307
ISTE’MOL, JAMG‘ARMA VA INVESTITSIYALAR
Reja:
1. Iste’mol va jamg‘armaning iqtisodiy mazmuni hamda ularning o‘zaro bog‘liqligi
2. Jamg‘arishning mohiyati, omillari va samaradorligi
3. Investitsiyalar va uning darajasini belgilovchi omillar
4. Jamg‘arma va investitsiya o‘rtasidagi nisbatni taominlash muammolari
5. O‘zbekistonda investitsion faoliyatni taominlash va uning shart-sharoitlari
Milliy iqtisodiyotda yalpi ichki mahsulotning asosiy qismi bo‘lgan yangidan
vujudga keltirilgan mahsulot, yaoni sotilgandan keyingi uning puldagi ko‘rinishi –
milliy daromaddan iste’mol va jamg‘arish maqsadlarida foydalaniladi. Keng
ma’noda iste’mol jamiyat a’zolari iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab
chiqarilgan tovar va xizmatlardan foydalanish jarayonini bildiradi. Bunda
unumli va shaxsiy iste’mol farqlanadi.
Unumli iste’mol bevosita ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayoniga
tegishli bo‘lib, ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchidan ishlab chiqarish
maqsadida foydalanish jarayonini anglatadi.
Shaxsiy iste’mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro‘y berib, bunda
kishilarning iste’mol buyumlaridan va xizmatlardan bevosita o‘zlarining shaxsiy
ehtiyojlarni qondirish maqsadida foydalaniladi.
Iste’mol qilinadigan ne’mat turiga bog‘liq ravishda moddiy hamda nomoddiy
ne’mat va xizmatlarni iste’mol qilish farqlanadi.
Moddiy iste’mol – ehtiyojlarni qondirishda moddiy ko‘rinishdagi
ne’matlarning tegishli nafli xususiyatlaridan foydalanish. Bularga oziq-ovqat,
kiyim-kechak, uy-joy va boshqalardan foydalanishni misol keltirish mumkin.
308
Nomoddiy ne’mat va xizmatlar iste’moli – ehtiyojlarni qondirishda
nomoddiy ko‘rinishdagi ne’mat va xizmatlarning tegishli nafli xususiyatlaridan
foydalanish. Bularga bilim olish, musiqa tinglash, sog‘liqni tiklash, advokat
xizmatidan foydalanish va boshqalarni misol qilish mumkin.
Yakka tartibdagi yoki jamoa bo‘lib iste’mol qilish ham farqlanadi. Alohida
shaxsning o‘z ixtiyorida bo‘lgan ne’matlarni iste’mol qilishi yakka tartibdagi
iste’molga, jamiyat a’zolari turli guruhlarining ne’matlardan birgalikda
foydalanishi jamoa bo‘lib iste’mol qilishga kiradi. Masalan, ovqatlanish, kiyinish,
badiiy asarlar o‘qishni yakka tartibdagi iste’molni, jamoat transportidan foydalanish,
o‘yingohlarda sport o‘yinlarini tomosha qilish, sihat maskanlarida sog‘liqni tiklash
jamoa bo‘lib iste’mol qilishni anglatadi.
Milliy daromadning jamiyat a’zolaring moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini
qondirishga sarflanuvchi qismi iste’mol fondi deb ataladi. Iste’mol fondi butun
aholining shaxsiy iste’molini, aholiga ijtimoiy xizmat qiladigan muassasalardagi,
shuningdek, ilmiy muassasalar va boshqarishdagi barcha sarflarni o‘z ichiga oladi.
Iste’mol fondining shaxsiy daromad shaklida aholi qo‘liga kelib tushadigan
qismi iste’mol sarflari maqsadida ishlatiladi. Iste’mol sarflari – bu aholi joriy
daromadlarining tirikchilik ne’matlari va xizmatlar uchun ishlatiladigan qismi.
Aholi o‘z daromadini sarflar ekan, bugungi (joriy) iste’mol hamda kelgusidagi iste’mol
hajmini oshirish o‘rtasida tanlovni amalga oshiradi.
Jumladan, O‘zbekistonda 2008 yilda aholi jami pul daromadlarining 74,7 foizi
iste’mol sarflariga, 6,5 foizi majburiy to‘lov va badallarga sarflangan, 17,1 foizi
kelgusidagi iste’mol uchun jamg‘arib qo‘yilgan.
