyor mahsulotni tayyorlashda foydalaniladigan homashyolarni, ehtiyot qismlarni, yarim tayyor mahsulotlarni etkazib beruvchilarda etkazib berilayotgan mahsulotlarni sifatlilarini etkazib berishni talab qilish va uni nazorat qilishni rejalashtirish. Ushbu holat mahsulot sifatini oshirishning predmetlaridan biri bo‘lib xizmat qiladi. Korxonada mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirish alohida yo‘nalish sifatida quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  Mahsulot sifatini ichki rejalashtirish;  Korxonada sifatni boshqarish tizimini tadbiq etishni rejalashtirish;  Mahsulot sifatini oshirishda kadrlar ta’minotini rejalashtirish;  Korxonani braklardan yo‘qotishlarini pasaytirishni rejalashtirish;  SHartnoma va kelishuvlarda mahsulot sifatini rejalashtirish.  Eksperimental (tajribaviy) – menejerlar, rejalashtiruvchi va boshqa mutaxassislarni tajribalarini hisobga olish asosida korxona boshqaruvi tizim osti modellarini va me’yorlarini loyihalashtirish.  Hisobot-statistik – reja loyihalarini boshqaruv tizimchalarining o‘zgarish xarakteristikasi real holatni tavsiflovchi hisobotlar, statistika va boshqa haqiqiy ma’lumotlar asosida ishlab chiqiladi. Zaruriy sifat darajasini ta’minlovchi rejalashtirish faoliyatida ishlarni o‘ziga xos xususiyatlari tadbiq etiladi. Ularga quyidagilar kiradi:  Iste’molchilar ehtiyojini tahlil etish;  Talabni o‘rganish;  Reklamatsiya tahlili;  Istiqbolli standartlar talabining hisobi va ilmiy tadqiqot natijalari;  Rejaviy hisob-kitoblarni amalga oshirish;  Rejaviy tadbirlarning bog‘liqligi. Rejalashtirishning vazifasi rejalar tizimini shakllantirish va bajarilishini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni baholash. Mahsulot sifatini rejalashtirish jarayonida tayyor mahsulotni tayyorlashda foydalaniladigan homashyolarni, ehtiyot qismlarni, yarim tayyor mahsulotlarni etkazib beruvchilarda etkazib berilayotgan mahsulotlarni sifatlilarini etkazib berishni talab qilish va uni nazorat qilishni rejalashtirish. Ushbu holat mahsulot sifatini oshirishning predmetlaridan biri bo‘lib xizmat qiladi. Korxonada mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirish alohida yo‘nalish sifatida quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  Mahsulot sifatini ichki rejalashtirish;  Korxonada sifatni boshqarish tizimini tadbiq etishni rejalashtirish;  Mahsulot sifatini oshirishda kadrlar ta’minotini rejalashtirish;  Korxonani braklardan yo‘qotishlarini pasaytirishni rejalashtirish;  SHartnoma va kelishuvlarda mahsulot sifatini rejalashtirish. Barcha davlatlarda mahsulot sifatini boshqarish alohida diqqatni o‘zida jalb etadi. Oxirgi yillarda mahsulot sifatini boshqarishda uzoq muddatli va strategik rejalashtirish yordamida amalga oshiriladigan yangicha yondoshuv yangicha strategiya shakllandi. Uni asoslovchi sifatga doir zamonaviy qarashlar quyidagicha xarakterlanadi:  Sifatni ta’minlash texnik funksiya emas, balki firmaning tashkiliy strukturasini bezovchi tizimli jarayondir;  YAngi tushunchada sifat tushunchasi korxonaning tashkiliy strukturasiga javob berishi shart;  Sifat masalalari nafaqat ishlab chiqarish jarayonida, balki loyihalarni tayyorlash, konstruktirlash, marketing va sotuvdan keyingi xizmat ko‘rsatish holatlarida ham dolzarbdir;  Sifat iste’molchi ehtiyojini qondirishga qartilgan bo‘lishi lozim, ishlab chiqaruvchini emas;  Mahsulot sifatini oshirish ishlab chiqarishni yangi texnologiyasini jalb etishga qaratilgan bo‘ladi, u mahsulotni loyihalashtirishdan sifatni nazorat qilishgacha bo‘lgan bosqichni o‘z ichiga oladi;  Jami ishlab chiqarish hajmini sifatini oshirish barcha hodimlarni ortirgandagina amalga oshirilishi mumkin. Mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirish ishlab chiqish rejasini tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Bunda mahsulot sifati ko‘rsatkichlar ishlab chiqarish rejasi ko‘rsatkichlari bilan taqqoslangan holda rejalashtiriladi. Mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirishda har bir bo‘limda sifatning alohida ko‘rsatkichlari loyihalanadi va korxonaning umumiy rejasida tasdiqlanadi. SHuning uchun korxonaning strukturaviy ko‘rsatkichlari korxona tomonidan sifatni oshirish bo‘yicha qo‘yilgan aniq sifatni oshirishdagi vazifalardan kelib chiqadi. Sifat tushunchasi va uni boshqarishning mohiyati Sifat tushunchasini anglab etish va undan iste’molchi yoki ishlab chiqaruvchi Barcha davlatlarda mahsulot sifatini boshqarish alohida diqqatni o‘zida jalb etadi. Oxirgi yillarda mahsulot sifatini boshqarishda uzoq muddatli va strategik rejalashtirish yordamida amalga oshiriladigan yangicha yondoshuv yangicha strategiya shakllandi. Uni asoslovchi sifatga doir zamonaviy qarashlar quyidagicha xarakterlanadi:  Sifatni ta’minlash texnik funksiya emas, balki firmaning tashkiliy strukturasini bezovchi tizimli jarayondir;  YAngi tushunchada sifat tushunchasi korxonaning tashkiliy strukturasiga javob berishi shart;  Sifat masalalari nafaqat ishlab chiqarish jarayonida, balki loyihalarni tayyorlash, konstruktirlash, marketing va sotuvdan keyingi xizmat ko‘rsatish holatlarida ham dolzarbdir;  Sifat iste’molchi ehtiyojini qondirishga qartilgan bo‘lishi lozim, ishlab chiqaruvchini emas;  Mahsulot sifatini oshirish ishlab chiqarishni yangi texnologiyasini jalb etishga qaratilgan bo‘ladi, u mahsulotni loyihalashtirishdan sifatni nazorat qilishgacha bo‘lgan bosqichni o‘z ichiga oladi;  Jami ishlab chiqarish hajmini sifatini oshirish barcha hodimlarni ortirgandagina amalga oshirilishi mumkin. Mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirish ishlab chiqish rejasini tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Bunda mahsulot sifati ko‘rsatkichlar ishlab chiqarish rejasi ko‘rsatkichlari bilan taqqoslangan holda rejalashtiriladi. Mahsulot sifatini oshirishni rejalashtirishda har bir bo‘limda sifatning alohida ko‘rsatkichlari loyihalanadi va korxonaning umumiy rejasida tasdiqlanadi. SHuning uchun korxonaning strukturaviy ko‘rsatkichlari korxona tomonidan sifatni oshirish bo‘yicha qo‘yilgan aniq sifatni oshirishdagi vazifalardan kelib chiqadi. Sifat tushunchasi va uni boshqarishning mohiyati Sifat tushunchasini anglab etish va undan iste’molchi yoki ishlab chiqaruvchi sifatida samarali foydalanish sifatga berilgan ta’riflarni diqqat bilan o‘rganishni talab qiladi. CHunki, sifatga berilgan ta’riflar ko‘p va xilma-xil bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan ular o‘zgarib boradi. Ayniqsa, sifatga bo‘lgan iste’molchilarning dunyoqarashi mahsulotlar takomillashib borgan sari o‘zgarishda davom etmoqda. Sifat tushunchasi birinchi marotaba eramizdan avvalgi III asrlarda Aristotel tomonidan o‘rganilgan. Xitoy tilida sifatni anglatuvchi ieroglif ikki qismdan, ya’ni muvozanat va puldan tashkil topgan. Demak, sifat “qimmat” degan tushuncha bilan aynan o‘xshashdir. YUqoridagi berilgan ta’riflardan ko‘rinadiki, sifatga har bir olim va mutaxassislarda turlicha yondoshuv bo‘lgan. Lekin ularning o‘rtasidagi umumiy bog‘liqlik mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:  Iste’molchining ehtiyojini qondirishi;  Sifatni har bir inson o‘z nuqtai nazari bilan tushunishi;  Mahsulotning fizik xususiyatlari. Bu fikr va muloxazalar umumlab jamlanganda «Sifat – bu qo‘yilgan va kutilgan talablarni mahsulotning yig‘ilgan tavsiflari orqali qoniqtirish» degan xulosa kelib chiqadi. 