Issiqxonalarda sabzavot yetishtirishning o’ziga xos tomonlari, Gidroponika usulida sabzavot yetishtirish davr talabi

Yuklangan vaqt

2024-11-04

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

30,1 KB


HIMOYALANGAN YER SHAROITIDA EKINLARNI O‘G‘ITLASH Reja 1.Issiqxonalarda sabzavot yetishtirishning o’ziga xos tomonlari. 2.Sabzavot ekinlarining tuproq eritmasi konsentrasiyasiga munosabati. 3.Gidroponika usulida sabzavot yetishtirish–davr talabi. 4.Issiqxona tuproklarining kimyoviy tahlili. 1. Yopiq tuproq sharoitida yetishtiriladigan ekinlardan, dalada yetishtirilganiga nisbatan bir necha barobar yuqori hosil olinadi. Shuning uchun bunday sharoitda o’g’itlash tizimi boshqacharoq harakterga ega. O’g’itlarni qo’llash miqdori gektariga 6 dan to 21 t. gacha to’g’ri keladi. Uning asosiy qismi vegetasiya davrida qo’llaniladi. Chunki, oldindan qo’llash, tuproq eritmasini konsentrasiyasini oshirib yuboradi. Bunday sharoitda o’simlik va tuproq holatini tekshirish har oyda o’simlikni butun vegetasiyasi davomida o’tkazilib turiladi. Yopiq tuproq sharoitidagi ekinlar tomonidan tuproqdan oziq moddalarni o’zlashtirish koeffisiyenti qo’yidagicha: suvda eriydigan oziq elementlari – 100 %, harakatchan P2O5 – 15-20, kaliyni – 30- 40 % ni o’zlashtirsa, qo’llaniladigan mineral o’g’itlardan N ni 50-70%, P2O5 ni – 20-40% ni, K2O ni 60-70% ni, Mg ni 60-70 % ni o’zlashtiradi. 10 s hosili bilan (kg hisobida) bodring - 0,25 N, 0,13 P, 0,51 K, pomidor - 0,33 N, 0,12 R, 0,63 K ni o’zlashtirib ketadi. HIMOYALANGAN YER SHAROITIDA EKINLARNI O‘G‘ITLASH Reja 1.Issiqxonalarda sabzavot yetishtirishning o’ziga xos tomonlari. 2.Sabzavot ekinlarining tuproq eritmasi konsentrasiyasiga munosabati. 3.Gidroponika usulida sabzavot yetishtirish–davr talabi. 4.Issiqxona tuproklarining kimyoviy tahlili. 1. Yopiq tuproq sharoitida yetishtiriladigan ekinlardan, dalada yetishtirilganiga nisbatan bir necha barobar yuqori hosil olinadi. Shuning uchun bunday sharoitda o’g’itlash tizimi boshqacharoq harakterga ega. O’g’itlarni qo’llash miqdori gektariga 6 dan to 21 t. gacha to’g’ri keladi. Uning asosiy qismi vegetasiya davrida qo’llaniladi. Chunki, oldindan qo’llash, tuproq eritmasini konsentrasiyasini oshirib yuboradi. Bunday sharoitda o’simlik va tuproq holatini tekshirish har oyda o’simlikni butun vegetasiyasi davomida o’tkazilib turiladi. Yopiq tuproq sharoitidagi ekinlar tomonidan tuproqdan oziq moddalarni o’zlashtirish koeffisiyenti qo’yidagicha: suvda eriydigan oziq elementlari – 100 %, harakatchan P2O5 – 15-20, kaliyni – 30- 40 % ni o’zlashtirsa, qo’llaniladigan mineral o’g’itlardan N ni 50-70%, P2O5 ni – 20-40% ni, K2O ni 60-70% ni, Mg ni 60-70 % ni o’zlashtiradi. 10 s hosili bilan (kg hisobida) bodring - 0,25 N, 0,13 P, 0,51 K, pomidor - 0,33 N, 0,12 R, 0,63 K ni o’zlashtirib ketadi. Yopiq teplisalarda tuproq qatlamini qalinligi 25-30 sm bo’lib, 1 m2 uchun kamida 0,20- 0,25 m3 tuproqtayyorlash kerak. Hozirgi vaqtda teplisalardagi tuproqlardan 15-20 yilgacha foydalanish choralari ko’rilmoqda. Buning uchun dezinfeksiyalash, sho’rdan tozalash va boshqa ishlar o’tkazilishi kerak. Teplisa uchun tuproqtayyorlashda, chirindiga boy bo’lgan haydalma qatlam olinib, unga yaxshi chirigan go’ng, g’ovaklikni oshirish uchun qipik, somon, daraxt qobiqlari qo’shiladi. Tuproqlarni suv-fizik xususiyatini yaxshilash uchun 15-20 sm chuqurlikda, tuproqmassasiga nisbatan 0,1-0,5 % hisobida polimer (krilium) solinib, tuproqbilan aralashtirib yuboriladi. Yopiq sharoitdagi tuproq eritmasining reaksiyasi neytralga yaqin bo’lib, rN – 6,5-6,8 dan oshmasligi kerak. Tuproqtarkibidagi organik modda miqdoriga qarab, ular kam ta’minlangan – 30%, o’rtacha – 30-60, yukori – 60% dan ortik bo’ladi. Tuproqdagi tuzlarning chegaralangan konsentrasiyasi undagi organik modda miqdoriga bog’liq bo’lib, u qo’yidagi formula yordamida hisoblab topiladi: 10015 2 С П Bunda, P – tuzlarni chegaralangan konsentrasiyasi, % S – ko’ydirish yo’li bilan aniqlangan organik modda miqdori, % Yopiq sharoitda pomidor yetishtirilganda tuproqtarkibidagi xlor miqdori 0,024, bodring ekilganda – 0,007% oshmasligi kerak. Xlorli kaliyni 1 m2 100 g holda qo’llash xlor miqdorini juda oshirib yuboradi. Shuningdek yosh ko’chatlarga yaxshi chirimagan go’ng qo’llanilganda ammiak bilan zaharlanishi kuzatiladi. Yopiq sharoitdagi tuproqlar tarkibidagi ba’zi bir elementlar miqdori 1 kg tuproqda qo’yidagi ko’rsatkichlardan oshmasligi kerak: v –1 mg; Mn – 300, Su – 8, rux va So – 6, Mo – 0,5 mg. Keyingi vaqtlarda yopiq sharoitdagi tuproqlarni suvli eritmasini analizidan keng foydalanilmoqda. Kerakli bo’lgan optimal sharoit tuproqlar tarkibidagi oziq element miqdoriga va undagi organik modda ko’rsatkichiga qarab belgilanadi: 66 ,15 15 2 ; 5 ,115 2 ; 3 15 2 2 C MgO С О К C N Yopiq teplisalarda tuproq qatlamini qalinligi 25-30 sm bo’lib, 1 m2 uchun kamida 0,20- 0,25 m3 tuproqtayyorlash kerak. Hozirgi vaqtda teplisalardagi tuproqlardan 15-20 yilgacha foydalanish choralari ko’rilmoqda. Buning uchun dezinfeksiyalash, sho’rdan tozalash va boshqa ishlar o’tkazilishi kerak. Teplisa uchun tuproqtayyorlashda, chirindiga boy bo’lgan haydalma qatlam olinib, unga yaxshi chirigan go’ng, g’ovaklikni oshirish uchun qipik, somon, daraxt qobiqlari qo’shiladi. Tuproqlarni suv-fizik xususiyatini yaxshilash uchun 15-20 sm chuqurlikda, tuproqmassasiga nisbatan 0,1-0,5 % hisobida polimer (krilium) solinib, tuproqbilan aralashtirib yuboriladi. Yopiq sharoitdagi tuproq eritmasining reaksiyasi neytralga yaqin bo’lib, rN – 6,5-6,8 dan oshmasligi kerak. Tuproqtarkibidagi organik modda miqdoriga qarab, ular kam ta’minlangan – 30%, o’rtacha – 30-60, yukori – 60% dan ortik bo’ladi. Tuproqdagi tuzlarning chegaralangan konsentrasiyasi undagi organik modda miqdoriga bog’liq bo’lib, u qo’yidagi formula yordamida hisoblab topiladi: 10015 2 С П Bunda, P – tuzlarni chegaralangan konsentrasiyasi, % S – ko’ydirish yo’li bilan aniqlangan organik modda miqdori, % Yopiq sharoitda pomidor yetishtirilganda tuproqtarkibidagi xlor miqdori 0,024, bodring ekilganda – 0,007% oshmasligi kerak. Xlorli kaliyni 1 m2 100 g holda qo’llash xlor miqdorini juda oshirib yuboradi. Shuningdek yosh ko’chatlarga yaxshi chirimagan go’ng qo’llanilganda ammiak bilan zaharlanishi kuzatiladi. Yopiq sharoitdagi tuproqlar tarkibidagi ba’zi bir elementlar miqdori 1 kg tuproqda qo’yidagi ko’rsatkichlardan oshmasligi kerak: v –1 mg; Mn – 300, Su – 8, rux va So – 6, Mo – 0,5 mg. Keyingi vaqtlarda yopiq sharoitdagi tuproqlarni suvli eritmasini analizidan keng foydalanilmoqda. Kerakli bo’lgan optimal sharoit tuproqlar tarkibidagi oziq element miqdoriga va undagi organik modda ko’rsatkichiga qarab belgilanadi: 66 ,15 15 2 ; 5 ,115 2 ; 3 15 2 2 C MgO С О К C N N, K, Mg mg/100 g tuz S – organik modda miqdori, % 32 Yopiq sharoitdagi tuproqlardan doimo foydalanish uchun qo’llaniladigan suvga bo’lgan talab qo’yidagicha bo’lishi kerak: rn – 6-7, 1 l dagi sa – 350 mg, Cl – 150, Na2O – 180, SO42- - 350, Fe – 1, ftor – 0,6 mg fenol bo’lmasligi, quruq qoldiq – 1000-1200 mg/l. Sabzavot ekinlarini ko’chatlarini maxsus polimerlardan tayyorlangan idishlarda ham yetishtirish mumkin. 