Kelgusida iste’mol hajmini oshirish imkoniyati joriy davrdagi jamg‘armaga ham
bog‘liq bo‘ladi. Jamg‘arma – bu aholi, korxona (firma) va davlat joriy
daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va daromad olish
maqsadlarida to‘planib borishi. Uning hajmi barcha xo‘jaliklar daromadidan
iste’mol sarflarini ayirib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi. Daromad tarkibida iste’mol
sarflari ulushi qanchalik yuqori bo‘lsa, jamg‘arma hajmi shunchalik kam bo‘ladi.
309
Jamg‘armaning o‘sishi esa iqtisodiy ma’noda mablag‘larning iste’mol buyumlari
xarid qilishdan investitsion tovarlar xarid qilishga yo‘naltirilishini bildiradi.
Shunga ko‘ra, jamg‘arma – bu muddat jihatidan kechiktirilgan iste’molni
anglatadi. Shu bilan birga joriy davrda amalga oshirilgan jamg‘arma joriy iste’molning
chegirilgan qismidir, chunki jamg‘arma aholi va korxonalar ixtiyoridagi daromadning
iste’molga sarflanmagan qismi hisoblanadi:
S
C
Y
,
bu yerda:
Y – barcha xo‘jaliklar ixtiyoridagi daromad;
C – iste’mol miqdori;
S – jamg‘arma miqdori.
Shu sababli daromad tarkibidagi iste’mol sarflari va jamg‘arma nisbatining
o‘zgarishi bir qator, ba’zan qarama-qarshi oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Birinchidan, daromadlarning qandaydir qismini jamg‘armaga qo‘yish oqibatida u
tovarlarda
bo‘lgan
talabda
o‘z
aksini
topmaydi.
Jamg‘arma,
yuqorida
ta’kidlanganidek, daromadlarning ma’lum bir qismini iste’mol qilishdan chegirib
qo‘yishni bildirib, natijada iste’mol sarflari hajmi barcha ishlab chiqarilgan mahsulot
va xizmatlarni sotib olish uchun yetarli bo‘lmay qoladi. Aholi daromadining
jamg‘arilgan qismi o‘zining xususiy talabini vujudga keltirmaydi. Buning natijasida
sotilmay qolgan tovarlarning ko‘payishi, ishlab chiqarishning qisqarishi, ishsizlik va
daromadlarning pasayishi ro‘y berishi mumkin.
Ikkinchidan, jamg‘arma talabning yetishmasligiga olib kelmasligi ham
mumkin, chunki jamg‘arilgan mablag‘lar tadbirkorlar tomonidan investitsion
maqsadlarda ishlatiladi. Bu jamg‘arma keltirib chiqaradigan iste’mol sarflaridagi har
qanday yetishmaslikni to‘ldiradi.
Uchinchidan,
korxonalar
ham
o‘zining
barcha
mahsulotini
pirovard
iste’molchilarga sotishni ko‘zda tutmaydi, balki uning bir qismidan o‘z ishlab
chiqarishida foydalanishi mumkin. Shunday qilib, agar tadbirkorlar aholining
jamg‘armalariga teng miqdordagi mablag‘larni investitsiyalarga qo‘yishni ko‘zda
tutsa, ishlab chiqarish darajasi doimiy bo‘lib qoladi.
310
Iste’mol va jamg‘arma darajasini aniqlab beruvchi asosiy omil milliy
daromadning hajmi va uning o‘zgarishi hisoblanadi. Uning yalpi ichki mahsulotdan
amortizatsiya ajratmalari hamda biznesga egri soliqlarni chegirib tashlash orqali
aniqlanishi 14-bobda aytilgan edi. Lekin milliy daromad tarkibida to‘g‘ri soliqlar ham
mavjud bo‘ladi. Shu sababli soliqlar to‘langandan keyin aholi qo‘lida qoladigan
daromad iste’mol sarflari va shaxsiy jamg‘arma yig‘indisiga teng bo‘ladi. Shaxsiy
iste’mol va shaxsiy jamg‘armaning darajasi bevosita soliqlar to‘langandan keyingi
qolgan daromad bilan aniqlanadi. Bu daromadni biz tahlil chog‘ida ixtiyoridagi yoki
sof daromad deb ataymiz. Demak bu daromad iste’molning ham, jamg‘armaning
ham umumiy omili hisoblanadi. Chunki jamg‘arma daromadning iste’mol
qilinmaydigan qismi hisoblansa, soliqlar to‘langandan keyingi daromad shaxsiy
jamg‘armani aniqlab beradigan asosiy omil bo‘lib chiqadi. Har yilgi haqiqiy iste’mol
miqdori va soliqlar to‘langandan keyingi daromad o‘rtasidagi farq shu yildagi
jamg‘arma miqdorini aniqlaydi.