1-jadval Sifat tushunchasiga berilgan ta’riflar3 № Ta’rif mualliflar Sifatga berilgan ta’rif 1. D.Djuran4 Sifat – “foydalanish (iste’mol) uchun yaroqlik”. Bu tushuncha to‘rtta o‘ziga xos elementga egadir:  Mahsulotni shakli, tuzilishini (dizayni) iste’molchilar o‘zlarida idrok qilishlari;  Mahsulotning proektiga va vazifasiga mosligi; 3 Jack P. Pekar. (1995). Total Quality Management: Guiding Principles for Application. 4 Juran’s quality handbook / Joseph M. Juran, co-editor-in-chief, A. Blanton Godfrey, co-editor-in-chief. — 5th ed. sifatida samarali foydalanish sifatga berilgan ta’riflarni diqqat bilan o‘rganishni talab qiladi. CHunki, sifatga berilgan ta’riflar ko‘p va xilma-xil bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan ular o‘zgarib boradi. Ayniqsa, sifatga bo‘lgan iste’molchilarning dunyoqarashi mahsulotlar takomillashib borgan sari o‘zgarishda davom etmoqda. Sifat tushunchasi birinchi marotaba eramizdan avvalgi III asrlarda Aristotel tomonidan o‘rganilgan. Xitoy tilida sifatni anglatuvchi ieroglif ikki qismdan, ya’ni muvozanat va puldan tashkil topgan. Demak, sifat “qimmat” degan tushuncha bilan aynan o‘xshashdir. YUqoridagi berilgan ta’riflardan ko‘rinadiki, sifatga har bir olim va mutaxassislarda turlicha yondoshuv bo‘lgan. Lekin ularning o‘rtasidagi umumiy bog‘liqlik mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:  Iste’molchining ehtiyojini qondirishi;  Sifatni har bir inson o‘z nuqtai nazari bilan tushunishi;  Mahsulotning fizik xususiyatlari. Bu fikr va muloxazalar umumlab jamlanganda «Sifat – bu qo‘yilgan va kutilgan talablarni mahsulotning yig‘ilgan tavsiflari orqali qoniqtirish» degan xulosa kelib chiqadi. 1-jadval Sifat tushunchasiga berilgan ta’riflar3 № Ta’rif mualliflar Sifatga berilgan ta’rif 1. D.Djuran4 Sifat – “foydalanish (iste’mol) uchun yaroqlik”. Bu tushuncha to‘rtta o‘ziga xos elementga egadir:  Mahsulotni shakli, tuzilishini (dizayni) iste’molchilar o‘zlarida idrok qilishlari;  Mahsulotning proektiga va vazifasiga mosligi; 3 Jack P. Pekar. (1995). Total Quality Management: Guiding Principles for Application. 4 Juran’s quality handbook / Joseph M. Juran, co-editor-in-chief, A. Blanton Godfrey, co-editor-in-chief. — 5th ed.  Mahsulotni iste’molchilarga ma’qulligi, chidamligi va ta’mirlash mumkinligi;  Maishiy xizmat korxonalarining mavjudligi. 2. Shuxart Sifat – bu ob’ektiv fizik tavsiflarni va sub’ektiv tomonlarni o‘z ichiga olgan buyum. 3. Isikava Sifat – bu iste’molchining real ehtiyojini qondiruvchi xususiyatdir 4. Nemis tadqiqotchilar Sifat - mahsulot yoki xizmatlarning barcha xususiyatlarining yig‘indisi bo‘lib, ular o‘z vazifalarini bajara olishlarini kafolatlaydi. 5. Dyoming Sifatni boshqarish mukammalikka erishildi degani emas, u bozor talabiga javob beruvchi sifatga ega bo‘lgan mahsulotni samarali ishlab chiqarishdir 6. Filipp Krosbi Talablarga to‘g‘ri kelishi 7. Iqtisodchilar Noziklarning nozigi 8. Amerika komapaniyalari «Go‘zallik kuzatib turuvchining ko‘z o‘ngida namoyon bo‘ladi», ya’ni har bir inson sifatga o‘z nuqtai nazaridan qaraydi 9. Xalqaro ISO 9000 - 1994 sistemasiga muvofiq Sifat - shartlangan yoki taxmin qilingan extiyojlarni qondirish qobiliyatini beradigan mahsulot yoki xizmatlarning xususiyati va tavsiflari majmuasidir Iste’molchining kutilayotgan talablarini qoniqtirish, bozorda o‘z mavqeiga ega bo‘lish uchun ishlab chiqaruvchidan quyidagilarni talab qiladi: 1. Yangi mahsulotlar; 2. Yangi texnologiyalar; 3. Yangi boshqaruv usullari;  Mahsulotni iste’molchilarga ma’qulligi, chidamligi va ta’mirlash mumkinligi;  Maishiy xizmat korxonalarining mavjudligi. 2. Shuxart Sifat – bu ob’ektiv fizik tavsiflarni va sub’ektiv tomonlarni o‘z ichiga olgan buyum. 3. Isikava Sifat – bu iste’molchining real ehtiyojini qondiruvchi xususiyatdir 4. Nemis tadqiqotchilar Sifat - mahsulot yoki xizmatlarning barcha xususiyatlarining yig‘indisi bo‘lib, ular o‘z vazifalarini bajara olishlarini kafolatlaydi. 5. Dyoming Sifatni boshqarish mukammalikka erishildi degani emas, u bozor talabiga javob beruvchi sifatga ega bo‘lgan mahsulotni samarali ishlab chiqarishdir 6. Filipp Krosbi Talablarga to‘g‘ri kelishi 7. Iqtisodchilar Noziklarning nozigi 8. Amerika komapaniyalari «Go‘zallik kuzatib turuvchining ko‘z o‘ngida namoyon bo‘ladi», ya’ni har bir inson sifatga o‘z nuqtai nazaridan qaraydi 9. Xalqaro ISO 9000 - 1994 sistemasiga muvofiq Sifat - shartlangan yoki taxmin qilingan extiyojlarni qondirish qobiliyatini beradigan mahsulot yoki xizmatlarning xususiyati va tavsiflari majmuasidir Iste’molchining kutilayotgan talablarini qoniqtirish, bozorda o‘z mavqeiga ega bo‘lish uchun ishlab chiqaruvchidan quyidagilarni talab qiladi: 1. Yangi mahsulotlar; 2. Yangi texnologiyalar; 3. Yangi boshqaruv usullari; 4. Yangi unsurlarni tadbiq etish. Bularni tadbiq etish esa ishlab chiqaruvchi kompaniya va firmalar orasida raqobatni yuzaga keltiradigan taraqqiyotning asosiy omili hisoblanadi. Sifat tushunchasini anglab etish va uni ishlab chiqarishda ta’minlab berish har bir tashabbuskor uchun dolzarb vazifadir. Bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan davlatlarda ko‘rinib turibdiki asosiy vosita - sifat orqali:  hamma ko‘rinishdagi resurslar xarajatini muvofiqlashtirish;  ishlab chiqarishdagi sarf-xarajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarishni oshirish;  mahsulotga qo‘yilgan hamma talablarni bajarish;  iste’molchining kutayotgan talabini ruyobga chiqarish;  iste’molchi bilan ishlab chiqaruvchining orasidagi aloqa va munosabatlarni ta’minlash;  ishlab chiqarish boshqaruvini va xizmat ko‘rsatish jarayonlarini doimo murakkablashtirish;  nafaqat ishlab chiqaruvchini, iste’molchining ham talabini to‘liq qondirish imkoniyatini beradi. Mahsulot sifati kuyidagilar bilan ta’riflanadi:  Xizmatga yarokligi;  Ishonchligi (xavfsizligi, uzok muddatda foydalanishligi, saklashligi, ta’mirlashga yarokligi);  