2. Karam ko’chati. Ertangi karam ko’chatlari parniklarda biologik yoki texnik isitish yo’li bilan, plenkali teplisalarda, kechki karam navlari esa plenkali isitiladigan yoki isitilamaydigan, o’rtacha navlari ochiq yoki istilmaydigan plenkali yopiq yerlarda yetishtiriladi. Sovuq yoki plenka bilan yopiladigan ko’chatxonalarda kuzda yerlarni tayyorlash oldidan 1 ga hisobiga 100 t gacha go’ng. R va k li o’g’itlardan gektariga r dan 40-80 k dan 60-120 kg, bahorda 50 kg hisobida beriladi. Ko’chatlar asosan 2 marta: 2 ta chinbarg davrida va birinchi oziqlantirishdan 6-10 kun o’tgandan keyin o’tkaziladi. Birinchi oziqlantirishda 10 l suvga 20 g NH4NO3, 30 g superfosfat, 8 g KCl, ikkinchisida – 30-40 g NH4NO3, 40 g superfosfat, 20 g KCl eritilib 1 m2 beriladi. Bodring va pomidor. Bodring ko’chati tuproq-chirindili muhitda yetishtirilganda oziqlantirilmaydi, pomidor ko’chati esa 1-2 marta oziqlantiriladi. Pomidorni 1-chi oziqlantirishda 10 l suvga 5 g NH4NO3, 40 g superfosfat va 15 g KCl qo’shib 3 m2 ga beriladi. Ikkinchi oziqlantirish ko’chatni dalaga o’tkazishga 2 xafta qolganda o’tkazilib, bu vaqtda 10 l suvga 10 g NH4NO3, 60 g superfosfat, 20 g KCl aralashtirilib 1,5-2 m2 berildi. Sovuq yoki plenka bilan yopiladigan ko’chatxonalarda kuzda yerlarni tayyorlash oldidan 1 ga hisobiga 100 t gacha go’ng. R va k li o’g’itlardan gektariga r dan 40-80 k dan 60-120 kg, bahorda 50 kg hisobida beriladi. Ko’chatlar asosan 2 marta: 2 ta chinbarg davrida va birinchi oziqlantirishdan 6-10 kun o’tgandan keyin o’tkaziladi. Birinchi oziqlantirishda 10 l suvga 20 g NH4NO3, 30 g superfosfat, 8 g N, K, Mg mg/100 g tuz S – organik modda miqdori, % 32 Yopiq sharoitdagi tuproqlardan doimo foydalanish uchun qo’llaniladigan suvga bo’lgan talab qo’yidagicha bo’lishi kerak: rn – 6-7, 1 l dagi sa – 350 mg, Cl – 150, Na2O – 180, SO42- - 350, Fe – 1, ftor – 0,6 mg fenol bo’lmasligi, quruq qoldiq – 1000-1200 mg/l. Sabzavot ekinlarini ko’chatlarini maxsus polimerlardan tayyorlangan idishlarda ham yetishtirish mumkin. 2. Karam ko’chati. Ertangi karam ko’chatlari parniklarda biologik yoki texnik isitish yo’li bilan, plenkali teplisalarda, kechki karam navlari esa plenkali isitiladigan yoki isitilamaydigan, o’rtacha navlari ochiq yoki istilmaydigan plenkali yopiq yerlarda yetishtiriladi. Sovuq yoki plenka bilan yopiladigan ko’chatxonalarda kuzda yerlarni tayyorlash oldidan 1 ga hisobiga 100 t gacha go’ng. R va k li o’g’itlardan gektariga r dan 40-80 k dan 60-120 kg, bahorda 50 kg hisobida beriladi. Ko’chatlar asosan 2 marta: 2 ta chinbarg davrida va birinchi oziqlantirishdan 6-10 kun o’tgandan keyin o’tkaziladi. Birinchi oziqlantirishda 10 l suvga 20 g NH4NO3, 30 g superfosfat, 8 g KCl, ikkinchisida – 30-40 g NH4NO3, 40 g superfosfat, 20 g KCl eritilib 1 m2 beriladi. Bodring va pomidor. Bodring ko’chati tuproq-chirindili muhitda yetishtirilganda oziqlantirilmaydi, pomidor ko’chati esa 1-2 marta oziqlantiriladi. Pomidorni 1-chi oziqlantirishda 10 l suvga 5 g NH4NO3, 40 g superfosfat va 15 g KCl qo’shib 3 m2 ga beriladi. Ikkinchi oziqlantirish ko’chatni dalaga o’tkazishga 2 xafta qolganda o’tkazilib, bu vaqtda 10 l suvga 10 g NH4NO3, 60 g superfosfat, 20 g KCl aralashtirilib 1,5-2 m2 berildi. Sovuq yoki plenka bilan yopiladigan ko’chatxonalarda kuzda yerlarni tayyorlash oldidan 1 ga hisobiga 100 t gacha go’ng. R va k li o’g’itlardan gektariga r dan 40-80 k dan 60-120 kg, bahorda 50 kg hisobida beriladi. Ko’chatlar asosan 2 marta: 2 ta chinbarg davrida va birinchi oziqlantirishdan 6-10 kun o’tgandan keyin o’tkaziladi. Birinchi oziqlantirishda 10 l suvga 20 g NH4NO3, 30 g superfosfat, 8 g KCl, ikkinchisida – 30-40 g NH4NO3, 40 g superfosfat, 20 g KCl eritilib 1 m2 beriladi. 3. Bodring yoki pomidor ko’chatlari. Tuproqqa o’tqazish uchun tayyor bo’lganda, ko’chat o’tqaziladigan yerni 1 m2 15-25 kg go’ng solinib aralashtiriladi, keyin analiz uchun tuproqnamunalari olinadi tuproqdagi organik modda NH4 – NO3, P2O5, Ca, tuzlarni umumiy konsentrasiyasi, rN aniqlanadi hisoblash usuli bilan qo’yidagi ko’rsatkichlar bo’yicha o’g’itlar miqdori belgilanadi Bodring va pomidor. Bodring ko’chati tuproq-chirindili muhitda yetishtirilganda oziqlantirilmaydi, pomidor ko’chati esa 1-2 marta oziqlantiriladi. Pomidorni 1-chi oziqlantirishda 10 l suvga 5 g NH4NO3, 40 g superfosfat va 15 g KCl qo’shib 3 m2 ga beriladi. Ikkinchi oziqlantirish ko’chatni dalaga o’tkazishga 2 xafta qolganda o’tkazilib, bu vaqtda 10 l suvga 10 g NH4NO3, 60 g superfosfat, 20 g KCl aralashtirilib 1,5-2 m2 berildi. 30-Mavzu. Agrokimyoning ekologik muammolari Reja 1. Azotli o’g’itlarning ekologik roli. 2. Fosforli o’g’itlarning ekologik roli. 3. Kaliyli o’g’itlarning ekologik roli. KCl, ikkinchisida – 30-40 g NH4NO3, 40 g superfosfat, 20 g KCl eritilib 1 m2 beriladi. 3. Bodring yoki pomidor ko’chatlari. Tuproqqa o’tqazish uchun tayyor bo’lganda, ko’chat o’tqaziladigan yerni 1 m2 15-25 kg go’ng solinib aralashtiriladi, keyin analiz uchun tuproqnamunalari olinadi tuproqdagi organik modda NH4 – NO3, P2O5, Ca, tuzlarni umumiy konsentrasiyasi, rN aniqlanadi hisoblash usuli bilan qo’yidagi ko’rsatkichlar bo’yicha o’g’itlar miqdori belgilanadi Bodring va pomidor. Bodring ko’chati tuproq-chirindili muhitda yetishtirilganda oziqlantirilmaydi, pomidor ko’chati esa 1-2 marta oziqlantiriladi. Pomidorni 1-chi oziqlantirishda 10 l suvga 5 g NH4NO3, 40 g superfosfat va 15 g KCl qo’shib 3 m2 ga beriladi. Ikkinchi oziqlantirish ko’chatni dalaga o’tkazishga 2 xafta qolganda o’tkazilib, bu vaqtda 10 l suvga 10 g NH4NO3, 60 g superfosfat, 20 g KCl aralashtirilib 1,5-2 m2 berildi. 30-Mavzu. Agrokimyoning ekologik muammolari Reja 1. Azotli o’g’itlarning ekologik roli. 2. Fosforli o’g’itlarning ekologik roli. 3. Kaliyli o’g’itlarning ekologik roli. 4. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi va o’simliklarni og’ir metallardan muxofaza qilish. Inson hayoti, uning sog’ligi, ish qobiliyati atrofdagi tabiatning holatiga ko’p tomonlama bog’liqdir. Atrof-muhitning asrlardan buyon insonga ko’rsatib kelgan salbiy ta’siri tabiiy ofatlar yoki epidermiya bilan bog’liq edi. Inson bu omillarning ko’pchiligi bilan kurashish usullarini masalan, yuqumli kasalliklarga qarshi ko’rashish usullarini o’rganib oldi. Ta’kidlash lozimki, fan-texnika revolyusiyasi bilan bog’liq bo’lgan kimyoviy ishlab chiqishning o’sishi atrof-muhitga zararli ta’sir ko’rsatmoqda: ichimlik suvlar ifloslanmoqda, dunyo okeanlari, yer atmosferasi zaharlanmoqda, yening yashil maysa qatlami bo’zilmoqda, tuproq unumdorligi, mikroflorasi va faunasi yo’q qilinmoqda, ekin dalalaridagi chuvalchanglar deyarli yo’qotildi. Umuman olganda, tabiatning noyob boyligi bo’lgan o’simlik va hayvonot olami xavf ostida qolmoqda. Natijada butun olam mohiyati bilan energetik va sosial krizisga teng bo’lgan ekologik krizisga yuz tutmoqda. Birinchi marta 1930 yilda, Belgiyada, havoning ifloslanishi natijasida ommaviy kasallanish qayd etilgan bo’lsa, 1952 yilda Londonda ushbu kasallik tufayli 4000 kishi vafot etdi. Atmosfera havosida changlar, uglevodlarning fotokimyoviy reaksiya mahsulotlari, azot oqsillarning bo’lishi, nafas olish organlari kasalliklarining paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu o’rinda, surunkali bronxit kasalligidan o’lim har o’n ikki yilda ikki marta ortayotganligini ta’kidlash kifoya. Xalqaro sog’liqni saqlash tashkilotlarining ma’lumotiga ko’ra, har to’rtta rak kasalligining uchtasi atrof-muhitni ifloslanishi bilan bog’liq. Tayanch iboralar: o’g’itlar qo’llash va ekologiya, agrokimyoning ekologik muammolari, azotli o’g’itlarning ekologik roli, fosforli o’g’itlarning ekologik roli, kaliyli o’g’itlarning ekologik roli. Adabiyotlar: A4, A5, Q5, Q6, X1, X2 4. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi va o’simliklarni og’ir metallardan muxofaza qilish. Inson hayoti, uning sog’ligi, ish qobiliyati atrofdagi tabiatning holatiga ko’p tomonlama bog’liqdir. Atrof-muhitning asrlardan buyon insonga ko’rsatib kelgan salbiy ta’siri tabiiy ofatlar yoki epidermiya bilan bog’liq edi. Inson bu omillarning ko’pchiligi bilan kurashish usullarini masalan, yuqumli kasalliklarga qarshi ko’rashish usullarini o’rganib oldi. Ta’kidlash lozimki, fan-texnika revolyusiyasi bilan bog’liq bo’lgan kimyoviy ishlab chiqishning o’sishi atrof-muhitga zararli ta’sir ko’rsatmoqda: ichimlik suvlar ifloslanmoqda, dunyo okeanlari, yer atmosferasi zaharlanmoqda, yening yashil maysa qatlami bo’zilmoqda, tuproq unumdorligi, mikroflorasi va faunasi yo’q qilinmoqda, ekin dalalaridagi chuvalchanglar deyarli yo’qotildi. Umuman olganda, tabiatning noyob boyligi bo’lgan o’simlik va hayvonot olami xavf ostida qolmoqda. Natijada butun olam mohiyati bilan energetik va sosial krizisga teng bo’lgan ekologik krizisga yuz tutmoqda. Birinchi marta 1930 yilda, Belgiyada, havoning ifloslanishi natijasida ommaviy kasallanish qayd etilgan bo’lsa, 1952 yilda Londonda ushbu kasallik tufayli 4000 kishi vafot etdi. Atmosfera havosida changlar, uglevodlarning fotokimyoviy reaksiya mahsulotlari, azot oqsillarning bo’lishi, nafas olish organlari kasalliklarining paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu o’rinda, surunkali bronxit kasalligidan o’lim har o’n ikki yilda ikki marta ortayotganligini ta’kidlash kifoya. Xalqaro sog’liqni saqlash tashkilotlarining ma’lumotiga ko’ra, har to’rtta rak kasalligining uchtasi atrof-muhitni ifloslanishi bilan bog’liq. Tayanch iboralar: o’g’itlar qo’llash va ekologiya, agrokimyoning ekologik muammolari, azotli o’g’itlarning ekologik roli, fosforli o’g’itlarning ekologik roli, kaliyli o’g’itlarning ekologik roli. Adabiyotlar: A4, A5, Q5, Q6, X1, X2 Atrof-muhitning ifloslanishi hayotga har tomonlama ta’sir ko’rsatadi: yirik shaharlarda quyoshli kunlar soni kamayadi va o’simliklar nobud bo’ladi. Ifloslanishning eng katta xavfi shundaki, atrof-muhitdagi kimyoviy mutagenlarning ko’payishi natijasida inson organizmida xavfli mutasiyalarning paydo bo’lishi mumkinligidadir. Buning natijasida aqliy va jismoniy taraqqiy etmagan chaqaloqlar tug’ilishi ko’payadi va yangi oilalarda chaqaloq umuman tug’ilmaydi. Ob-havo bo’yicha Xalqaro konferensiyaning bergan ma’lumotlariga ko’ra, uglerod (II) oksidi miqdorining ortishi yer shari haroratini 1,5-30S ga oishirish mumkin. Yer sirtining bunday isishi, qutblardagi muzliklarning beto’xtov erishiga va dunyo okeanlari suv balandligi 4-8 m ga ko’tarilishiga olib kelib, quruqlikni butunlay suv bosishiga olib kelishi mumkin. Yoki, ikkinchi bir dahshat stratosferadagi azon himoya qavatining bo’zilishi bilan bog’liq bo’lib, stratosferadagi azon o’g’itlardan ajralib chiqadigan moddalarning oksidlanishiga sarf bo’ladi. Mutaxasislarning ma’lumotlariga ko’ra, Yerni quyosh reaksiyasidan himoya qilib to’rgan azon (balandligiga ko’ra 15%) himoya qavatining bo’zilishi, barcha tirik organizmlarni radiasion o’limga mahqum etishi mumkin. Shu o’rinda V.A SolouxiNning quyidagi so’zlarini keltirish o’rinlidir: «Agar qandaydir «koinot diversantlarini» Yer yuzini toshga aylantirish maqsadida, barcha jonzotni qirib tashlash uchun yuborilganda ham ular bizchalik ya’ni yer yuzida yashovchi va uni o’ziga do’st deb hisoblayotganlarchalik makkorona va aqlli harakat qilisha olmas edi»». Atmosferadagi ifloslik miqdorining ortishi qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligining kamayishiga, o’simliklarning sifati va o’sishiga, chorva mahsulotlari va sonining kamayishiga olib kelmoqda. Hozirgi kunda qishloq xo’jaligida erishilgan muvaffaqiyatlar ko’p jihatdan o’g’it ishlatish, undan foydalanish va qo’llash usullari bilan bog’liqdir. Chunki Birlashgan Millatlar tashkilotining ma’lumotiga ko’ra jaxon qishloq xo’jaligidan olinayotgan hosilning o’rtacha 50%i mineral o’g’itlar zimmasiga to’g’ri kelmoqda. Shu sababli ham kishi boshiga bir yilda o’rtacha 9 kg azot, 9 kg fosfor va 9 kg kaliy Atrof-muhitning ifloslanishi hayotga har tomonlama ta’sir ko’rsatadi: yirik shaharlarda quyoshli kunlar soni kamayadi va o’simliklar nobud bo’ladi. Ifloslanishning eng katta xavfi shundaki, atrof-muhitdagi kimyoviy mutagenlarning ko’payishi natijasida inson organizmida xavfli mutasiyalarning paydo bo’lishi mumkinligidadir. Buning natijasida aqliy va jismoniy taraqqiy etmagan chaqaloqlar tug’ilishi ko’payadi va yangi oilalarda chaqaloq umuman tug’ilmaydi. Ob-havo bo’yicha Xalqaro konferensiyaning bergan ma’lumotlariga ko’ra, uglerod (II) oksidi miqdorining ortishi yer shari haroratini 1,5-30S ga oishirish mumkin. Yer sirtining bunday isishi, qutblardagi muzliklarning beto’xtov erishiga va dunyo okeanlari suv balandligi 4-8 m ga ko’tarilishiga olib kelib, quruqlikni butunlay suv bosishiga olib kelishi mumkin. Yoki, ikkinchi bir dahshat stratosferadagi azon himoya qavatining bo’zilishi bilan bog’liq bo’lib, stratosferadagi azon o’g’itlardan ajralib chiqadigan moddalarning oksidlanishiga sarf bo’ladi. Mutaxasislarning ma’lumotlariga ko’ra, Yerni quyosh reaksiyasidan himoya qilib to’rgan azon (balandligiga ko’ra 15%) himoya qavatining bo’zilishi, barcha tirik organizmlarni radiasion o’limga mahqum etishi mumkin. Shu o’rinda V.A SolouxiNning quyidagi so’zlarini keltirish o’rinlidir: «Agar qandaydir «koinot diversantlarini» Yer yuzini toshga aylantirish maqsadida, barcha jonzotni qirib tashlash uchun yuborilganda ham ular bizchalik ya’ni yer yuzida yashovchi va uni o’ziga do’st deb hisoblayotganlarchalik makkorona va aqlli harakat qilisha olmas edi»». Atmosferadagi ifloslik miqdorining