Iste’mol va jamg‘arma hajmi hamda unga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar
o‘rtasidagi bog‘liqlik iste’mol va jamg‘arma funksiyasi deyiladi. Bu funksiyalarni
bayon etishda klassik iqtisodchilar va keynschilarning nuqtai nazarlari farqlanadi.
Klassik iqtisodchilarning fikriga ko‘ra, kishilar o‘z mablag‘larini qo‘shimcha
daromad keltirgan taqdirda jamg‘armaga yo‘naltirishga harakat qiladilar. Shunga
ko‘ra, banklarning real foiz stavkasi qanchalik yuqori bo‘lsa, ularning jamg‘armaga
qiziqishlari shu qadar kuchli bo‘ladi, ya’ni jamg‘arma real foiz stavkasining o‘sib
boruvchi funksiyasi hisoblanadi. Aholi daromadlari iste’mol va jamg‘arma
mablag‘larining yig‘indisidan iborat ekan, real foiz stavkasining o‘sishi bilan iste’mol
pasayib, jamg‘arma esa ko‘payib boradi. Boshqacha aytganda, klassik iqtisodchilar
fikriga ko‘ra iste’mol real foiz stavkasining pasayib boruvchi funksiyasi
hisoblanadi.
J.M.Keyns
klassik
iqtisodchilarning
bu
fikrlariga
qarshi
chiqib,
uy
xo‘jaliklarining iste’mol sarflari real foiz stavkasiga u qadar bog‘liq emasligini,
kishilar uchun hamma vaqt joriy iste’molning kelgusidagi iste’moldan afzalligini
ta’kidlaydi. U iste’mol sarflari darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omil sifatida uy
311
xo‘jaliklarining joriy daromadlarini ko‘rsatadi. Demak, Keyns fikriga ko‘ra, iste’mol
– uy xo‘jaliklari joriy daromadlarining o‘sib boruvchi funksiyasi hisoblanadi:
)
(Y
f
C
.
Iste’mol funksiyasini grafik ko‘rinishida ham tasvirlash mumkin (16.1-chizma).
Bunda tik o‘qqa iste’mol sarflari, yotiq o‘qqa esa aholi ixtiyoridagi daromad miqdori
joylashtiriladi.
16.1-chizma
Iste’mol funksiyasining grafikdagi tasviri
F
C E2
V C = C(Y)
E0
C0
E1
0 Y1 Y
Har ikkala o‘q o‘rtasidan 45 ostida o‘tuvchi 0F to‘g‘ri chiziq iste’mol sarflari
va ixtiyordagi (sof) daromadning miqdoran tengligini ifodalaydi. 0Y o‘qidagi har
qanday daromad miqdorini ifodalovchi ushbu chiziqda joylashgan nuqta 0C o‘qning
tegishli miqdordagi iste’mol sarfiga teng bo‘ladi. Boshqacha aytganda, uy xo‘jaligi
sof daromadning barcha hajmini to‘liq iste’molga sarflaydi. Biroq, bunday tenglik
amalda doimo ham ro‘y beravermaydi. Iste’mol sarflari miqdori baozida joriy sof
312
daromadlar miqdoridan past bo‘lishi, baozida esa oshib ketishi ham mumkin.
Shuning uchun iste’mol egri chizig‘i C sof daromad 0F chizig‘iga mos tushmay, unga
nisbatan maolum darajada og‘adi. Har ikkala chiziqning o‘zaro kesishgan V nuqtasi
«0 darajadagi jamg‘arma»ni anglatadi. Bu nuqtaning chap tomonida iste’mol
sarflari daromad miqdoridan yuqori bo‘lib, bu manfiy jamg‘arma deb ataladi.