Foydalanish tavsifi;  Tashqi estetik ko‘rinishi;  Ishlatishdagi kulayligi;  Sotuv oldi va keyingi xizmat ko‘rsatish va boshqalar; Mahsulot sifati ko‘p sonli va har-xil texnik, iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik xususiyatlar omiliga bog‘liq. Shartli ravishda bu omillar 3 guruhga bo‘linadi: 4. Yangi unsurlarni tadbiq etish. Bularni tadbiq etish esa ishlab chiqaruvchi kompaniya va firmalar orasida raqobatni yuzaga keltiradigan taraqqiyotning asosiy omili hisoblanadi. Sifat tushunchasini anglab etish va uni ishlab chiqarishda ta’minlab berish har bir tashabbuskor uchun dolzarb vazifadir. Bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan davlatlarda ko‘rinib turibdiki asosiy vosita - sifat orqali:  hamma ko‘rinishdagi resurslar xarajatini muvofiqlashtirish;  ishlab chiqarishdagi sarf-xarajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarishni oshirish;  mahsulotga qo‘yilgan hamma talablarni bajarish;  iste’molchining kutayotgan talabini ruyobga chiqarish;  iste’molchi bilan ishlab chiqaruvchining orasidagi aloqa va munosabatlarni ta’minlash;  ishlab chiqarish boshqaruvini va xizmat ko‘rsatish jarayonlarini doimo murakkablashtirish;  nafaqat ishlab chiqaruvchini, iste’molchining ham talabini to‘liq qondirish imkoniyatini beradi. Mahsulot sifati kuyidagilar bilan ta’riflanadi:  Xizmatga yarokligi;  Ishonchligi (xavfsizligi, uzok muddatda foydalanishligi, saklashligi, ta’mirlashga yarokligi);  Foydalanish tavsifi;  Tashqi estetik ko‘rinishi;  Ishlatishdagi kulayligi;  Sotuv oldi va keyingi xizmat ko‘rsatish va boshqalar; Mahsulot sifati ko‘p sonli va har-xil texnik, iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik xususiyatlar omiliga bog‘liq. Shartli ravishda bu omillar 3 guruhga bo‘linadi:  material-texnik (ishlab chiqarish asbob-uskunalari, dastgohlar ishlab chiqarishni texnik va metrolog ta’minoti, sinov va nazoratning uslub va vositalari, ishlatiladigan materiallar, bino va qurilmalar);  inson omili (malakasi, professional bilimi, o‘z ishiga bo‘lgan qiziqishi);  ma’muriy (tashkilotning umumiy ishlab chiqarish faoliyatini va qisman sifat boshqaruvini tashkil etish); Umuman olganda, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini yuqori darajada ushlab turish va ta’minlash – kompleks muammodir. Faqatgina ilmiy asoslangan holda tizim va kompleksli, bir vaqtda va o‘zaro bog‘liq bo‘lgan texnik, tashkiliy, iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy tadbirlar yordamida tez va aniq holatda mahsulot sifatini mukammalashtirish mumkin. Sifat - keng sig‘imli, murakkab va universal kategoriya bo‘lib, u ko‘plab xususiyat va jihatlarga egadir. Sifatning asosiy jihati mahsulotga iste’molchining qiziqishini uyg‘otish bo‘lib, ushbu ko‘rinishda u ko‘plab funksiyalarni bajaradi. Qaysi maqsadda foydalanishiga qarab sifat tushunchasini quyidagi jihatlari namoyon bo‘ladi: falsafiy, ijtimoiy, texnikaviy, iqtisodiy va xuquqiy. 1-rasm. Sifat tushunchasini namoyon etuvchi asosiy jihatlari Sifat Falsafiy Ijtimoiy Texnikaviy Iqtisodiy Huquqiy  material-texnik (ishlab chiqarish asbob-uskunalari, dastgohlar ishlab chiqarishni texnik va metrolog ta’minoti, sinov va nazoratning uslub va vositalari, ishlatiladigan materiallar, bino va qurilmalar);  inson omili (malakasi, professional bilimi, o‘z ishiga bo‘lgan qiziqishi);  ma’muriy (tashkilotning umumiy ishlab chiqarish faoliyatini va qisman sifat boshqaruvini tashkil etish); Umuman olganda, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini yuqori darajada ushlab turish va ta’minlash – kompleks muammodir. Faqatgina ilmiy asoslangan holda tizim va kompleksli, bir vaqtda va o‘zaro bog‘liq bo‘lgan texnik, tashkiliy, iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy tadbirlar yordamida tez va aniq holatda mahsulot sifatini mukammalashtirish mumkin. Sifat - keng sig‘imli, murakkab va universal kategoriya bo‘lib, u ko‘plab xususiyat va jihatlarga egadir. Sifatning asosiy jihati mahsulotga iste’molchining qiziqishini uyg‘otish bo‘lib, ushbu ko‘rinishda u ko‘plab funksiyalarni bajaradi. Qaysi maqsadda foydalanishiga qarab sifat tushunchasini quyidagi jihatlari namoyon bo‘ladi: falsafiy, ijtimoiy, texnikaviy, iqtisodiy va xuquqiy. 1-rasm. Sifat tushunchasini namoyon etuvchi asosiy jihatlari Sifat Falsafiy Ijtimoiy Texnikaviy Iqtisodiy Huquqiy Falsafiy nuqtai nazardan qaraganda sifat aniq mazmun va mohiyatga ega bo‘lib, boshqalardan farq qiladi. Avvalam bor uning ayrim xususiyatlari va boshqalardan farqi namoyon bo‘lishiga qaramay ular o‘zaro uzviy bog‘liqlikda ekani namoyon bo‘ladi. Qolaversa, sifat ko‘plab xususiyatlar majmuasidan tarkib topadi, ular cheksiz bo‘lishlari ham mumkin. Bu esa moddiy manbaalarga va turlicha dunyoqarashlarga asos bo‘la oladi. Sifatning sotsiologik jihatlari muayyan sub’ekt bilan yoki jamiyat bilan bog‘liq bo‘lib u iste’molchilar va mahsulot (xizmatlar) orasidagi munosabatdir. Bu erda sifat kategoriya ko‘rinishida namoyon bo‘lib talab va taklif qonuniyatlariga javob beradi, hamda iste’molchilarning madaniyati va daromadlariga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Sifatning texnik jihatlari o‘rganilayotgan ob’ektning miqdor va sifat o‘zgarishlari bilan bog‘liqdir. Bu erda fizikaviy, elektrokimyoviy va mexaniq o‘zgarishlar bir turdagi vazifani bajaruvchi mahsulot (moddalar) xususiyati xaqida so‘z yuritiladi. Muxandislik nuqtaiy-nazardan olinganda o‘rganilayotgan mahsulot sifati va xususiyatlari etalonlar bilan taqqoslab o‘rganilishi nazarda tutiladi. Iqtisodiy nuqtaiy-nazardan olganda - sifat - o‘rganilayotgan manbaani iste’mol xususiyatlarini va qiymatini namoyon etadi. Iste’molchilarning bu boradagi fikirlari turlicha bo‘lishi - sifat darajasini aniqlashda texnik-iqtisodiy jihatlari birgalikda tahlil qilishni taqazo etadi va bu tajribani aniqlik darajasini ko‘paytiradi. Sifatning xuquqiy aspektlari NTX, ularning ishlab chiqish tartibi, tasdiqlash, joriy etish va amalga oshirish, uni ro‘yxatga olishdir. Sifat xuquqiy nuqtaiy nazardan olinganda manba’ni barcha xususiyatlari eg‘indisi talablarga to‘la javob berishi NTXlarda o‘z aksini topishidir. 