ISHLAB CHIQARISHNING TEXNIK-IQTISODIY ASOSLARI Reja: 1. Ishlab chiqarish jarayoni haqida tushuncha 2. Ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning asosiy omillari Quyidagi mavzular bilan tanishasiz: ishlab chiqarish jarayoni, ish kuchi, mehnat, capital, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish, korxona, texnik loyiha, tabiiy va inson resurslari. Inson har doim uchta vazifani bajarib kelgan. Uning aholini tabiiy takror ko’payishida bevosita ishtirok etuvchi, ishlab chiqaruvchi hamda o’zi ishlab chiqargan oziq-ovqatlar va kiyim-kechaklarning asosiy iste’molchisi sifatida namoyon bo’lishi sizlarga oldingi sinflarda o’tilgan darslardan ma’lum. Inson bajaradigan vazifalar qatorida uning ishlab chiqarish subyekti ekanligi eng muhim belgilaridan biridir. Inson ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etar ekan, doimo mehnat qurollarini, texnik vositalarni takomillashtirishga, sarf-xarajatlarni esa qisqartirishga intilib kelgan. XIX asrdagi sanoat inqilobi va XX asrdagi fan-texnika inqiloblari texnika-texnologiya bilan ishlab chiqarish o’rtasidagi aloqalarning yana ham samarali bo’lishiga xizmat qilmoqda. Sizlar bu bo’limda ishlab chiqarish jarayoni tushunchasi, ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning asosiy omillari, sanoat korxonasini joylashtirish va boshqarishni geografik tadqiq etish to’g’risida ma’lumotlar olasiz. Undan tashqari, texnik loyihalarni asoslashda geografik tadqiqotlar natijalaridan foydalanish, soha kompleks dasturlarini amalga oshirishda geografiyaning ahamiyati, kompleks mintaqaviy loyihalarni amalga oshirishda geografiyaning o’rni, tabiiy va inson resurslari hamda ularni iqtisodiy-geografik asoslash bo’yicha ham zaruriy hajmda ma’lumotlar taqdim etiladi. 1. Ishlab chiqarish jarayoni haqida tushuncha Jamiyat va odamlar ehtiyojini qondirish uchun moddiy ne’matlar yaratish va xizmatlar ko’rsatish ishlab chiqarish jarayoni deb ataladi. Ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy resurslar ishlatiladi. Iqtisodiy resurslarga yer, kapital, mehnat va tadbirkorlik kiradi. Bu resurslar ishlab chiqarish omillari deb ham ataladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi unda qo’llaniladigan omillarning soni va sifatiga bog’liq. Bu omillarga quyidagilar kiradi: Inson omili. Bunga moddiy va ma’naviy ne’matkar yaratish uchun maxsus kasbiy tayyorgarlikka ega bo’lgan odamlar kiradi. Moddiy omil. Tabiiy (yer) va inson tomonidan yaratilgan (mashinalar, texnika, inshootlar) mehnat vositalaridan iborat. Mehnat qurollari. Mazkur omilga qayta ishlanmaydigan, ishlab chiqarishda bevosita foydalaniladigan tabiiy moddalar kiradi (masalan, shaxtadagi ko’mir, ruda va h.k.). Yer omili. Bu tabiiy omil bo’lib, unga tabiiy boyliklar, foydali qazilmalar, haydaladigan yerlar, bog’lar, o’rmonlar va h.k. kiradi. Kapital omili. Bu Tovar ishlab chiqarishda va xizmat ko’rsatishda ishlatiladigan ne’matlar majmuasidan iborat. Kapital juda ko’p qirralarga ega. U ma’lum miqdordagi pul, inson qobiliyati, malaka va ma’lumot bo’lishi mumkin. Tadbirkorlik omili. Bu omil ikki qismdan iborat. 1.Tadbirkorlik faoliyati, bunda tashabbus, topqirlik, tavakkalchilikdan ko’zda tutiladi. 