Shuni ham ta’kidlash lozimki, real hayotda iste’molning ma’lum qismi daromad
hajmiga bog‘liq bo‘lmaydi. Masalan, biron-bir shaxsning daromadi kutilmaganda
juda past darajaga tushib qolishi mumkin. Biroq, bu shaxs, daromadi bunga imkon
bermagan taqdirda ham, maolum darajada ovqatlanish, kiyinish va boshqa zarur
iste’mol xarajatlarini amalga oshirishga majbur. U mazkur sarflarni yo oldingi davrda
jamg‘arilgan daromadlari hisobiga, yoki o‘zgalardan qarz olish hisobiga qoplashi
mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda iste’mol sarflarining bu darajasi avtonom (ya’ni,
joriy sof daromaddan mustaqil) holdagi iste’mol darajasi deyiladi. Bizning
grafigimizda bu daraja S0 nuqtadan boshlanadi.
Chizmadagi V nuqtaning o‘ng tomoni esa ijobiy (musbat ishorali) jamg‘arma
deb ataladi. Aynan V nuqtada aholi daromadlari va sarflarining muvozanatiga
erishiladi. Daromad miqdori oshib borgan sari bu muvozanat buzilib, jamg‘arma
miqdori ortib boradi. Chizmadagi daromadning Y1 darajasida iste’mol miqdori E1E0
kesmadan, jamg‘arma miqdori esa ye0E2 kesmadan iborat bo‘ladi.
Jamg‘arma funksiyasining grafikdagi tasviri bir oz o‘zgacha ko‘rinishda bo‘ladi
(16.2-chizma).
16.2-chizma
Jamg‘arma funksiyasining grafikdagi tasviri
S
S=S(Y)
E0
B E2
313
0 Y1 Y
Chizmadan ko‘rinadiki, jamg‘arma funksiyasining grafikdagi tasviri iste’mol
funksiyasi tasvirining aksi sifatida namoyon bo‘ladi. Bu grafikda ham V nuqta 0
darajadagi jamg‘arishni, 0Y yotiq chizig‘ining 0 darajadan pastki qismi manfiy
jamg‘arishni, yuqori qismi esa ijobiy (musbat) jamg‘arishni anglatadi. ye0E2 kesma
sof daromadning Y1 darajasidagi jamg‘arma miqdorini ko‘rsatadi.
Iste’mol va jamg‘arma hajmiga daromaddan tashqari yana bir qator ob’ektiv va
sub’ektiv omillar ta’sir ko‘rsatadi. Ob’ektiv omillar alohida iste’molchining
ixtiyoriga, idrokiga bog‘liq bo‘lmagan omillardan iborat bo‘lib, ulardan asosiylari
sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
- barcha xo‘jaliklar tomonidan jamg‘arilgan mol-mulk darajasi;
- narxlar darajasi;
- real foiz stavkalari;
- iste’molchining qarzdorligi darajasi;
- iste’molchilarni soliqqa tortish darajasi.
Suboektiv omillar asosan iste’molchining o‘ziga, uning ruhiyati va bozordagi
xatti-harakatiga bog‘liq bo‘ladi. Bu omillar qatoriga iste’mol va jamg‘arishga bo‘lgan
moyillik, kelgusidagi narx, pul daromadlari, soliq, tovarlar mavjudligi darajasining
o‘zgarishiga nisbatan munosabatni kiritish mumkin.
Aholi daromadining iste’molga sarflanadigan ulushi iste’molga o‘rtacha
moyillik (IO‘M) deyiladi:
Y
Ñ
hajmi
daromad
Sof
hajmi
sarflari
mol
Iste
M
IO
'
'
.
Aholi daromadining jamg‘armaga ketadigan ulushi esa jamg‘armaga
o‘rtacha moyillik (JO‘M) deyiladi:
Y
S
hajmi
daromad
Sof
hajmi
arma
Jamg
M
JO
'
'
.
314
Bizning misolimizda (16.1-jadval) yillar davomida daromad hajmi oshib borishi
bilan IO‘M pasayib, JO‘M esa o‘sib bormoqda. Shunisi ahamiyatliki, iste’molga va
jamg‘armaga
o‘rtacha
moyillik
ko‘rsatkichlari
iste’mol
va
jamg‘armaning
daromaddagi ulushini anglatar ekan, ulardan birining qandaydir miqdorga o‘zgarishi
boshqa birining ham teskari yo‘nalishda xuddi shunday miqdorga o‘zgarishiga olib
keladi. Qisqacha aytganda,
0
,
1
'
'
M
JO
M
IO
bo‘ladi.