3.Sifatni boshqarish tizimlarining besh bosqichlari Xujjatlashtirilgan sifat tizimlari rivojlanishi tarixida sifatning besh yulduzi Falsafiy nuqtai nazardan qaraganda sifat aniq mazmun va mohiyatga ega bo‘lib, boshqalardan farq qiladi. Avvalam bor uning ayrim xususiyatlari va boshqalardan farqi namoyon bo‘lishiga qaramay ular o‘zaro uzviy bog‘liqlikda ekani namoyon bo‘ladi. Qolaversa, sifat ko‘plab xususiyatlar majmuasidan tarkib topadi, ular cheksiz bo‘lishlari ham mumkin. Bu esa moddiy manbaalarga va turlicha dunyoqarashlarga asos bo‘la oladi. Sifatning sotsiologik jihatlari muayyan sub’ekt bilan yoki jamiyat bilan bog‘liq bo‘lib u iste’molchilar va mahsulot (xizmatlar) orasidagi munosabatdir. Bu erda sifat kategoriya ko‘rinishida namoyon bo‘lib talab va taklif qonuniyatlariga javob beradi, hamda iste’molchilarning madaniyati va daromadlariga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Sifatning texnik jihatlari o‘rganilayotgan ob’ektning miqdor va sifat o‘zgarishlari bilan bog‘liqdir. Bu erda fizikaviy, elektrokimyoviy va mexaniq o‘zgarishlar bir turdagi vazifani bajaruvchi mahsulot (moddalar) xususiyati xaqida so‘z yuritiladi. Muxandislik nuqtaiy-nazardan olinganda o‘rganilayotgan mahsulot sifati va xususiyatlari etalonlar bilan taqqoslab o‘rganilishi nazarda tutiladi. Iqtisodiy nuqtaiy-nazardan olganda - sifat - o‘rganilayotgan manbaani iste’mol xususiyatlarini va qiymatini namoyon etadi. Iste’molchilarning bu boradagi fikirlari turlicha bo‘lishi - sifat darajasini aniqlashda texnik-iqtisodiy jihatlari birgalikda tahlil qilishni taqazo etadi va bu tajribani aniqlik darajasini ko‘paytiradi. Sifatning xuquqiy aspektlari NTX, ularning ishlab chiqish tartibi, tasdiqlash, joriy etish va amalga oshirish, uni ro‘yxatga olishdir. Sifat xuquqiy nuqtaiy nazardan olinganda manba’ni barcha xususiyatlari eg‘indisi talablarga to‘la javob berishi NTXlarda o‘z aksini topishidir. 3.Sifatni boshqarish tizimlarining besh bosqichlari Xujjatlashtirilgan sifat tizimlari rivojlanishi tarixida sifatning besh yulduzi sifatida ko‘riladigan beshta bosqichni ajratib ko‘rsatish mumkin5. Birinchi bosqich dastlabki tizim – Teylor tizimi vujudga kelgandagi boshqaruvga tizimli yodoshuvning boshlang‘ich vazifalariga mos tushadi. Tashkiliy jihatdan u injener-mutaxassislar tomonidan ishlab chiqarish texnik normalarni o‘rnatishni nazarda tutgan, ishchilar esa faqatgina ularni bajarishgan. Bu tizim detallar (buyumlar) sifatiga yo‘l qo‘yilishi maydoni ko‘rinishidagi talabni qo‘ygan yuqori va quyi chegaraga moslashtirilgan shablonlarni kiritgan. Teylorning mosligi muvafaqiyatli faoliyat yuritishini ta’minlash uchun sifat sohasidagi dastlabki professionallar – inspektorlar kiritilgan. Motivatsiya tizimi brak va yaroqsizlik uchun jarima, shuningdek xaydalishni nazarda tutgan. O‘qitish sistemasi professional o‘qitishga o‘lchov va nazorat jihozlari bilan ishlashni o‘rganishga qaratilgan. Iste’molchi etkazib beruvchilar bilan aloqalar texnik shartlarda o‘rnatilgan bajarilishi qabul nazoratida tekshiriladigan talablar asosida o‘rnatiladi. Teylor tizimining yuqoridagi o‘ziga xos tomonlari uning tizimini har bir alohida olingan detal sifatini boshqarish tizimi qilib ko‘rsatadi. Ikkinchi bosqich. Teylor tizimi alohida detall (yig‘ma birlik) sifatini boshqarishning ajoyib mexanizmini berdi. Biroq mahsulot bu ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirish natijasidir va keyinroq aniq bo‘ldiki, jarayonlarni boshqarish kerak ekan. 1924 yilda “BEN Telephone Labatories” (xozirda A I & I korparatsiyasi)da R.L. Djons raxbarligi ostida sifatni statistik boshqarishga asos solgan gruppa tuzildi. Bular V. SHuxart tomonidan tayyorlangan nazorat kartalari, T. Dodjem va T. Roming tomonidan ishlab chiqilgan sifatni boshqarishning statistik usullarining boshlanishi bo‘lgan. Keyinchalik E. Deming tufayli YAponiyada keng tarqalgan va bu avlod iqtisodiy inqilobiga katta ta’sir ko‘rsatgan sifatni tanlanma nazorat qilish tablitsalari dastlabki tushunchalardir. Deming ishlarni boshqarilishi natijalarini va vazifalarini baholashni yo‘qotish fikri bilan chiqdi. E. Deming fikriga tayangan holda va uni rivojlantirib D. Djuran iste’molchilar talabiga sezilarli darajada 5 Total Quality Management and Six Sigma, Edited by Tauseef Aized sifatida ko‘riladigan beshta bosqichni ajratib ko‘rsatish mumkin5. Birinchi bosqich dastlabki tizim – Teylor tizimi vujudga kelgandagi boshqaruvga tizimli yodoshuvning boshlang‘ich vazifalariga mos tushadi. Tashkiliy jihatdan u injener-mutaxassislar tomonidan ishlab chiqarish texnik normalarni o‘rnatishni nazarda tutgan, ishchilar esa faqatgina ularni bajarishgan. Bu tizim detallar (buyumlar) sifatiga yo‘l qo‘yilishi maydoni ko‘rinishidagi talabni qo‘ygan yuqori va quyi chegaraga moslashtirilgan shablonlarni kiritgan. Teylorning mosligi muvafaqiyatli faoliyat yuritishini ta’minlash uchun sifat sohasidagi dastlabki professionallar – inspektorlar kiritilgan. Motivatsiya tizimi brak va yaroqsizlik uchun jarima, shuningdek xaydalishni nazarda tutgan. O‘qitish sistemasi professional o‘qitishga o‘lchov va nazorat jihozlari bilan ishlashni o‘rganishga qaratilgan. Iste’molchi etkazib beruvchilar bilan aloqalar texnik shartlarda o‘rnatilgan bajarilishi qabul nazoratida tekshiriladigan talablar asosida o‘rnatiladi. Teylor tizimining yuqoridagi o‘ziga xos tomonlari uning tizimini har bir alohida olingan detal sifatini boshqarish tizimi qilib ko‘rsatadi. Ikkinchi bosqich. Teylor tizimi alohida detall (yig‘ma birlik) sifatini boshqarishning ajoyib mexanizmini berdi. Biroq mahsulot bu ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirish natijasidir va keyinroq aniq bo‘ldiki, jarayonlarni boshqarish kerak ekan. 1924 yilda “BEN Telephone Labatories” (xozirda A I & I korparatsiyasi)da R.L. Djons raxbarligi ostida sifatni statistik boshqarishga asos solgan gruppa tuzildi. Bular V. SHuxart tomonidan tayyorlangan nazorat kartalari, T. Dodjem va T. Roming tomonidan ishlab chiqilgan sifatni boshqarishning statistik usullarining boshlanishi bo‘lgan. Keyinchalik E. Deming tufayli YAponiyada keng tarqalgan va bu avlod iqtisodiy inqilobiga katta ta’sir ko‘rsatgan sifatni tanlanma nazorat qilish tablitsalari dastlabki tushunchalardir. Deming ishlarni boshqarilishi natijalarini va vazifalarini baholashni yo‘qotish fikri bilan chiqdi. E. Deming fikriga tayangan holda va uni rivojlantirib D. Djuran iste’molchilar talabiga sezilarli darajada 5 Total Quality Management and Six Sigma, Edited by Tauseef Aized yo‘naltirilgan, iste’molchilar talabiga mos “iste’molchi talabiga yarasha” atamasini kiritdi. U menejmentning takrorlanuvchi nomutanosiblik oldidagi ma’suliyatni ko‘rsatdi sifatni statistik metodlar bilan to‘ldirdi. Deming o‘z ishlarida sifatni oshirishni jarayonlar, tizim va statistika bog‘lagan bir paytda, Djuran sifatni oshirishga olib keluvchi faoliyat bilan har bir menedjer bevosita shug‘ullanish kerakliligiga urg‘u berib o‘tadi. U sifatni oshirish ishlab chiqarish muammolarini hal qilish jarayonlariga – butun personalni jalb qilish yondoshuvi tarafdoridir. Sifat tizimlari statistik metodlarni ularga qo‘shimcha xizmatlar jalb qilingani uchun qiyinlashdi. Variatsiya o‘zgaruvchanlik nimaligini biluvchi va ularning qanday usullar bilan pasaytirish yo‘llarini biluvchi injener texnolog, konstruktorlar tomonidan bajariladigan sifat vazifalari ham murakkablashdi. Sifatni tahlil qiluvchi va mahsulotlar defektlarini sababini aniqlovchi, nazorat kartalarini ishlab chiquvchi kasb muhandis paydo bo‘ldi. Mehnat motivatsiyasi yanada qiyinlashdi, chunki endi jarayonlarni moslashtirish, u yoki bu nazorat kartalarini tahlili quyidagi nazorat va muvofiqlashtirish kartalarida ko‘proq aniqlik talab qilinadi. Kasbiy o‘qitishga shuningdek muvofiqlashtirish nazorat, shuningdek tahlilning statistik usullariga o‘qitish ham qo‘shildi. Etkazib beruvchi – iste’molchi munosabatlari ham yanada qiyinlashdi. Ularda standart tablitsalar statistik qabul nazoratlari ko‘plab ahamiyat kasb eta boshladi. Uchinchi bosqich. 