2. Tadbirkorlik qobiliyati inson kapitalining muhim turi bo’lib, u ne’matlar yaratish va xizmatlar ko’rsatish uchun boshqa omillarni muvofiqlashtirishda va uyg’unlashtirish faoliyatini o’z ichiga oladi. Moddiy omillar inson omili bilan birikkan taqdirdagina ishlab chiqarish sodir bo’ladi, hayotiy ne’matlar yaratiladi. Ular, birinchidan, moddiy mahsulotlardan, ikkinchidan, turli xizmatlardan iborat bo’ladi. Ishlab chiqarishning mazkur omillari nuqtai nazaridan fikr yuritganda O’zbekiston Respublikasining imkoniyati juda yuqori ekanligini ta’kidlash lozim. Chunki, O’zbekiston Respublikasi aholisining 69 foizi yoshlardan iborat bo’lib, ular salohiyati mehnat resurslarini, ishchi kuchini tashkil etadi. Bundan tashqari, mamlakat aholisining savodxonlik darajasiga rivojlangan mamlakatlar bilan raqobatlasha oladi. Bu ishlab chiqarishning ko’p (aqliy va jismoniy) mehnat talab etuvchi tarmoqlarini rivojlantirish imkoniyatlari mavjud ekanligidan dalolat beradi. Ayni paytda O’zbekiston hududi (447,4 ming kv.km) da mashhur Mendeleev davriy jadvalining barcha elementlari topilgan. Demak, mamlakatda ishlab chiqarishning barcha shakllarini rivojlantirish uchun asos bor. Ishlab chiqarish o’zining maqsad-mohiyatiga ko’ra ikki qismga ajratiladi: 1. Moddiy ishlab chiqarish – moddiy shakldagi mahsulotlarni, masalan, oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar joy va boshqalarni yaratish hamda ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan xizmatlar ko’rsatish. Masalan, yuk tashish, yo’l xizmati ko’rsatish, ishlab chiqarish axborotini uzatish va hokazolar. Mazkur sohaga sanoat, transport, aloqa, qurilish, qishloq xo’jaligi va boshqa shu kabi tarmoqlar kiradi. 2. Nomoddiy ishlab chiqarish – moddiy shaklga ega bo’lmasada, aholi uchun zarur xizmatlarni o’z ichiga oladi. Mazkur sohaga jismoniy tarbiya, sport, bilim berish, madaniy-maishiy va tibbiy xizmat ko’rsatish kabilar kiradi. 2. Ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning asosiy omillari Ishlab chiqarishni (moddiy va nomoddiy) hududiy jihatdan tashkil etishda, joylashtirishda, albatta hudud shart-sharoitlari va omillari hisobga olinadi. Bu omillarni tog’ri tanlay bilish ishlab chiqarishning huquqiy tarkibi va tizimning rivojlanish qonuniyatlarini asoslashga imkon beradi. Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda geografik o’rin, ekologik omil, bozor iqtisodiyoti omillari bilan bir qatorda tabiiy (xomashyo, yoqilg’I, suv, iqlim), ijtimoiy (mehnat resurslari, iste’molchi) va iqtisodiy (elektroenergiya, transport) omillar e’tiborga olinadi (29-rasm). 22 – rasm. Ishlab chiqarishni joilashtirishga ta’sir etuvchi asosiy omillar Muayyan bir ishlab chiqarish tarmog;ini hududiy tashkil etishda barcha omillar emas, balki ulardan faqat ayrimlari yetakchi, hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ishlab chiqarishni tarmoqlarinijoylashtirishda qaysi biro mil yetakchi ekanligini aniqlash uchun quyidagi aormuladan foydalaniladi. M O K  Fan- texnika taraqqiyoti Ichlab chiqarish Yoqilg’i- energetika Transport Boshqa omillar Infrastruktu ra Xomashyo Yer-suv Iqtisodiy geografik o’rin Ekologiya Bozor iqtisodiyoti Iste’mol Ishchi kuchi Bu yerda K –ishlab chiqarish koeffitsienti; O – mazkur korxona yoki umuman ishlab chiqarishni joylashtirishga ta’sir etuvchi omil; M –maxsulot birligi. Ushbu formula yordamida ma’lium bir mahsulot birligini hosil qiluvchi barcha omillar alohida-alohida hisoblab chiqiladi (masalan, bir tonna shaker olish uchun qancha xamashyo, ya’ni qancha qand lavlagi ishlatiladi, qancha elektroenergiya yoki mehnat sarflanadi). Qaysi omil bo’yicha yirik son chiqsa, odatda uning ahamiyati