Shuningdek,
iste’mol
yoki
jamg‘armaga
keyingi
qo‘shilgan
moyillik
ko‘rsatkichi ham ahamiyatlidir. Bu ko‘rsatkich iste’molchi daromadining navbatdagi
o‘zgarishi uning iste’mol va jamg‘armaga nisbatan munosabati qanday o‘zgarishini
aks ettiradi. Daromad hajmining o‘zgarishi natijasida iste’mol sarflari hajmining
o‘zgarishi darajasi iste’molga keyingi qo‘shilgan moyillik (IQM) deyiladi, yaoni:
zgarish
o
i
daromaddag
Sof
zgarish
o
moldagi
Iste
IKÌ
'
'
'
.
Daromad hajmining o‘zgarishi natijasida jamg‘arma hajmining o‘zgarishi
darajasi jamg‘armaga keyingi qo‘shilgan moyillik (JQM) deyiladi, yaoni:
Y
S
zgarish
o
i
daromaddag
Sof
zgarish
o
armadagi
Jamg
JKÌ
'
'
'
.
Demak, sof daromadning o‘sgan qismi ham yo iste’molga, yoki jamg‘armaga
sarflanadi. Bu sarflangan qismlar o‘rtasidagi nisbat o‘zgargan taqdirda ham ularning
umumiy yig‘indisi 1ga teng bo‘ladi, yaoni:
.
0
,
1
Y
S
Y
C
Iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi, tadbirkorlik faoliyatining samarali amalga
oshishida
jamg‘arish
jarayonlarining
ahamiyati
beqiyosdir.
Shunga
ko‘ra,
jamg‘arishning mohiyati, uning omillari va samaradorligi ko‘rsatkichlarini alohida
ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
315
2. Jamg‘arishning mohiyati, omillari va samaradorligi
Jamg‘arish iqtisodiyotdagi yalpi sarflarning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanib,
investitsion tavsifdagi tovarlarga talab darajasini belgilab beradi. Investitsiyalar
jamg‘arishning amalda namoyon bo‘lish shakli bo‘lganligi sababli dastlab tahlilni
jamg‘arishning mohiyati, omillari va samaradorligini nazariy jihatdan asoslash bilan
boshlaymiz.
Jamg‘arish – milliy daromad bir qismining asosiy va aylanma kapitallarni,
shuningdek, ehtiyot zaxiralarini ko‘paytirish uchun sarflanishidir.
Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish maqsadidagi jamg‘arish bir-biridan
farqlanadi. Jamg‘arilgan mablag‘larning moddiy ishlab chiqarish sohasining
asosiy kapitallarini va aylanma mablag‘larini kengaytirishga ketadigan qismi
ishlab chiqarish sohasidagi jamg‘arish summasini hosil qiladi. Ishlab chiqarish
sohasidagi jamg‘arish iqtisodiy o‘sishning muhim omilidir.
Ijtimoiy-madaniy sohadagi jamg‘arish (noishlab chiqarish jamg‘arishi) uy-
joy fondini, kasalxonalar, o‘quv muassasalari, madaniyat, sog‘liqni saqlash, sport
muassasalari, yaoni nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlarini kengaytirish,
rekonstruksiyalash,
yangilashga
sarflanadi.
Noishlab
chiqarish
sohasini
kengaytirish ham ishlab chiqarishni rivojlantirishning zarur shartidir.
Jamg‘arish summasi, uning hajmi va tarkibi takror ishlab chiqarish suroatlarini
belgilab beradigan hal qiluvchi omillardir. Jamg‘arish normasi bevosita jamg‘arish
summasining butun milliy daromad hajmiga nisbati bilan aniqlanadi:
%
100
)
/
(
МД
ЖС
ЖН
,
bunda: JN - jamg‘arish normasi;
JS - jamg‘arish summasi;
MD - milliy daromad.
Jamg‘arish normasining ham o‘z chegarasi bo‘lib, uni me’yoridan oshirish
iqtisodiy jihatdan samarasiz bo‘lib chiqishi va salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
316
Masalan, uning haddan tashqari ortishi natijasida investitsion sarflar samaradorligi
pasayib ketishi mumkin, chunki kapital mablag‘lar hajmi bilan qurilish
tashkilotlarining quvvatlari, materiallar va uskunalar yetkazib berish imkoniyatlari,
infratuzilmaning rivojlanishi o‘rtasida nomutanosiblik paydo bo‘ladi. Oqibatda
iqtisodiy o‘sish pasayib ketish tamoyiliga ega bo‘ladi.