1950 yillarda sifatni yoppa nazorat qilish konsepsiyasi – TQC (Total Quality Control) oldinga surildi. Uning muallifi, 1957 yilda “Sifatni kompleks boshqarish” maqolasini chop etgan AQSHlik olim A. Feygenbaum. TQC ning asosiy vazifalariga konstruktorlik yaratish bosqichida mehnatda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan potensial mos kelmasliklarni oldini olish, etkazib berilayotgan mehnat kompleks homashyo va materiallarning sifatini tekshirish, shuningdek ishlab chiqarishni boshqarish, servis xizmatini rivojlantirish hamda sifatga qo‘yilgan talablarga mos kelishiga rioya qilishni nazorat qilish. Feygenbaum nomutanosiblikni sabablarini o‘rganish savollariga birinchi o‘rinda sifat xarajatlari hisobi tizimiga e’tibor berishni aytgan. yo‘naltirilgan, iste’molchilar talabiga mos “iste’molchi talabiga yarasha” atamasini kiritdi. U menejmentning takrorlanuvchi nomutanosiblik oldidagi ma’suliyatni ko‘rsatdi sifatni statistik metodlar bilan to‘ldirdi. Deming o‘z ishlarida sifatni oshirishni jarayonlar, tizim va statistika bog‘lagan bir paytda, Djuran sifatni oshirishga olib keluvchi faoliyat bilan har bir menedjer bevosita shug‘ullanish kerakliligiga urg‘u berib o‘tadi. U sifatni oshirish ishlab chiqarish muammolarini hal qilish jarayonlariga – butun personalni jalb qilish yondoshuvi tarafdoridir. Sifat tizimlari statistik metodlarni ularga qo‘shimcha xizmatlar jalb qilingani uchun qiyinlashdi. Variatsiya o‘zgaruvchanlik nimaligini biluvchi va ularning qanday usullar bilan pasaytirish yo‘llarini biluvchi injener texnolog, konstruktorlar tomonidan bajariladigan sifat vazifalari ham murakkablashdi. Sifatni tahlil qiluvchi va mahsulotlar defektlarini sababini aniqlovchi, nazorat kartalarini ishlab chiquvchi kasb muhandis paydo bo‘ldi. Mehnat motivatsiyasi yanada qiyinlashdi, chunki endi jarayonlarni moslashtirish, u yoki bu nazorat kartalarini tahlili quyidagi nazorat va muvofiqlashtirish kartalarida ko‘proq aniqlik talab qilinadi. Kasbiy o‘qitishga shuningdek muvofiqlashtirish nazorat, shuningdek tahlilning statistik usullariga o‘qitish ham qo‘shildi. Etkazib beruvchi – iste’molchi munosabatlari ham yanada qiyinlashdi. Ularda standart tablitsalar statistik qabul nazoratlari ko‘plab ahamiyat kasb eta boshladi. Uchinchi bosqich. 1950 yillarda sifatni yoppa nazorat qilish konsepsiyasi – TQC (Total Quality Control) oldinga surildi. Uning muallifi, 1957 yilda “Sifatni kompleks boshqarish” maqolasini chop etgan AQSHlik olim A. Feygenbaum. TQC ning asosiy vazifalariga konstruktorlik yaratish bosqichida mehnatda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan potensial mos kelmasliklarni oldini olish, etkazib berilayotgan mehnat kompleks homashyo va materiallarning sifatini tekshirish, shuningdek ishlab chiqarishni boshqarish, servis xizmatini rivojlantirish hamda sifatga qo‘yilgan talablarga mos kelishiga rioya qilishni nazorat qilish. Feygenbaum nomutanosiblikni sabablarini o‘rganish savollariga birinchi o‘rinda sifat xarajatlari hisobi tizimiga e’tibor berishni aytgan. Sifatga ko‘plab omillar ta’sir etgani tufayli ushbu yondashuvning asosiy g‘oyasi ulardan asosiylarini ajratib olishdir. Bundan tashqari, bir omilga ta’sir o‘tkazib boshqasidagi reaksiyani ko‘ra olish uchun ular o‘rtasidagi aloqani ham hisobga olish kerak. Sifatni boshqarish va nazorat qilishni kompleksligini ta’minlash uchun sifat muammolarini echishda ishtirok etgan barcha bo‘linmalarning aloqalarini va ishlab chiqarishning barcha bosqichlarini hisobga olish kerak. Masalan, iste’molchilar noroziliklarini ko‘rib chiqish hamda qondirish tartibi va vaqti o‘rnatilishi lozim. YAponiyada TQC hayrat bilan kutib olindi va professor K. Isikavaning ishlarida yanada rivojlandi. U sifatni menejmentning vazifasi sifatida va sifatni oshirish tadbirlarida barcha xodimlarning ishtirok etishini talab qilardi hamda «iste’molchi – etkazib beruvchi aloqalari» terminini kiritdi. AQSH konsepsiyalaridan farqli u sifatni boshqarish hakida kompaniya masshtablarida gapirardi. («Company Wide Quality Control»). Filip B.Krosbi sifatni umumiy konsepsiyasining buyuk allomalaridan biri hisoblanadi. XX asrning 60 – yillar boshida Germaniyada ko‘plab tortishuvlarga sabab bo‘lgan «nol defekt» dasturini aniq tushuntirib berdi. Krosbi e’tiborni korxonani boshqarish sohasidagi masalalarga qaratdi va asosan «nol defekt» erishishga yo‘naltirilgan fikrlash va sifat tushunchasini anglab etgan tadbirkorlik madaniyatini singdirishni taklif qildi. YAponiyada TQC statistik metodlarga e’tibor bergan holda va personalni sifat to‘garaklariga jalb qilgan holda rivojlandi. YAponlar uzoq vaqt TQSC yondashuvini undagi «S» statico ma’nosini beradigan holda ishlatilishni takidlab kelishgan. Bu bosqichda vakolat, javobgarlik, shuningdek sifat sohasida nafaqat sifat xizmati mutaxssislarini butun korxona boshqaruvida hamkorlikni o‘rnatuvchi xujjatlashtirilgan sifat tizimlari paydo bo‘ldi. Ma’naviy rag‘batlantirish ortib moddiy rag‘batlantirish kamaydi. Jamoa bo‘lib ishlash, xamkasabalar va rahbariyatni qo‘llab to‘rgan lavozimni tan olishi hodimini kelajagi haqida firmaning qayg‘urishi takomillashdi. Uning sug‘urtasi, oilasiga Sifatga ko‘plab omillar ta’sir etgani tufayli ushbu yondashuvning asosiy g‘oyasi ulardan asosiylarini ajratib olishdir. Bundan tashqari, bir omilga ta’sir o‘tkazib boshqasidagi reaksiyani ko‘ra olish uchun ular o‘rtasidagi aloqani ham hisobga olish kerak. Sifatni boshqarish va nazorat qilishni kompleksligini ta’minlash uchun sifat muammolarini echishda ishtirok etgan barcha bo‘linmalarning aloqalarini va ishlab chiqarishning barcha bosqichlarini hisobga olish kerak. Masalan, iste’molchilar noroziliklarini ko‘rib chiqish hamda qondirish tartibi va vaqti o‘rnatilishi