shuncha yuqori bo’ladi va г maskur ishlab chiqarish tarmog’ini joylashtirishda belgilovchi, aniqlovchi vazifasini o’taydi. Shuni alohida qayd etish lozimki, ma’lum tarmoqqa kiruvchi barcha korxonalar yoki kichik “tarmoqchalar” uchun bittagina omil tegishli bo’lmaydi. Jumladan, mashinasozlik tarmog’iga kiruvchi bf’zi bir korxonalarni joylashtirishda xamashyo (metal) ko’proq ahamiyatga ega bo’lsa, boshqasi uchun malakali ishchi kuchi muhum omil hisoblanadi. Endi yuqorida ko’rsatilgan asosiy omillarga qisqacha to’xtalib o’tamiz. Xomashyo. Tabiiyki, ishlab chiqarish jarayonida xomashyo resurslari muhim omil hisoblanadi. Ayrim maxsulotlarni ishlab chiqarishda esa xomashyo boshqa omillarga qaraganda ko’proq talab etiladi. Shuning uchun bunday maxsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan tarmoqlar va korxonalar mumkin qadar xomashyo rayonlariga yaqin joylashtiriladi. Sanoatning ba’zi tarmoqlari masalan, tog’ –kon, o’rmon, baliqchilik sanoati tarmoqlarining joylashuvi xomashyo bo’lmagan rayonlarda rivojlanmaydi. Bunday sanoat tarmoqlarining joylashuvi bevosita foydali qazilmalar yoki tabiiy boyliklar ko’lami bilan belgilanadi. Boshqa sanoat tarmoqlarining hududiy tashkil etilishi esa biroz murakkabroq ko’rinisga ega. Masalan, bir tonna paxta tolasi olish uchun taxminan 3 tonna paxta, bir tonna paxta yog’i uchun 5 tonna chigit, 1 tonna pista yogi uchun 3 tonna kungaboqar, 1 tonna shaker uchun 7 tonna qand lavlagi ishlatiladi. Yoqilg’i. Ko’mir havzalari йщкф metallurgiya sanoatining dastlabki bosqichi (cho’yan eritishni joylashtirishda asosiy rol o’ynaydi. Ammo uning ta’siri har doim ham yetakchi kuchga ega emas. Qorametallurgiya (cho’yan erituvchi) zavodlarini joylashtirish qonuniyatlari bir xil emas. Ma’lumki, qazib olinadigan temir rudasining taxminan 48-50 foizi foydali, bu “o’rtacha” raqam hamma joida ham bir xil emas, ayrim konlarda temirning qazib olinadigan rudadagi ulushi atiga 17-19 foizni tashkil etadi. Bunday konlarga Uraldagi Kochkonar yoki Qoraqalpog’istondagi Tebinbuloq konlarini misol qilib ko’rsatish mumkin. Bu yerlardan qazib olinadigan rudani bevosita domna pechlarida eritib bo’lmaydi, zero unda kerakli mineraldan ko’ra foydasiz jinslar kop’roq. Shuning uchun bu ruda dastlab boyitilishi va unung tarkibidagi foydali mineralning hissasi oshirilishi lozim. Boyitilganidan so’ng ruda tarkibidagi temirning (rangli metallar uchun boyitilish jarayoni ayniqsa muxum, chunki ularning rudalar tarkibidagi ulushi ancha past) miqdori bir necha barobar ortadi. Ammo bu bilan ham unung hissasi yetarlicha bo’lmaydi. Shuning uchun metallurgiya korxonalari ko’proq xomashyo rayoniga yaqinroq joylashtiriladi. Ba’zi metallurgiya zavodlari xomashyo va yoqilg’I rayonlari o’rtasida joylashgan, zero maskur sanoat tarmog’I uchun bu ikki omilning ahamiyati deyarli bir xil. Bunga yorqin misol bo’lib, Cherepoves metallurgiya kombinatini ( Rossiya Federatsiyasi) ko’rsatish mumkin. U Pechora kokslanuvchi ko’mir havzasi bilan Kola yarimorali temir rudasi konlarining o’rtasida qurilgan. Elektroenergiya (elektr quvvati). Hozirgi zamon ishlab chiqarishini , hatto transportni, qishloq xo’jaligini elektr quvvatisiz tasavvur qilish qiyin. Bu sahoning o’ziga xos xususiyati shundaki, u yaratgan mahsulotni, ya’ni elektr quvvatini jamg’arib omborxonalarga yig’ib bo’lmaydi, undan ayni paytning oz’ida foydalanish kerak. Odatda elektr quvvati omilini ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishida eng avvalo unung arzon turiga ahamiyzt beriladi. Arzon elektr quvvati GESlardan olinadi, issiqlik elektr stansiyalarida esa ko’mir, mazut yoki gaz sarflanadi. Elektr quvvati omiliga quyidagi misollarni keltirish kifoya: 1 tonna titan ishlab chiqarish uchun ( titan po'latdan bir necha marta yengil va chidamli) 40-50 ming kVt/soat, aluminiy uchun 17-19 ming kVt/soat, misni tozalash, temir qotishmalarini ishlab chiqarish, elektr pechlarida po'lat eritish uchun ularning har bir tonnasiga 8-10 ming kVt/soat atrofida elektr quvvati sarflanadi. Nabiiyki, bunday korxonalarni arzon elektr quvvati manbalariga yaqin joilashtirish iqtisodiy jihatdan maqsatga muvofiq bo’ladi. O’rta Osiyoda yagona bo’lgan Tursunzoda (Regar) shahridagi aluminiy zavodi Norak GESiga yaqin joida qurilgan. Demak, elektr quvvati bir qator sanoat korxonalarini o’z atrofiga omil sifatida “yig’ar” ekan. Shu sababli, г yirik rayon va majmua hosil qilish quvvatiga ega. bizning sharoitimizda elektr quvvati yangi yerlarni o’zlashtiriah uchun ham kerak. Jumladan. Qarshi dashtining asosiy qismi Tolimarjondagi bir qator nasos stansiyalari vositasi bilan sug’oriladi. Elektr quvvati Norak – Tursunzoda (Regar) – G’uzor orqali keladi. Hozirgi kunda shu yerning o’zida juda yirik, mahalliy tabiiy gaz asosida ishlaydigan Tolimarjon GRESi qurilmoqda. Suv va iqlim sharoiti ham ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda katta ahamiyatga ega. Suv manbalari ayniqsa, kimyo, yog’ochselluloza, metalurgiya zavodlarining faoliyatiga sezilarli ta’sir qiladi. Jumladan, cho’yan erituvchi pechlari sovutish uchun ham suv kerak. Suv va iqlim sharoitlari boshqa sanoat korxonalarini qurishda ham e’tiborga olinadi. Qishloq xo’jaligi uchun bu omilning ahamiyati katta. Chunonchi, O’rta Osiyo, xususan O’zbekistonda a’nanaviy dehqonchilik uning issiq va quruq iqlimiy sharoitida faqat sun’iy sug’orish asosida olib boriladi. Aholiy va mehnat resurslari. Albatta, har bir ishlab chiqarish jarayoni ishchi kuchisiz sodir bo’lmaydi. Bu o’rinda ikki holni qayd etish lozim: birinchidan, shunday korxonalar borki, ularga son jihatdan ko’p ishchi kerak. Masalan, tikuv fabrikasi, konserva ishlab chiqarish, paxta yetishtirish va uni qayta ishlash. Ayni bir paytda boshqa bir korxonalarda mehnat resurslarining miqdori ko’p bo’lishi shart emas, ularga “oz va soz” malakali ishchi quchi talab qilinadi. Mazkur korxona va tarmoqlar (radio va asbobsozlik, aniq mashinasozlik va shunga o’xshash) ishchi quchi mavjud bo’lgan shaharlarda, ilmiy – texnik markazlarga joylashtiriladi. Aholi faqat ishchi kuchi emas, balki u eng avvalo iste’molchi hamdir. Bu omilning roli esa hozirgi kunda, xalqning yashash sharoitini va turmush darajasini yaxshilash doirasinda keskin oshib bormoqdda. Ijtimoiy qiyinchiliklarga barham berish aholiga kerak bo’lgan oziq-ovqat, kiyim-kechak va uning boshqa ehtiyojlarini qondiruvchi mahsulotlarini yetarli miqdorda ishlab chiqarishni taqozo etadi. Shu sababli, iste’mol omili oziq-ovqat korxonalarini o’ziga “tortadi”, ya’ni bunday zavod va fabrikalar bevosita aholi yashovchi maskanlarga joylashtiriladi. Iste’mol omili faqat xalq ehtiyoji bilan belgilanmaydi. Ishlab chiqarishning talabi, boshqa xil mahsulotlarning keng miqdorda sarflanishi, ularning transportda keltirishning noqulayligi ham bunday korxonalarni iste’mol rayonlarida qurilishini nazarda tutadi. Masalan, qishloq