ortishi qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligining kamayishiga, o’simliklarning sifati va o’sishiga, chorva mahsulotlari va sonining kamayishiga olib kelmoqda. Hozirgi kunda qishloq xo’jaligida erishilgan muvaffaqiyatlar ko’p jihatdan o’g’it ishlatish, undan foydalanish va qo’llash usullari bilan bog’liqdir. Chunki Birlashgan Millatlar tashkilotining ma’lumotiga ko’ra jaxon qishloq xo’jaligidan olinayotgan hosilning o’rtacha 50%i mineral o’g’itlar zimmasiga to’g’ri kelmoqda. Shu sababli ham kishi boshiga bir yilda o’rtacha 9 kg azot, 9 kg fosfor va 9 kg kaliy o’g’iti ishlatish kerak deb hisoblansa, u holda mineral o’g’it ishlab chiqarishni ikki barobar ko’paytirish kerak bo’ladi. Agar gektariga solinadigan mineral NPK o’g’itlarning o’rtacha 100 kg/ga deb olsak unda hozir mavjud ekin maydonlarini o’g’itlash uchun har yili 150 mln.t. o’g’it ishlab chiqish kerak bo’ladi. V.A.Kovda hisoblashlariga ko’ra, XXI asrning boshlarida, o’rtacha 300-400 mln.t. o’g’it ishlab chiqarish bilan davr talabini qondira olish mumkin yoki hozirda ishlab chiqilayotgan o’g’itlarga nisbatan ishlab chiqarish salmog’ini 5-6 marta ko’paytirish lozim bo’ladi. Shuni nazarda tutish kerakki, qishloq xo’jaligini kimyolashtirish faqat mineral o’g’itlardan to’g’ri va samarali foydalanilgandagina ijobiy natija berishi mumkin. Bu sohada agrokimyogarlar doimo izlanishlari, o’g’itlarning yangi turlarini yaratish, ulardan foydalanishning eng maqbul muddatlari va normalarini belgilash bo’yicha ish olib borishlari zarur va shart. Aks holda kimyo mahsulotlari hosildorligining pasayishiga, sifatining bo’zilishiga, atrof-muhit, tuproq va suv havzalarining ifloslanishiga xizmat qiladi. Azot tanqisligi oqsil, ferment, xlorofill moddalar sintezini susuaytiradi, uglevodlar sintezi esa xlorofilsiz amalga oshmaydi. Azot, uning paydo bo’layotgan hujayralar uchun muhim bo’lib, o’simliklarning o’sib rivojlanishi va eng muhimi hosil tugish davrida juda zarur elementdir. Qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori hosil olish uchun 150-350, hatto 400 kg gacha sof holatdagi azot talb etiladi. Lekin o’g’itlardan to’g’ri, isrofsiz foydalanish uchun tuproq unumdorligi, ya’ni tuproqlardagi azot zahirasi, o’simliklarning azotga bo’lgan talabchanligini hisobga olish va hosilning pishib yetilish davrida vegetativ organlardagi azotning generativ organlari tomon o’tishini (bunda azotning yetishtirilgan hosil bilan tuproqlardan chiqib ketishini) hisobga olish lozim. Yetishtirilgan hosil inson extiyojlari uchun foydalaniladi. Demak o’simlik tomonidan to’plangan azotning bir qismi tuproqqa qaytib tushmaydi. Shuning uchun tuproq unumdorligining pasayib ketmasligi uchun tuproqni qo’shimcha mineral va organik o’g’itlar bilan o’g’itlash zarur. Bundan tashqari, mineral o’g’itlar tarkibidagi azotning foydali koeffisiyenti 40-50%, organik o’g’iti ishlatish kerak deb hisoblansa, u holda mineral o’g’it ishlab chiqarishni ikki barobar ko’paytirish kerak bo’ladi. Agar gektariga solinadigan mineral NPK o’g’itlarning o’rtacha 100 kg/ga deb olsak unda hozir mavjud ekin maydonlarini o’g’itlash uchun har yili 150 mln.t. o’g’it ishlab chiqish kerak bo’ladi. V.A.Kovda hisoblashlariga ko’ra, XXI asrning boshlarida, o’rtacha 300-400 mln.t. o’g’it ishlab chiqarish bilan davr talabini qondira olish mumkin yoki hozirda ishlab chiqilayotgan o’g’itlarga nisbatan ishlab chiqarish salmog’ini 5-6 marta ko’paytirish lozim bo’ladi. Shuni nazarda tutish kerakki, qishloq xo’jaligini kimyolashtirish faqat mineral o’g’itlardan to’g’ri va samarali foydalanilgandagina ijobiy natija berishi mumkin. Bu sohada agrokimyogarlar doimo izlanishlari, o’g’itlarning yangi turlarini yaratish, ulardan foydalanishning eng maqbul muddatlari va normalarini belgilash bo’yicha ish olib borishlari zarur va shart. Aks holda kimyo mahsulotlari hosildorligining pasayishiga, sifatining bo’zilishiga, atrof-muhit, tuproq va suv havzalarining ifloslanishiga xizmat qiladi. Azot tanqisligi oqsil, ferment, xlorofill moddalar sintezini susuaytiradi, uglevodlar sintezi esa xlorofilsiz amalga oshmaydi. Azot, uning paydo bo’layotgan hujayralar uchun muhim bo’lib, o’simliklarning o’sib rivojlanishi va eng muhimi hosil tugish davrida juda zarur elementdir. Qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori hosil olish uchun 150-350, hatto 400 kg gacha sof holatdagi azot talb etiladi. Lekin o’g’itlardan to’g’ri, isrofsiz foydalanish uchun tuproq unumdorligi, ya’ni tuproqlardagi azot zahirasi, o’simliklarning azotga bo’lgan talabchanligini hisobga olish va hosilning pishib yetilish davrida vegetativ organlardagi azotning generativ organlari tomon o’tishini (bunda azotning yetishtirilgan hosil bilan tuproqlardan chiqib ketishini) hisobga olish lozim. Yetishtirilgan hosil inson extiyojlari uchun foydalaniladi. Demak o’simlik tomonidan to’plangan azotning bir qismi tuproqqa qaytib tushmaydi. Shuning uchun tuproq unumdorligining pasayib ketmasligi uchun tuproqni qo’shimcha mineral va organik o’g’itlar bilan o’g’itlash zarur. Bundan tashqari, mineral o’g’itlar tarkibidagi azotning foydali koeffisiyenti 40-50%, organik o’g’it tarkibidagisi esa 30-40% bo’lsa, asosiy ekin dalalarida azot tanqisligi yaqqol seziladi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, tuproq tarkibidagi azot miqdori va o’simliklar tomonidan olib chiqib ketiladigan azot miqdorini aniq bilib, ekilgan ekin extiyojiga qarab tuproq o’g’itlansa, birinchidan, sifatli (nitratsiz) hosil yetishtiriladi, ikkinchidan, atrof-muhit (azot va azot birikmalari bilan) ortiqcha ifloslanmaydi. Tuproq tarkibidagi ortiqcha azot asosan, nitratlar shaklida bo’lib, bu birikma tezlikda suv bilan yuvilib yoki gaz holatiga o’tib atmosferaga chiqib ketadi. Demak o’simlik tomonidan to’plangan azotning bir qismi tuproqqa qaytib tushmaydi. Shuning uchun tuproq unumdorligining pasayib ketmasligi uchun tuproqni qo’shimcha mineral va organik o’g’itlar bilan o’g’itlash zarur. Bundan tashqari, mineral o’g’itlar tarkibidagi azotning foydali koeffisiyenti 40-50%, organik o’g’it tarkibidagisi esa 30-40% bo’lsa, asosiy ekin dalalarida azot tanqisligi yaqqol seziladi. . Yetishtirilgan hosil inson extiyojlari uchun foydalaniladi. Demak o’simlik tomonidan to’plangan azotning bir qismi tuproqqa qaytib tushmaydi. Shuning uchun tuproq unumdorligining pasayib ketmasligi uchun tuproqni qo’shimcha mineral va organik o’g’itlar bilan o’g’itlash zarur. Bundan tashqari, mineral o’g’itlar tarkibidagi azotning foydali koeffisiyenti 40-50%, organik o’g’it tarkibidagisi esa 30-40% bo’lsa, asosiy ekin dalalarida azot tanqisligi yaqqol seziladi. V.A.Kovda ma’lumotlariga ko’ra, biosferada har yili 9 mln.t. azot ortiqcha to’planadi. Biosferada azot balansi. Azotli birikmalarning hosil bo’lish manbai mln. tonna Sarflanishi mln. tonna Tuproqdagi biologik fiksasiya 30 denitrifikasiya 43 Dukkakli