lozim. YAponiyada TQC hayrat bilan kutib olindi va professor K. Isikavaning ishlarida yanada rivojlandi. U sifatni menejmentning vazifasi sifatida va sifatni oshirish tadbirlarida barcha xodimlarning ishtirok etishini talab qilardi hamda «iste’molchi – etkazib beruvchi aloqalari» terminini kiritdi. AQSH konsepsiyalaridan farqli u sifatni boshqarish hakida kompaniya masshtablarida gapirardi. («Company Wide Quality Control»). Filip B.Krosbi sifatni umumiy konsepsiyasining buyuk allomalaridan biri hisoblanadi. XX asrning 60 – yillar boshida Germaniyada ko‘plab tortishuvlarga sabab bo‘lgan «nol defekt» dasturini aniq tushuntirib berdi. Krosbi e’tiborni korxonani boshqarish sohasidagi masalalarga qaratdi va asosan «nol defekt» erishishga yo‘naltirilgan fikrlash va sifat tushunchasini anglab etgan tadbirkorlik madaniyatini singdirishni taklif qildi. YAponiyada TQC statistik metodlarga e’tibor bergan holda va personalni sifat to‘garaklariga jalb qilgan holda rivojlandi. YAponlar uzoq vaqt TQSC yondashuvini undagi «S» statico ma’nosini beradigan holda ishlatilishni takidlab kelishgan. Bu bosqichda vakolat, javobgarlik, shuningdek sifat sohasida nafaqat sifat xizmati mutaxssislarini butun korxona boshqaruvida hamkorlikni o‘rnatuvchi xujjatlashtirilgan sifat tizimlari paydo bo‘ldi. Ma’naviy rag‘batlantirish ortib moddiy rag‘batlantirish kamaydi. Jamoa bo‘lib ishlash, xamkasabalar va rahbariyatni qo‘llab to‘rgan lavozimni tan olishi hodimini kelajagi haqida firmaning qayg‘urishi takomillashdi. Uning sug‘urtasi, oilasiga yordam, sifatli ishni eng asosiy sabablaridir deb ko‘rsatildi. YAponiya va janubiy Koreyada ishchilarni bir necha xaftadan to bir oygacha o‘qitishda, shu jumladan mustaqil o‘rganishdan ham foydalangan holda, hodimga e’tibor ko‘proq ajratila boshlandi. Albatta TQS ni tadbiq etilishi va asosiy tamoyillarini rivojlantirish bir xilda amalga oshmagan. TQS ning asosiy g‘oyalari AQSH va Evropa davlatlarida ishlab chiqilgan bo‘lishiga qaramay. YAponiyada bu soha ancha ilgarilab ketdi. Natijada, Amerikalik va Evropaliklar sifatni boshqarish tizimini yaponlardan o‘rganishga to‘g‘ri keldi. Bunda asosiy e’tibor yangiliklarni tadbiq qilish jarayoniga qaratildi. Evropa davlatlarida asosiy e’tibor sifat ta’minot tizimini xujjatlashtirish va uni ro‘yxatdan o‘tkazish yoki uchinchi tomondan sertifikatlashtirishga qaratila boshlandi. «Etkazib beruvchi-iste’molchi» munosabatlari tizimida ham mahsulotlarni 3-shaxs tomonidan sertifikatlashtirilishi sifatni boshqarish jarayonlarini nazoratda ushlay boshladi. Bunda shartnomalarda xomashyo materiallarning sifatiga talab jiddiyroq tus oldi. Uni bajarish kafolati mas’uliyatni oshirdi. SHuni aytish lozimki, sifatni kompleks tizim kabi boshqarishni rivojlantirish bosqichi sovet Ittifoqini ham chetlab o‘tmadi. Ko‘plab milliy tizimlar yaratildi. SHulardan:  Saratovda – mahsulotning nuqsonsiz tayorlash tizimi (bezdefektnogo izgotovleniya produksii - BIP);  YAraslavldagi “Avtodizel” birlashmasida – motresursni oshirish bo‘yicha ishlarni ilmiy tashkil etish (nauchnaya organizatsiya rabot po uvelicheniyu motoresursa - NORM);  Ribindagi motorqurilish zavodidagi – ishlab chiqarish va boshqaruvda mehnatni ilmiy tashkil etish (nauchnaya organizatsiya truda, proizvodstva i upravleniya - NOTPU);  Gorkovskiyda – “sifat, ishonchlilik, birinchi mahsulotdan resurs” nomli sifat tizimi (kachestvo, nadejnost, resurs s pervыx izdeliy KANARSPI). BIP tizimi asosiga mehnatni bevosita bajaruvchi tomonidan nazorat qilish qo‘yilgan. Ijrochi yaratilgan mahsulot sifati uchun mas’ul bo‘lgan. yordam, sifatli ishni eng asosiy sabablaridir deb ko‘rsatildi. YAponiya va janubiy Koreyada ishchilarni bir necha xaftadan to bir oygacha o‘qitishda, shu jumladan mustaqil o‘rganishdan ham foydalangan holda, hodimga e’tibor ko‘proq ajratila boshlandi. Albatta TQS ni tadbiq etilishi va asosiy tamoyillarini rivojlantirish bir xilda amalga oshmagan. TQS ning asosiy g‘oyalari AQSH va Evropa davlatlarida ishlab chiqilgan bo‘lishiga qaramay. YAponiyada bu soha ancha ilgarilab ketdi. Natijada, Amerikalik va Evropaliklar sifatni boshqarish tizimini yaponlardan o‘rganishga to‘g‘ri keldi. Bunda asosiy e’tibor yangiliklarni tadbiq qilish jarayoniga qaratildi. Evropa davlatlarida asosiy e’tibor sifat ta’minot tizimini xujjatlashtirish va uni ro‘yxatdan o‘tkazish yoki uchinchi tomondan sertifikatlashtirishga qaratila boshlandi. «Etkazib beruvchi-iste’molchi» munosabatlari tizimida ham mahsulotlarni 3-shaxs tomonidan sertifikatlashtirilishi sifatni boshqarish jarayonlarini nazoratda ushlay boshladi. Bunda shartnomalarda xomashyo materiallarning sifatiga talab jiddiyroq tus oldi. Uni bajarish kafolati mas’uliyatni oshirdi. SHuni aytish lozimki, sifatni kompleks tizim kabi boshqarishni rivojlantirish bosqichi sovet Ittifoqini ham chetlab o‘tmadi. Ko‘plab milliy tizimlar yaratildi. SHulardan:  Saratovda – mahsulotning nuqsonsiz tayorlash tizimi (bezdefektnogo izgotovleniya produksii - BIP);  YAraslavldagi “Avtodizel” birlashmasida – motresursni oshirish bo‘yicha ishlarni ilmiy tashkil etish (nauchnaya organizatsiya rabot po uvelicheniyu motoresursa - NORM);  Ribindagi motorqurilish zavodidagi – ishlab chiqarish va boshqaruvda mehnatni ilmiy tashkil etish (nauchnaya organizatsiya truda, proizvodstva i upravleniya - NOTPU);  Gorkovskiyda – “sifat, ishonchlilik, birinchi mahsulotdan resurs” nomli sifat tizimi (kachestvo, nadejnost, resurs s pervыx izdeliy KANARSPI). BIP tizimi asosiga mehnatni bevosita bajaruvchi tomonidan nazorat qilish qo‘yilgan. Ijrochi yaratilgan mahsulot sifati uchun mas’ul bo‘lgan. NORM tizimi dvigatel moteresurslarini rejali, tizimli nazorat qilishni va uni rejalashtirayotgan moteresursni belgilovchi dizel va detallarning uzoq muddatliligi (yashovchanligi), ishonchliligini oshirishi asosida siklik o‘stirib borishni nazarda tutgan. NORM tizimida sifatni miqdoriy ko‘rsatkichlarini rejalashtirish, uni qo‘llash, mahsulotning butun hayot sikli davomida amalga oshirilgan. NOTPU uchun ishlab chiqarishni, boshqaruvni va mehnatni ilmiy tashkil etish usullaridan majmuaviy foydalanish, korxona bo‘yicha va har bir ish joyi uchun texnologiya va texnologik jihozlarni doimiy yangilab borishni takomillashtirish xarakterlidir. Korxonaning sex va uchastkalari miqyosida boshqaruv, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etilish darajasini miqdoriy jihatdan baholash ishlari ko‘rib chiqilgan. Eng yaxshi tizimlardan biri o‘z davridan ancha ilgarilab ketgan KANARSPI tizimidir. Unda:  mahsulot sifatini pasaytirish sabablarini aniqlash bartaraf etish uchun mahsulotni ishlab chiqarish jarayonidan samarali foydalanish;  seriya namunasini yaratish jarayonida konstruktorlik va texnologik tajribalarni o‘tkazish;  ishlab chiqaruvchi tashkilot ekspluatatsiya qiluvchi tashkilotlarning mahsulotga yangidan ishlov berish jarayonini takomllashtirish va uni ekspluatatsiyasining texnologik darajasini oshirishda faol ishtirok etishi kabi talablar mavjud bo‘lib, undan sanoatning ko‘plab tarmoqlarida foydalanish imkoniyati mavjud edi. KANARSPIning ko‘plab tamoyillari xozir ham e’tiborlidir. To‘rtinchi bosqich. 