xo’jaligi mashinasozligi o’sha mintaqaning ishlab chiqarish ixtisoslashuviga muvofiq shu yerda rivojlanishi zarur. Umuman, qaysi rayon nimaga ixtisoslashsa, bu yerda shunga mos mashinasozlik tarmog’i yaxshi rivojlangan bo’lishi qonuniy bir holdir. O’zbekistonda paxta teruvchi, Belarusda kartoshka teruvchi, Ukrainada qand lavlagi teruvchi, Gruziyada choy teruvchi mashinalarni ishlab chiqarish bunga yaqqol misol bo’la oladi. Shuningdek, boshqa sanoat va qishloq xo’jaligi tarmoqlarini ham aholi yashab turgan joylarda bo’lishi maqsadga muvofiq. Transport omili. Bu omil juda muhim bo’lib, u ishlab chiqarishning bevosita davom ettiruvchi ettiruvchi tarmog’i hisoblanadi. Shuning uchun transportning ahamiyati barcha boshqa omillar bilan qo’shilib, uyg’unlashib ketadi va uni “sof” holda ajratib olish qiyin. Shu bilan birga transport masalasi iqtisodiy- geografik o’rin omil bilan ham chambarchas bog’liq, zero bu o’rin obyektning eng avvalo tashqi iqtisodiy munosabatlarini anglatadi. Fan-texnika taraqqiyoti omili. Bu omilning ta’siri bir qator tarmoqlarning hududiy tashkil etilishida aniq va ravshan ko’rinadi (mashinasozlik, elektrotexnika va kimyo). Shubhasiz, mazkur sanoat tarmoqlariga tegishli ko’pgina korxonalar, ayniqsa, mashinasozlik zavodlari yuksak darajada ilmiy-texnika qudratiga ega bo’lgan yirik shaharlarda joylashtiriladi. Ekologik omil. Hozirgi kunda ayrim sanoat korxonalarining faoliyati shu nuqtayi nazardan to’xtatilgani bejiz emas. Ekologik jihatdan ko’plab sanoat tarmoqlari va eng avvalo, kimyo, yog’och-sellyuloza, go’sht, konserva, charm zavodlari, issiqlik elektrostansiyalari va shunga o’xshash korxonalar “nomaqbul” hisoblanadi. Binobarin, ular aholi istiqomat qiladigan markazlardan uzoqroqda joylashishi lozim. Bozor iqsodiyoti omili. Bozor iqsodiyoti – murakkab tushuncha bo’lib, bosqichma-bosqich o’tiladigan iqtisodiy munasabatdir. Yevropa davlatlari bu borada boy tajribaga ega, chunki ularda bu munosabat uzoq yillar davomida shakllanib kelgan. Bozor iqsodiyoti musobatlariga birdaniga o’tib bo’lmaydi, buning uchun avvalo barcha shart-sharoitini yaratish kerak, ya’ni uning o’ziga xos moddiy, maishiy va madaniy infrostrukturasi bo’lmog’i lozim. Shuning uchun bunday munosabatlarga o’tish tarixan bir muncha uzoq davrni talab etadi va bosqichma- bosqich, ya’ni evolyutsion rivojlanishni taqozo etadi. Bozor iqtisodiyoti – ishlab chiqarish erkinligi, xarid erkinligi va raqobat demakdir. Bunday sharoitda ko’p ukladli iqtosiyot, mulkchilikning turli shakllari va sog’lom raqobat muhitini vujudga keltirish, monopoliyaga qarshi kurash muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, bozor iqtisodiyoti omilini ishlab chiqarish tarmoqlarini hududiy tashkil etish nuqtayi nazaridan tahlil qilar ekanmiz, unda bu boradagi ilgarigi an’anaviy fikr yuritishimiz tamomila o’zgarib ketadi. Chunki bu sharoitda nimaga ixtisoslashuvni va qayerga joylashtirishni pirovard natijada bozor, raqobat, talab va taklif belgilaydi, davlat esa o’zining regional (hududiy) va soliq siyosati orqali bu jarayonni boshqarib yoki tartibga solib turadi. Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda xomashyo, yoqilg’i, elektr- energiya, suv, iqlim, mehnat resurslari, iste’mol va transport, iqtisodiy geografik o’rin kabi omillar e’tiborga olinadi. Shuningdek, ekologiya, ilmiy-texnika taraqqiyoti va bozor iqtisodiyoti omillarining bu boradagi ahamiyati ham ortib boradi.