o’simliklar 14 dengizda 40 Dengiz fiksasiyasi 10 yotqiziqlarda 0,2 Sanoatdagi fiksasiya 30 yo’qolish (hammasi b.) 83,2 Atmosfera havosidagi fiksasiyasi 7,6 qolgani (hammasi b.) 8,6 Boshqa yo’llar bilan hos.bo’l. 0,2 - o’g’it tarkibidagisi esa 30-40% bo’lsa, asosiy ekin dalalarida azot tanqisligi yaqqol seziladi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, tuproq tarkibidagi azot miqdori va o’simliklar tomonidan olib chiqib ketiladigan azot miqdorini aniq bilib, ekilgan ekin extiyojiga qarab tuproq o’g’itlansa, birinchidan, sifatli (nitratsiz) hosil yetishtiriladi, ikkinchidan, atrof-muhit (azot va azot birikmalari bilan) ortiqcha ifloslanmaydi. Tuproq tarkibidagi ortiqcha azot asosan, nitratlar shaklida bo’lib, bu birikma tezlikda suv bilan yuvilib yoki gaz holatiga o’tib atmosferaga chiqib ketadi. Demak o’simlik tomonidan to’plangan azotning bir qismi tuproqqa qaytib tushmaydi. Shuning uchun tuproq unumdorligining pasayib ketmasligi uchun tuproqni qo’shimcha mineral va organik o’g’itlar bilan o’g’itlash zarur. Bundan tashqari, mineral o’g’itlar tarkibidagi azotning foydali koeffisiyenti 40-50%, organik o’g’it tarkibidagisi esa 30-40% bo’lsa, asosiy ekin dalalarida azot tanqisligi yaqqol seziladi. . Yetishtirilgan hosil inson extiyojlari uchun foydalaniladi. Demak o’simlik tomonidan to’plangan azotning bir qismi tuproqqa qaytib tushmaydi. Shuning uchun tuproq unumdorligining pasayib ketmasligi uchun tuproqni qo’shimcha mineral va organik o’g’itlar bilan o’g’itlash zarur. Bundan tashqari, mineral o’g’itlar tarkibidagi azotning foydali koeffisiyenti 40-50%, organik o’g’it tarkibidagisi esa 30-40% bo’lsa, asosiy ekin dalalarida azot tanqisligi yaqqol seziladi. V.A.Kovda ma’lumotlariga ko’ra, biosferada har yili 9 mln.t. azot ortiqcha to’planadi. Biosferada azot balansi. Azotli birikmalarning hosil bo’lish manbai mln. tonna Sarflanishi mln. tonna Tuproqdagi biologik fiksasiya 30 denitrifikasiya 43 Dukkakli o’simliklar 14 dengizda 40 Dengiz fiksasiyasi 10 yotqiziqlarda 0,2 Sanoatdagi fiksasiya 30 yo’qolish (hammasi b.) 83,2 Atmosfera havosidagi fiksasiyasi 7,6 qolgani (hammasi b.) 8,6 Boshqa yo’llar bilan hos.bo’l. 0,2 - Azotning to’planishi 91,8 - Nazarda tutish kerakki, mineral o’g’itlar miqdorini uzluksiz oshirish bilan hosilni oshirib bo’lmaydi. Ortiqcha berilgan o’g’itlar atrof-muhitning ifloslanishi va ichimlik suv manbalarida nitrat miqdorining keskin oshib ketishiga sabab bo’ladi. Suv manbalarida nitrat miqdorining 40-45 mg/l ga yetishi kishilarda turli xil kasalliklarning kelib chiqishi va suvdagi jonivorlarning zaharlanishiga olib keladi. Nitratlar zaharli bo’lmasada, ular ichakka o’tgandan keyin ichak bakteriyalari ta’sirida nitritlarga aylanib, qondagi gemoglobin bilan birikib, uni metgemoglobinga aylantiradi. Metgemoglobin esa qoNning organizmini kislorod bilan ta’minlash faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi va zaxarlaydi. Ammiakli formadagi azotli o’g’itlar atrof-muhitni ifloslantirib, suvdagi miqdori 0,02 mg/l bo’lganda, o’ta zaharli hisoblanadi. Atrof-muhitni ammiakli shakldagi azotli birikmalar bilan ifloslantiruvchi asosiy manbalar parrandachilik chorvachilik fermalari va shahar chiqitlaridir. Bu chiqitlarda tarqalayotgan nitrat (NO3) miqdori tuproqda 380-400 kg/ga, ammiak (NH3), miqdori esa 2000-2300 kg/ga qadar yetishi mumkin. Faqat yomg’ir suvlari bilan 13-15 kg/ga gacha azot tuproqqa tushmoqda. Azot muammosini hal etishning eng asosiy yo’llaridan biri, tuproqda biologik azotni ko’paytirish bo’lib, yomg’ir chuvalchanglari, azot to’plovchi mikroorganizmlar va dukkakli o’simliklardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. G.Z.Kuk va R.Vilyams ma’lumotlariga ko’ra, bir gektar yepHi organik azot bilan to’la ta’minlash uchun 2500 bosh tovuq yoki 250 bosh kurka yoki 25 bosh cho’chqa yoki 2-3 bosh sigirdan yil davomida chiqqan chiqitlarni solish yetarlidir. Fosforli o’g’itlar havo va tuproqdan olingan anorganik moddalardan aminokislota, oqsil, yog’, kraxmal, shakar va boshqa bir qator mahsulotlarni sintez qilishda ishtirok etadi. O’simliklar o’sib rivojlanishini bir me’yorda bo’lishini ta’minlaydi, hosildorlikni oshirida va uning sifatini yaxshilaydi. Ayni paytda fosfor muammosi ham yuzaga kelmoqda, uning tabiiy zahiralari kundan kunga kamayib tugab bormoqda. Ma’lumki, tuproqqa beriladigan NPK ning miqdoriy nisbati Azotning to’planishi 91,8 - Nazarda tutish kerakki, mineral o’g’itlar miqdorini uzluksiz oshirish bilan hosilni oshirib bo’lmaydi. Ortiqcha berilgan o’g’itlar atrof-muhitning ifloslanishi va ichimlik suv manbalarida nitrat miqdorining keskin oshib ketishiga sabab bo’ladi. Suv manbalarida nitrat miqdorining 40-45 mg/l ga yetishi kishilarda turli xil kasalliklarning kelib chiqishi va suvdagi jonivorlarning zaharlanishiga olib keladi. Nitratlar zaharli bo’lmasada, ular ichakka o’tgandan keyin ichak bakteriyalari ta’sirida nitritlarga aylanib, qondagi gemoglobin bilan birikib, uni metgemoglobinga aylantiradi. Metgemoglobin esa qoNning organizmini kislorod bilan ta’minlash faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi va zaxarlaydi. Ammiakli formadagi azotli o’g’itlar atrof-muhitni ifloslantirib, suvdagi miqdori 0,02 mg/l bo’lganda, o’ta zaharli hisoblanadi. Atrof-muhitni ammiakli shakldagi azotli birikmalar bilan ifloslantiruvchi asosiy manbalar parrandachilik chorvachilik fermalari va shahar chiqitlaridir. Bu chiqitlarda tarqalayotgan nitrat (NO3) miqdori tuproqda 380-400 kg/ga, ammiak (NH3), miqdori esa 2000-2300 kg/ga qadar yetishi mumkin. Faqat yomg’ir suvlari bilan 13-15 kg/ga gacha azot tuproqqa tushmoqda. Azot muammosini hal etishning eng asosiy yo’llaridan biri, tuproqda biologik azotni ko’paytirish bo’lib, yomg’ir chuvalchanglari, azot to’plovchi mikroorganizmlar va dukkakli o’simliklardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. G.Z.Kuk va R.Vilyams ma’lumotlariga ko’ra, bir gektar yepHi organik azot bilan to’la ta’minlash uchun 2500 bosh tovuq yoki 250 bosh kurka yoki 25 bosh cho’chqa yoki 2-3 bosh sigirdan yil davomida chiqqan chiqitlarni solish yetarlidir. Fosforli o’g’itlar havo va tuproqdan olingan anorganik moddalardan aminokislota, oqsil, yog’, kraxmal, shakar va boshqa bir qator mahsulotlarni sintez qilishda ishtirok etadi. O’simliklar o’sib rivojlanishini bir me’yorda bo’lishini ta’minlaydi, hosildorlikni oshirida va uning sifatini yaxshilaydi. Ayni paytda fosfor muammosi ham yuzaga kelmoqda, uning tabiiy zahiralari kundan kunga kamayib tugab bormoqda. Ma’lumki, tuproqqa beriladigan NPK ning miqdoriy nisbati bo’zilsa qishloq xo’jalik mahsulotlarida qayta tiklangan azot miqdori orta borib, uning kuchi zahar darajasigacha yetishi mumkin. Suvda biomassasining ko’payishi kislorodning kamayishiga olib keladi, anaerob jarayon kuchayadi. Natijada oltingugurt, ammiak kabi bir qator kimyoviy element va moddalar