80-yillarda sifatni ommaviy nazorat qilishdan ommaviy sifat menejementiga o‘tildi. Bu vaqtda sifat tizimining menejment va sifat boshqaruviga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan yangi xalqaro standartlari ISO 9000 (1987 yil) seriyalari paydo bo‘ldi. 1994 yilda MS 9004 1, 2, 3, 4, kabi standartlarning yangilangan ko‘rinishlari chiqib e’tiborni dasturiy ta’minot va materiallarni qayta ishlash sohasiga qaratdi. Sifatni majmuaviy boshqarishning xususiyati shundaki, avvallari korxonalar NORM tizimi dvigatel moteresurslarini rejali, tizimli nazorat qilishni va uni rejalashtirayotgan moteresursni belgilovchi dizel va detallarning uzoq muddatliligi (yashovchanligi), ishonchliligini oshirishi asosida siklik o‘stirib borishni nazarda tutgan. NORM tizimida sifatni miqdoriy ko‘rsatkichlarini rejalashtirish, uni qo‘llash, mahsulotning butun hayot sikli davomida amalga oshirilgan. NOTPU uchun ishlab chiqarishni, boshqaruvni va mehnatni ilmiy tashkil etish usullaridan majmuaviy foydalanish, korxona bo‘yicha va har bir ish joyi uchun texnologiya va texnologik jihozlarni doimiy yangilab borishni takomillashtirish xarakterlidir. Korxonaning sex va uchastkalari miqyosida boshqaruv, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etilish darajasini miqdoriy jihatdan baholash ishlari ko‘rib chiqilgan. Eng yaxshi tizimlardan biri o‘z davridan ancha ilgarilab ketgan KANARSPI tizimidir. Unda:  mahsulot sifatini pasaytirish sabablarini aniqlash bartaraf etish uchun mahsulotni ishlab chiqarish jarayonidan samarali foydalanish;  seriya namunasini yaratish jarayonida konstruktorlik va texnologik tajribalarni o‘tkazish;  ishlab chiqaruvchi tashkilot ekspluatatsiya qiluvchi tashkilotlarning mahsulotga yangidan ishlov berish jarayonini takomllashtirish va uni ekspluatatsiyasining texnologik darajasini oshirishda faol ishtirok etishi kabi talablar mavjud bo‘lib, undan sanoatning ko‘plab tarmoqlarida foydalanish imkoniyati mavjud edi. KANARSPIning ko‘plab tamoyillari xozir ham e’tiborlidir. To‘rtinchi bosqich. 80-yillarda sifatni ommaviy nazorat qilishdan ommaviy sifat menejementiga o‘tildi. Bu vaqtda sifat tizimining menejment va sifat boshqaruviga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan yangi xalqaro standartlari ISO 9000 (1987 yil) seriyalari paydo bo‘ldi. 1994 yilda MS 9004 1, 2, 3, 4, kabi standartlarning yangilangan ko‘rinishlari chiqib e’tiborni dasturiy ta’minot va materiallarni qayta ishlash sohasiga qaratdi. Sifatni majmuaviy boshqarishning xususiyati shundaki, avvallari korxonalar tomonidan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish hajmi, etkazish muddati, xarajat va sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha alohida qarorlar qabul qilingan bo‘lsa, bu davrga kelib mahsulot sifati korxonaning birinchi raqamli xarakat rejasiga aylandi va boshqa barcha yo‘nalishlar ushbu maqsadga bo‘ysundirildi. SHunday qilib, korxona faoliyatini boshqarishning barcha sohalari sifat manfaatlaridan kelib chiqib tashkillashtirildi. Buni xuddi Ptolomey tizimidan Kopernik tizimiga o‘tishdagi vaziyat bilan taqqoslash mumkin, ya’ni Quyosh (iste’molchi) Er (ishlab chiqaruvchi) atrofida aylanmaydi balki, er quyosh atrofida aylanadi. Agar TQC – o‘rnatilgan tartiblarni bajarish maqsadida sifatni boshqarish bo‘lsa, TQM – maqsadlarni talablar asosida boshqarish hisoblanadi. TQMga iste’molchida mahsulot sifati haqida ishonch qozonuvchi tadbirlar tizimini ifodalovchi sifatni ta’minlash ham kiritiladi. TQM tizimi doimiy sifatni yaxshilashga, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga va o‘z vaqtida etkazib berishga yo‘naltirilgan majmuaviy tizim hisoblanadi (-rasm). TQMning asosiy g‘oyasi rivojlantirishning chegerasi yo‘q degan prinsipga asoslanadi. Sifat doirasida nol defekt, nol noishlab chiqarish xarajatlari o‘z vaqtida etkazish degan maqsadli xarakat mavjud. TQM tizimi sifatni boshqarish usullarining bir-biriga mos keladigan maqsadlaridan foydalanadi. Tizimning asosiy xususiyatlaridan biri muammoni izlash usullarining jamoaviy shakllaridan foydalanish, tahlil qilish va echish hisoblanadi6. 6 Tauseef Aized. (2012).Total quality management and six sigma. // http://dx.doi.org/10.5772/2559. tomonidan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish hajmi, etkazish muddati, xarajat va sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha alohida qarorlar qabul qilingan bo‘lsa, bu davrga kelib mahsulot sifati korxonaning birinchi raqamli xarakat rejasiga aylandi va boshqa barcha yo‘nalishlar ushbu maqsadga bo‘ysundirildi. SHunday qilib, korxona faoliyatini boshqarishning barcha sohalari sifat manfaatlaridan kelib chiqib tashkillashtirildi. Buni xuddi Ptolomey tizimidan Kopernik tizimiga o‘tishdagi vaziyat bilan taqqoslash mumkin, ya’ni Quyosh (iste’molchi) Er (ishlab chiqaruvchi) atrofida aylanmaydi balki, er quyosh atrofida aylanadi. Agar TQC – o‘rnatilgan tartiblarni bajarish maqsadida sifatni boshqarish bo‘lsa, TQM – maqsadlarni talablar asosida boshqarish hisoblanadi. TQMga iste’molchida mahsulot sifati haqida ishonch qozonuvchi tadbirlar tizimini ifodalovchi sifatni ta’minlash ham kiritiladi. TQM tizimi doimiy sifatni yaxshilashga, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga va o‘z vaqtida etkazib berishga yo‘naltirilgan majmuaviy tizim hisoblanadi (-rasm). TQMning asosiy g‘oyasi rivojlantirishning chegerasi yo‘q degan prinsipga asoslanadi. Sifat doirasida nol defekt, nol noishlab chiqarish xarajatlari o‘z vaqtida etkazish degan maqsadli xarakat mavjud. TQM tizimi sifatni boshqarish usullarining bir-biriga mos keladigan maqsadlaridan foydalanadi. Tizimning asosiy xususiyatlaridan biri muammoni izlash usullarining jamoaviy shakllaridan foydalanish, tahlil qilish va echish hisoblanadi6. 6 Tauseef Aized. (2012).Total quality management and six sigma. // http://dx.doi.org/10.5772/2559. -rasm. TQMning tarkibiy qismlari TQC – sifatning majmuaviy nazorati Q Policy – sifat siyosati QPlanning – sifatni rejalashtirish QI – sifatni rivojlantirish QA – sifatni ta’minlash TQMda insonning o‘rni va personalni o‘qitish masalalari ortib boradi. Bunda motivatsiyaning shunday darajasiga erishiladiki, ishchilar ishga kirishib ketganlaridan mehnat ta’tillarini rad etadilar, ishda ko‘p ushlanib qoladilar va ishni uyda ham davom ettiradilar. YAngi ishchilar sinfi paydo bo‘ladi. Ta’lim ishchilarni butun mehnat faoliyati davomida uzluksiz qamrab oladi. O‘qitish shakllari o‘zgarib yanada faollashadi, o‘yinlardan, maxsus testlardan, AKT usullaridan foydalaniladi. O‘qitish motivatsiyaning bir qismiga aylanadi, ya’ni yaxshi ta’lim olgan odam o‘zini jamoada yaxshi his etadi, lider vazifasini bajara oladi, karerada afzalliklarga ega bo‘ladi. Ishchilarning ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirishning maxsus usullari ishlab chiqiladi va foydalaniladi. QPlanning QI QA TQC Q Policy -rasm. TQMning tarkibiy qismlari TQC – sifatning majmuaviy nazorati Q Policy – sifat siyosati QPlanning – sifatni rejalashtirish QI – sifatni rivojlantirish QA – sifatni ta’minlash TQMda insonning o‘rni va personalni o‘qitish masalalari ortib boradi. Bunda motivatsiyaning shunday darajasiga erishiladiki, ishchilar ishga kirishib ketganlaridan mehnat ta’tillarini rad etadilar, ishda ko‘p ushlanib qoladilar va ishni uyda ham davom ettiradilar. YAngi ishchilar sinfi paydo bo‘ladi. Ta’lim ishchilarni butun mehnat faoliyati davomida uzluksiz qamrab oladi. O‘qitish shakllari o‘zgarib yanada faollashadi, o‘yinlardan, maxsus testlardan, AKT usullaridan foydalaniladi. O‘qitish motivatsiyaning bir qismiga aylanadi, ya’ni yaxshi ta’lim olgan odam o‘zini jamoada yaxshi his etadi, lider vazifasini bajara oladi, karerada afzalliklarga ega bo‘ladi. Ishchilarning ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirishning maxsus usullari ishlab chiqiladi va foydalaniladi. QPlanning QI QA TQC Q Policy Iste’molchi va etkazib beruvchilarning o‘zaro munosabati sifatni sertifikatsiyalash tizimiga, ayniqsa ISO 9000 standartlariga katta ta’sirini ko‘rsatdi. Sifat tizimi maqsadli ravishda 9000 seriyali ISO standartlariga asosan qurildi, ya’ni iste’molchi tarafidan talab qilingan mahsulot sifatini ta’minlash, va unga korxona ushbu ishlarni amalga oshirishga imkoniyati etarli ekanligini isbotlash. Biroq ISO 9000 seriyali standartlarida iqtisodiy samaradorlik masalalari biroz oqsab qolgan, o‘z vaqtida etkazish qoidalari bo‘lmagan. Ushbu standartlar tizimi barcha masalalarni va vazifalarni qamrab ololmaganligiga qaramasdan uning bozor mexanizmidagi o‘rni va mavqei oshib bormoqda. Sifat sertifikatlari korxonalar uchun ularning turli tender va proektlarda qatnashishlarida asosiy shartlardan biriga aylandi. Keng qamrovda sifat tizimi sertifikatlarini qo‘llanilishi sug‘urta ishiga aylandi, ya’ni uning mavjudligi korxonaning ishonchliligidan dalolat beradi. Beshinchi bosqich. 90-yillarga kelib jamiyatning korxonalarga bo‘lgan ta’siri kuchayib ketdi va natijada korxonalar jamiyat qiziqishlari va manfaatlarini ko‘proq o‘rgana boshladilar. Bu holat, menejment tizimiga atrof-muhitni muhofaza qilish va mahsulot havfsizligi nuqtai nazaridan xosil bo‘lgan talablar o‘rnatilgan ISO 14000 seriyali standartlarini vujudga kelishiga olib keldi. ISO 14000 seriyali standartlar asosida sifat tizimini sertifikatlashtirish ISO 9000 seriyali standartlar asosidagi sertifikatlashtirishdan ko‘ra kam mashhur bo‘lmadi. Sifatga insoniy ta’sirlarning o‘rni ortdi, o‘z xodimlari ehtiyojlarini qondirish korxona rahbarlarining diqqat markazida bo‘ldi. Korporatsiyalarning xususiyatini hisobga olgan va o‘z maqsadlarini xalqaro standartlar talablarini kuchaytirish sifatida qo‘ygan sifatni boshqarishning korporativ tizimlari ham vujudga keldi. YA’ni, AQSHdagi yirik avtomobil kompaniyalari 1990 yilda (ikkinchi tahriri 1994 yilda ishlab chiqilgan) QS 9000 “Sifat tizimiga talablar” standartini ishlab chiqdilar. Mazkur standart ISO 9001 standartlariga asoslangan bo‘lsada, keyinchalik yana boshqa og‘ir avtomobil ishlab chiqaruvchi kompaniyalar ham uni o‘zlari uchun ishlab chiqdilar va unga rioya Iste’molchi va etkazib beruvchilarning o‘zaro munosabati sifatni sertifikatsiyalash tizimiga, ayniqsa ISO 9000 standartlariga katta ta’sirini ko‘rsatdi. Sifat tizimi maqsadli ravishda 9000 seriyali ISO standartlariga asosan qurildi, ya’ni iste’molchi tarafidan talab qilingan mahsulot sifatini ta’minlash, va unga korxona ushbu ishlarni amalga oshirishga imkoniyati etarli ekanligini isbotlash. Biroq ISO 9000 seriyali standartlarida iqtisodiy samaradorlik masalalari biroz oqsab qolgan, o‘z vaqtida etkazish qoidalari bo‘lmagan. Ushbu standartlar tizimi barcha masalalarni va vazifalarni qamrab ololmaganligiga qaramasdan uning bozor mexanizmidagi o‘rni va mavqei oshib bormoqda. Sifat sertifikatlari korxonalar uchun ularning turli tender va proektlarda qatnashishlarida asosiy shartlardan biriga aylandi. Keng qamrovda sifat tizimi sertifikatlarini qo‘llanilishi sug‘urta ishiga aylandi, ya’ni uning mavjudligi korxonaning ishonchliligidan dalolat beradi. Beshinchi bosqich. 90-yillarga kelib jamiyatning korxonalarga bo‘lgan ta’siri kuchayib ketdi va natijada korxonalar jamiyat qiziqishlari va manfaatlarini ko‘proq o‘rgana boshladilar. Bu holat, menejment tizimiga atrof-muhitni muhofaza qilish va mahsulot havfsizligi nuqtai nazaridan xosil bo‘lgan talablar o‘rnatilgan ISO 14000 seriyali standartlarini vujudga kelishiga olib keldi. ISO 14000 seriyali standartlar asosida sifat tizimini sertifikatlashtirish ISO 9000 seriyali standartlar asosidagi sertifikatlashtirishdan ko‘ra kam mashhur bo‘lmadi. Sifatga insoniy ta’sirlarning o‘rni ortdi, o‘z xodimlari ehtiyojlarini qondirish korxona rahbarlarining diqqat markazida bo‘ldi. Korporatsiyalarning xususiyatini hisobga olgan va o‘z maqsadlarini xalqaro standartlar talablarini kuchaytirish sifatida qo‘ygan sifatni boshqarishning korporativ tizimlari ham vujudga keldi. YA’ni, AQSHdagi yirik avtomobil kompaniyalari 1990 yilda (ikkinchi tahriri 1994 yilda ishlab chiqilgan) QS 9000 “Sifat tizimiga talablar” standartini ishlab chiqdilar. Mazkur standart ISO 9001 standartlariga asoslangan bo‘lsada, keyinchalik yana boshqa og‘ir avtomobil ishlab chiqaruvchi kompaniyalar ham uni o‘zlari uchun ishlab chiqdilar va unga rioya qildilar. ISO 14000 va QS 9000 seriyali standartlarni tadbiq etish, shuningdek sifatni rag‘batlantirish bo‘yicha o‘z-o‘zini baholash modellarini vujudga kelishi sifat tizimini boshqarishning beshinchi bosqichini asosiy erishgan natijalari bo‘ldi. qildilar. ISO 14000 va QS 9000 seriyali standartlarni tadbiq etish, shuningdek sifatni rag‘batlantirish bo‘yicha o‘z-o‘zini baholash modellarini vujudga kelishi sifat tizimini boshqarishning beshinchi bosqichini asosiy erishgan natijalari bo‘ldi.