to’planadiki, oqibatda baliq va boshqa suvda yashovchi jonivorlar yashash sharoiti og’irlashadi. Atrof-muhitni ifloslantiruvchi yana bir manba detergentlar bo’lib, ular orqali har yili atrof-muhitga chiquvchi fosfor 46% ni tashkil etadi. Detergentlar neft distillyasiyasining maxsuloti bo’lib, tozalash inshootlari orqali osongina o’tib, suv va tuproqlarni ifloslantiradi, ular fermentlar ta’sirida parchalanmaydi. Kaliyli o’g’itlarning ekologik roli Kaliyli o’g’itlar azot va fosforli o’g’itlar ishlab chiqarish hajmidan kam bo’lib, 12 mln. t. ni tashkil etadi. Bu o’g’it o’simlik organizmida muxim xayotiy jarayonlarni bajaradi. Masalan, hujayraning suv faoliyatini tartibga solishga, uglevodlarning barglardan boshqa organlarga oqib o’tishiga, fotosintez jarayonining bir maroMga borishiga olib keladi. O’simlik tarkibidagi kaliy miqdori 0,01% dan 2- 3% bo’lib, bu o’g’itni tuproqqa berishda tuproqdagi harakatchan kaliy miqdorini qat’iy hisobga olish kerak bo’ladi. Chunki 1 kg tuproq tarkibida 400 mg dan ortiq kaliy bo’lsa, ayni tuproqqa yillik normadagi kaliy miqdorining 20-40% ni berish lozim. Sho’rlangan yoki sho’rlanishga moyil tuproqlarga kaliyli o’g’itni sulfatli tuzlari shaklida berish maqsadga muvofiq. Agarda u KCl holida berilsa, xlor ionlari tuproqda yanada ko’payib ketishi va ekinlarning zaharlanishiga olib keladi. Kaliyli o’g’itlarni agrokimyoviy xaritanomalarga rioya qilmasdan tuproqqa berish, hosilning pishib yetilishini kechiktiradi, sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, atrof-muhit, tuproq, suv va suv xavzalarining ifloslanishiga sabab bo’ladi. Salbiy ta’sirning oldini olish: -o’g’itlarni saqlashda omborxonalarni suv xavzalari va aholi punktlaridan uzoqroqda qurish; -tashish va qo’llash qoidalariga rioya qilish; bo’zilsa qishloq xo’jalik mahsulotlarida qayta tiklangan azot miqdori orta borib, uning kuchi zahar darajasigacha yetishi mumkin. Suvda biomassasining ko’payishi kislorodning kamayishiga olib keladi, anaerob jarayon kuchayadi. Natijada oltingugurt, ammiak kabi bir qator kimyoviy element va moddalar to’planadiki, oqibatda baliq va boshqa suvda yashovchi jonivorlar yashash sharoiti og’irlashadi. Atrof-muhitni ifloslantiruvchi yana bir manba detergentlar bo’lib, ular orqali har yili atrof-muhitga chiquvchi fosfor 46% ni tashkil etadi. Detergentlar neft distillyasiyasining maxsuloti bo’lib, tozalash inshootlari orqali osongina o’tib, suv va tuproqlarni ifloslantiradi, ular fermentlar ta’sirida parchalanmaydi. Kaliyli o’g’itlarning ekologik roli Kaliyli o’g’itlar azot va fosforli o’g’itlar ishlab chiqarish hajmidan kam bo’lib, 12 mln. t. ni tashkil etadi. Bu o’g’it o’simlik organizmida muxim xayotiy jarayonlarni bajaradi. Masalan, hujayraning suv faoliyatini tartibga solishga, uglevodlarning barglardan boshqa organlarga oqib o’tishiga, fotosintez jarayonining bir maroMga borishiga olib keladi. O’simlik tarkibidagi kaliy miqdori 0,01% dan 2- 3% bo’lib, bu o’g’itni tuproqqa berishda tuproqdagi harakatchan kaliy miqdorini qat’iy hisobga olish kerak bo’ladi. Chunki 1 kg tuproq tarkibida 400 mg dan ortiq kaliy bo’lsa, ayni tuproqqa yillik normadagi kaliy miqdorining 20-40% ni berish lozim. Sho’rlangan yoki sho’rlanishga moyil tuproqlarga kaliyli o’g’itni sulfatli tuzlari shaklida berish maqsadga muvofiq. Agarda u KCl holida berilsa, xlor ionlari tuproqda yanada ko’payib ketishi va ekinlarning zaharlanishiga olib keladi. Kaliyli o’g’itlarni agrokimyoviy xaritanomalarga rioya qilmasdan tuproqqa berish, hosilning pishib yetilishini kechiktiradi, sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, atrof-muhit, tuproq, suv va suv xavzalarining ifloslanishiga sabab bo’ladi. Salbiy ta’sirning oldini olish: -o’g’itlarni saqlashda omborxonalarni suv xavzalari va aholi punktlaridan uzoqroqda qurish; -tashish va qo’llash qoidalariga rioya qilish; -mineral o’g’itlarning yillik normasini belgilashda tabiiy geografik sharoit, tuproq unumdorligi va rejalashtirilgan hosilni hisobga olish; -yer osti sizot suvlar satxini xisobga olish. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanish manbalarini asosan, metall ishlab chiqarish sanoati chiqindilari, turli yoqilg’ilarning yonish maxsulotlari, avtomobil dudlari va chiqindi gazlar, qishloq xo’jaligida ishlatiladigan ximikatlar va boshqalar tashkil etadi. Og’ir metallarga qo’rg’oshin, vanadiy, xrom, marganes, kobalt, nikel, mis, rux, vismut, molibden, surma, kadmiy, temir va boshqalar kiradi. Atrof-muhit uchun xavflilariga simob, qo’rg’oshin, kadmiy, mishyaq selen, ftor kirsa, ular ichida o’ta xavflilari simob, qo’rg’oshin va kadmiy hisoblanadi. Ko’mir, neft, gaz va boshqa bir qator yoqilg’ilardan foydalanish shu darajada oshib ketganki, atrof-muhitni metall ishlab chiqarish sanoatiga nisbatan bir necha bor ortiq ifloslantirmoqda. Avtomobil dudlari va tashlandiq gazlari orqali tuproqqa xar yili 200-250 ming t. qo’rg’oshin tushadi. Shuningdek, og’ir metallar biosidlar va mineral o’g’itlar bilan ham tuproqqa tushadi. Og’ir metallar tuproqdan o’simlikka, o’simlikdan esa hayvon organizmiga o’tadi va tirik organizmga zararli ta’sir ko’rsatadi. Simob – eng xavfli kimyoviy element bo’lib, uning metil simob birikmasi tabiatdagi anorganik birikmalarning anaerob sharoitda, organik moddalar bilan ta’sirlashishi natijasida hosil bo’ladi. Metilsimob o’ta xavfli zaxarli modda bo’lib, suv, tuproq, o’simlik va boshqa oziqlanish zanjirlari orqali inson organizmiga tushishi mumkin. Odam organizmiga o’tgan simob buyraq jigar, hatto miyaga juda katta ta’sir etib, asab kasalligini keltirib chiqarishi yoki o’limga olib kelishi mumkin. Qo’rg’oshin – yem-xashak tarkibidagi 100 mg/kg qo’rg’oshin xayvonlarni o’limga olib kelishi mumkin. Tuproq tarkibidagi qo’rg’oshin birikmalarining organizmda saqlanish davomiyligi, metilsimob birikmasiga qaraganda uzoq bo’lib, u o’z ta’sir kuchini bir necha yillargacha saqlab tura olishi mumkin. -mineral o’g’itlarning yillik normasini belgilashda tabiiy geografik sharoit, tuproq unumdorligi va rejalashtirilgan hosilni hisobga olish; -yer osti sizot suvlar satxini xisobga olish. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanish manbalarini asosan, metall ishlab chiqarish sanoati chiqindilari, turli yoqilg’ilarning yonish maxsulotlari, avtomobil dudlari va chiqindi gazlar, qishloq xo’jaligida ishlatiladigan ximikatlar va boshqalar tashkil etadi. Og’ir metallarga qo’rg’oshin, vanadiy, xrom, marganes, kobalt, nikel, mis, rux, vismut, molibden, surma, kadmiy, temir va boshqalar kiradi. Atrof-muhit uchun xavflilariga simob, qo’rg’oshin, kadmiy, mishyaq selen, ftor kirsa, ular ichida o’ta xavflilari simob, qo’rg’oshin va kadmiy hisoblanadi. Ko’mir, neft, gaz va boshqa bir qator yoqilg’ilardan foydalanish shu darajada oshib ketganki, atrof-muhitni metall ishlab chiqarish sanoatiga nisbatan bir necha bor ortiq ifloslantirmoqda. Avtomobil dudlari va tashlandiq gazlari orqali tuproqqa xar yili 200-250 ming t. qo’rg’oshin tushadi. Shuningdek, og’ir metallar biosidlar va mineral o’g’itlar bilan ham tuproqqa tushadi. Og’ir metallar tuproqdan o’simlikka, o’simlikdan esa hayvon organizmiga o’tadi va tirik organizmga zararli ta’sir ko’rsatadi. Simob – eng xavfli kimyoviy element bo’lib, uning metil simob birikmasi tabiatdagi anorganik birikmalarning anaerob sharoitda, organik moddalar bilan ta’sirlashishi natijasida hosil bo’ladi. Metilsimob o’ta xavfli zaxarli modda bo’lib, suv, tuproq, o’simlik va boshqa oziqlanish zanjirlari orqali inson organizmiga tushishi mumkin. Odam organizmiga o’tgan simob buyraq jigar, hatto miyaga juda katta ta’sir etib, asab kasalligini keltirib chiqarishi yoki o’limga olib kelishi mumkin. Qo’rg’oshin – yem-xashak tarkibidagi 100 mg/kg qo’rg’oshin xayvonlarni o’limga olib kelishi mumkin. Tuproq tarkibidagi qo’rg’oshin birikmalarining organizmda saqlanish davomiyligi, metilsimob birikmasiga qaraganda uzoq bo’lib, u o’z ta’sir kuchini bir necha yillargacha saqlab tura olishi mumkin. Avtomashinalarning detonasiyasini kamaytirish uchun benzinga qo’shiladigan tetraetil qo’rg’oshin o’ta zaxarli qo’rg’oshin birikmasi bo’lib, bu kabi benzinning 1 l yonganda, havoga 200-400 mg gacha qo’rg’oshin ajralib chiqadi. Tuproqda qo’rg’oshinning ko’payishi mikroorga-nizmlarning kamayishiga olib keladi. Masalan, tuproqqa 0,1-0,5% qo’rg’oshin qo’shilganda bakteriyalar koloniyasining rivojlanishi 50-75% gacha kamayadi. Katta yo’l yoqalarida yetishtiriladigan sabzavot ekinlari tarkibida qo’rg’oshin miqdori normal sharoitda yetishtirilgan sabzavotnikiga qaraganda 5-10 marta ko’p bo’ladi. Har soatda, o’rta hisobda 2000 dan ko’p avtomashina o’tadigan magistral yo’l yoqasidagi tuproq tarkibida qo’rg’oshin 7000 mg/kg gacha yetgan. Shu sababli ham ekin maydoni avtomashinalar serqatnov yo’llardan 300 metr uzoqlikda bo’lib, oraliq masofaning ixotalashtirilishi maqsadga muvofiqdir. Mishyak – tuproqqa, ko’mir kuli, metallurgiya va mineral o’g’itlar sanoati chiqindilari orqali tushadi. Juda zaxarli, ayni element bilan zaxarlangan tuproqlarda yomg’ir chuvalchangi butunlay yo’qolib ketadi. Tuproqda mishyakning miqdori 165 mg/kg ga yetganda ekilgan makkajo’xori hosil bermaydi. 1 kg tuproqdagi mishyak miqdori 100 mg dan 1 g ga yetganda tuproq o’ta zaxarli hisoblanadi. Ftor – asosan tuproqqa alyuminiy zavodlaridan chiqqan chiqindilar va shuningdek, turli pestisid va mineral o’g’itlar bilan tushadi. Ftor elementlar ichida eng aktiv va eng oson reaksiyaga kirishuvchi element bo’lib, mikro miqdori hayot uchun zarur bo’lsa, makro miqdori hayot uchun xavfli. FtopHing yuqori konsentrasiyasi suyak va tiproqlarni mo’rt qilib, tishni bo’zadi, qon tomirlar faoliyatini keskin yomonlashtiradi. Ftorning normadan yuqori bo’lishi o’simliklarga salbiy ta’sir ko’rsatibgina qolmay, oziq moddalar muvozanatini bo’zilishiga olib keladi. Ftor bilan ifloslangan tuproqlarning donadorligi bo’zilib, suv o’tkazuvchanligi yomonlashadi. Rux – boshqa og’ir metallarga nisbatan kam zaxarli bo’lsada, lekin uning tuproqda ko’plab to’planib qolishi atrof-muhitning bo’zilishiga olib keladi. Ruxning Avtomashinalarning detonasiyasini kamaytirish uchun benzinga qo’shiladigan tetraetil qo’rg’oshin o’ta zaxarli qo’rg’oshin birikmasi bo’lib, bu kabi benzinning 1 l yonganda, havoga 200-400 mg gacha qo’rg’oshin ajralib chiqadi. Tuproqda qo’rg’oshinning ko’payishi mikroorga-nizmlarning kamayishiga olib keladi. Masalan, tuproqqa 0,1-0,5% qo’rg’oshin qo’shilganda bakteriyalar koloniyasining rivojlanishi 50-75% gacha kamayadi. Katta yo’l yoqalarida yetishtiriladigan sabzavot ekinlari tarkibida qo’rg’oshin miqdori normal sharoitda yetishtirilgan sabzavotnikiga qaraganda 5-10 marta ko’p bo’ladi. Har soatda, o’rta hisobda 2000 dan ko’p avtomashina o’tadigan magistral yo’l yoqasidagi tuproq tarkibida qo’rg’oshin 7000 mg/kg gacha yetgan. Shu sababli ham ekin maydoni avtomashinalar serqatnov yo’llardan 300 metr uzoqlikda bo’lib, oraliq masofaning ixotalashtirilishi maqsadga muvofiqdir. Mishyak – tuproqqa, ko’mir kuli, metallurgiya va mineral o’g’itlar sanoati chiqindilari orqali tushadi. Juda zaxarli, ayni element bilan zaxarlangan tuproqlarda yomg’ir chuvalchangi butunlay yo’qolib ketadi. Tuproqda mishyakning miqdori 165 mg/kg ga yetganda ekilgan makkajo’xori hosil bermaydi. 1 kg tuproqdagi mishyak miqdori 100 mg dan 1 g ga yetganda tuproq o’ta zaxarli hisoblanadi. Ftor – asosan tuproqqa alyuminiy zavodlaridan chiqqan chiqindilar va shuningdek, turli pestisid va mineral o’g’itlar bilan tushadi. Ftor elementlar ichida eng aktiv va eng oson reaksiyaga kirishuvchi element bo’lib, mikro miqdori hayot uchun zarur bo’lsa, makro miqdori hayot uchun xavfli. FtopHing yuqori konsentrasiyasi suyak va tiproqlarni mo’rt qilib, tishni bo’zadi, qon tomirlar faoliyatini keskin yomonlashtiradi. Ftorning normadan yuqori bo’lishi o’simliklarga salbiy ta’sir ko’rsatibgina qolmay, oziq moddalar muvozanatini bo’zilishiga olib keladi. Ftor bilan ifloslangan tuproqlarning donadorligi bo’zilib, suv o’tkazuvchanligi yomonlashadi. Rux – boshqa og’ir metallarga nisbatan kam zaxarli bo’lsada, lekin uning tuproqda ko’plab to’planib qolishi atrof-muhitning bo’zilishiga olib keladi. Ruxning tuproqdagi milliondan 200-300 qismi beda va qand lavlagini, mln.dan 400 qismi esa sulini zaxarlab hosilni umuman nobud qiladi. Shuningdek, tuproqning nafas olishi, uning biologik va fermentativ aktivligi, simbiotik bo’lmagan azot to’plashi va shunga o’xshash ko’rsatkichlari ham tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanish darajasidan darak beradi. Zaharli metallarning atrof-muhitga tarqalish darajasini aniqlash uchun tuproqshunos va agrokimyogarlar tuproq va tabiiy biosenoz komponentlari holatini aks ettiruvchi yirik masshtabli xaritalar tuzishi kerak Bu xaritalar yordamida tuproq va biosenoz komponentlarining og’ir metallar bilan ifloslanish darajasini nazorat qilib turishlari lozim. Bu xaritalarni tuzish uchun zahar tarqatuvchi manbadan shamol yo’nalishini hisobga olib, 25-30 km o’rta hisobda har gektaridan 20 tagacha tuproq namunalari olinadi. Zahar tarqatuvchi manba bilan ifloslangan zona orasidagi masofa zahar tarqatish intensivligiga qarab har xil bo’ladi. Shunga qarab, namuna olish uchun kovlanadigan rumbalar va namunalar soni ham ko’paytirilishi yoki qisqartirilishi mumkin. Atrof-muhitni og’ir metallar bilan ifloslanishdan muxofaza qilish uchun avvalo, ayni metallarni ishlab chiqaradigan sanoatning puxta takomillashtirish maqsadga muvofiqdir. Masalan, 1 t. xlor ishlab chiqarish uchun 45 kg simob ishlatiladigan texnologiyani, simob miqdorini 14-18 kg gacha kamaytirib ham shuncha xlor olishga imkon beruvchi texnologiya bilan almashtirish mumkin. Xatto, 1t. xlor olish uchun ishlatiladigan simobni 1,0 kg gacha kamaytirish imkoni ham mavjud. Quyidagi jadvalda ifloslanish darajasiga qarab o’rtacha tuproq namunalari va chuqurlar soni keltirilgan. 101 - jadval Ifloslangan zonani aniqlash uchun namunalar olish. Zonalar Zahar chiqar manba oralig’i, km Zonadan olin. Zonadagi kuzatish nuqtalar soni Har bir namuna bilan, xaritada ko’rsatil. maydon,ga tuproqdagi milliondan 200-300 qismi beda va qand lavlagini, mln.dan 400 qismi esa sulini zaxarlab hosilni umuman nobud qiladi. Shuningdek, tuproqning nafas olishi, uning biologik va fermentativ aktivligi, simbiotik bo’lmagan azot to’plashi va shunga o’xshash ko’rsatkichlari ham tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanish darajasidan darak beradi. Zaharli metallarning atrof-muhitga tarqalish darajasini aniqlash uchun tuproqshunos va agrokimyogarlar tuproq va tabiiy biosenoz komponentlari holatini aks ettiruvchi yirik masshtabli xaritalar tuzishi kerak Bu xaritalar yordamida tuproq va biosenoz komponentlarining og’ir metallar bilan ifloslanish darajasini nazorat qilib turishlari lozim. Bu xaritalarni tuzish uchun zahar tarqatuvchi manbadan shamol yo’nalishini hisobga olib, 25-30 km o’rta hisobda har gektaridan 20 tagacha tuproq namunalari olinadi. Zahar tarqatuvchi manba bilan ifloslangan zona orasidagi masofa zahar tarqatish intensivligiga qarab har xil bo’ladi. Shunga qarab, namuna olish uchun kovlanadigan rumbalar va namunalar soni ham ko’paytirilishi yoki qisqartirilishi mumkin. Atrof-muhitni og’ir metallar bilan ifloslanishdan muxofaza qilish uchun avvalo, ayni metallarni ishlab chiqaradigan sanoatning puxta takomillashtirish maqsadga muvofiqdir. Masalan, 1 t. xlor ishlab chiqarish uchun 45 kg simob ishlatiladigan texnologiyani, simob miqdorini 14-18 kg gacha kamaytirib ham shuncha xlor olishga imkon beruvchi texnologiya bilan almashtirish mumkin. Xatto, 1t. xlor olish uchun ishlatiladigan simobni 1,0 kg gacha kamaytirish imkoni ham mavjud. Quyidagi jadvalda ifloslanish darajasiga qarab o’rtacha tuproq namunalari va chuqurlar soni keltirilgan. 101 - jadval Ifloslangan zonani aniqlash uchun namunalar olish. Zonalar Zahar chiqar manba oralig’i, km Zonadan olin. Zonadagi kuzatish nuqtalar soni Har bir namuna bilan, xaritada ko’rsatil. maydon,ga o’rtacha namuna soni Muxofaza zonasi i/ch muassasalari 0,5-0,75 1-2 1 1(100-50) 1 0,75-1,5 30 2-3 2-3(80-30) 2 2-8 60 3-4 3-4(30) 3 4-15 80 4-6 4-6(30) So’nggi yillarda o’zida metallar to’plovchi mikroorganizmlarning kashf etilishi fandagi juda katta yangilik bo’ldi. Bunday mikroorganizmlar yordamida mis, uran, mishyak kabi elementlarni to’palash mumkin. Masalan, so’nggi yillarda, toshko’mir koni chiqindilaridan germaniy, vaNHadiy, uran va boshqa bir qator kimyoviy elementlar olinmoqda va eng so’nggi qoldig’idan esa sement va boshqa bir qancha qurilish materiallari tayyorlanmoqda. Xozirigi kunda, og’ir metallar aktivligini kamaytiruvchi bir qator kimyoviy preparatlar ham ishlab chiqilgan bo’lib, shu maqsadda Germaniyada ion almashinuvchi smolalar keng qo’llanilmoqdaki, bu smolalar og’ir metallar bilan birikib «xelat» birikmalar hosil qiladi va shu tarzda ayni og’ir metallar zararsizlantiriladi. Yaponiyada ishlab chiqilgan Merkato-8 triazin preparati Angliya, Fransiya, Germaniyada keng qo’llanilmoqda. Bu preparat tuproq tarkibidagi kadmiy, simob, rux, qo’rg’oshin va boshqa bir qancha og’ir metallarni suvda erimaydigan va o’simlikka singmaydigan shaklga o’tkazib, uni tuproqqa mustaxkam bog’laydi. Preparat eritma yoki aerozol holatida qo’llaniladi. Tabiatni muxofaza qilish muammosini hal etish 1-2 yil yoki 1-2 o’n yillik tadbir bo’lmasdan, u uzoq davom etadigan jarayon hisoblanib, unda fan va texnika tariqqiyotiga, insoNning yashash sharoitini yaxshilashga keng o’rin ajratildi. Atrof-muhitni sofligini ta’minlash allaqachonlar davlatlar doiarsidan tashqariga chiqqan xalqaro muammodir. Landshaft, qobiq, bir butun daryolar turli davlatlar chegarasini kesib o’tib, bir davlat xududidagi o’rmonlar, dengiz va ko’llar ikkinchi bir davlat xududiga ta’sir ko’rsatadi. Atmosfera chegara nimaligini o’rtacha namuna soni Muxofaza zonasi i/ch muassasalari 0,5-0,75 1-2 1 1(100-50) 1 0,75-1,5 30 2-3 2-3(80-30) 2 2-8 60 3-4 3-4(30) 3 4-15 80 4-6 4-6(30) So’nggi yillarda o’zida metallar to’plovchi mikroorganizmlarning kashf etilishi fandagi juda katta yangilik bo’ldi. Bunday mikroorganizmlar yordamida mis, uran, mishyak kabi elementlarni to’palash mumkin. Masalan, so’nggi yillarda, toshko’mir koni chiqindilaridan germaniy, vaNHadiy, uran va boshqa bir qator kimyoviy elementlar olinmoqda va eng so’nggi qoldig’idan esa sement va boshqa bir qancha qurilish materiallari tayyorlanmoqda. Xozirigi kunda, og’ir metallar aktivligini kamaytiruvchi bir qator kimyoviy preparatlar ham ishlab chiqilgan bo’lib, shu maqsadda Germaniyada ion almashinuvchi smolalar keng qo’llanilmoqdaki, bu smolalar og’ir metallar bilan birikib «xelat» birikmalar hosil qiladi va shu tarzda ayni og’ir metallar zararsizlantiriladi. Yaponiyada ishlab chiqilgan Merkato-8 triazin preparati Angliya, Fransiya, Germaniyada keng qo’llanilmoqda. Bu preparat tuproq tarkibidagi kadmiy, simob, rux, qo’rg’oshin va boshqa bir qancha og’ir metallarni suvda erimaydigan va o’simlikka singmaydigan shaklga o’tkazib, uni tuproqqa mustaxkam bog’laydi. Preparat eritma yoki aerozol holatida qo’llaniladi. Tabiatni muxofaza qilish muammosini hal etish 1-2 yil yoki 1-2 o’n yillik tadbir bo’lmasdan, u uzoq davom etadigan jarayon hisoblanib, unda fan va texnika tariqqiyotiga, insoNning yashash sharoitini yaxshilashga keng o’rin ajratildi. Atrof-muhitni sofligini ta’minlash allaqachonlar davlatlar doiarsidan tashqariga chiqqan xalqaro muammodir. Landshaft, qobiq, bir butun daryolar turli davlatlar chegarasini kesib o’tib, bir davlat xududidagi o’rmonlar, dengiz va ko’llar ikkinchi bir davlat xududiga ta’sir ko’rsatadi. Atmosfera chegara nimaligini bilmaydi. Shuning uchun ham «Inson va tabiat» muammosini faqat Xalqaro ko’laMga hal etish maqsadga muvofiqdir. Tabiiiy muhit muammosi bo’yicha davlatlararo hamkorlikni faqat tinchlik sharoitidagina amalga oshirish mumkin. Nazorat savollari 1. Azotli o’g’itlarning ekologik rolini ayting? 2. Fosforli o’g’itlarning ekologik roli tushuntiring? 3. Kaliyli o’g’itlarning ekologik rolini ayting? 4. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi va o’simliklarni og’ir metallardan muxofaza qilish? bilmaydi. Shuning uchun ham «Inson va tabiat» muammosini faqat Xalqaro ko’laMga hal etish maqsadga muvofiqdir. Tabiiiy muhit muammosi bo’yicha davlatlararo hamkorlikni faqat tinchlik sharoitidagina amalga oshirish mumkin. Nazorat savollari 1. Azotli o’g’itlarning ekologik rolini ayting? 2. Fosforli o’g’itlarning ekologik roli tushuntiring? 3. Kaliyli o’g’itlarning ekologik rolini ayting? 4. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi va o’simliklarni og’ir metallardan muxofaza qilish?