Shunday qilib, jamg‘arish hajmi iqtisodiy o‘sish sur’atlari va sifatiga faqat
o‘zining miqdori bilangina hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatib qolmaydi. Fan-texnika
revolyusiyasi sharoitida ulardan foydalanish samaradorligi birinchi o‘ringa chiqadi.
Jamg‘arish hajmi milliy daromadning bir qismini tashkil etadi va shu sababli
milliy daromad hajmi ko‘payishini belgilaydigan omillar, jamg‘arish miqdorini ham
belgilab beradi. Bu omillardan asosiysi qo‘llaniladigan resurslar massasi va ularning
unumdorligidir. Jamg‘arish miqdori ishlab chiqarish jarayonida xomashyo,
materiallar, energiyani tejab-tergab sarflashga ham bog‘liq. Mahsulot birligiga ularni
sarflashni kamaytirish moddiy vositalarning o‘sha miqdorida mahsulotlarni ko‘proq
hajmda ishlab chiqarishga imkon beradi.
3. Investitsiyalar va uning darajasini belgilovchi omillar
Investitsiyalar
–
asosiy
va
aylanma
kapitalni
qayta
tiklash
va
ko‘paytirishga,
ishlab
chiqarish
quvvatlarini
kengaytirishga
qilingan
sarflarning pul shaklidagi ko‘rinishidir. U pul mablag‘lari, bank kreditlari, aksiya
va boshqa qimmatli qog‘ozlar ko‘rinishida amalga oshiriladi. Pul mablag‘lari
ko‘rinishidagi investitsiya nominal investitsiya, ana shu pul mablag‘lariga sotib
olish mumkin bo‘lgan investitsion resurslar real investitsiya deyiladi.
Investitsiyalarni ro‘yobga chiqarish bo‘yicha amaliy harakatlar –
investitsion faoliyat, investitsiyalarni amalga oshiruvchi shaxs – investor
deyiladi.
Investitsiyalarning manbalaridan biri bo‘lib aholi keng qatlamlarining
jamg‘armalari hisoblanadi. Shuni taokidlash lozimki, amalda jamg‘arma egasi va
investor bir shaxsda namoyon bo‘lishi va bo‘lmasligi ham mumkin. Odatda,
317
jamg‘arma jamiyatdagi ko‘pchilik suboektlar tomonidan amalga oshirilib, ulardan
investitsiya sifatida foydalanish esa butunlay boshqa suboektlar tomonidan amalga
oshirilishi mumkin. Shuningdek, iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi sanoat, qishloq
xo‘jalik va boshqa korxonalar jamg‘armasi ham investitsiya manbai bo‘lib
hisoblanadi.
Bu
o‘rinda
«jamg‘aruvchi»
va
«investor»
bir
suboektda
mujassamlashadi.
Investitsiya faoliyati quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirilishi mumkin:
- investorlarning o‘z moliyaviy resurslari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, pul
jamg‘armalari va h.k.);
- qarz olingan moliyaviy mablag‘lar (obligatsiya zayomlari, bank kreditlari);
- jalb qilingan moliyaviy mablag‘lar (aksiyalarni sotishdan olingan mablag‘lar,
jismoniy va huquqiy shaxslarning pay va boshqa to‘lovlari);
- davlat budjeti mablag‘lari;
- chet elliklar mablag‘lari.
Investitsiyalarga sarflar darajasini ikkita asosiy omil belgilab beradi:
1) investitsiya sarflaridan kutilayotgan foyda normasi;
2) foiz stavkasi.
Investitsiyalarga qilinadigan sarflarning harakatlantiruvchi motivi foyda hisoblanadi.
Tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini qachonki ular foyda keltiradigan bo‘lsa, sotib
oladilar.
Investitsiyalar darajasini belgilaydigan ikkinchi omil foizning real stavkasi
hisoblanadi. Foiz stavkasi – real asosiy kapitalni sotib olish uchun zarur bo‘lgan,
bankdan olingan ssuda kapitaliga korxona to‘lashi lozim bo‘lgan pul miqdori.
Investitsiya darajasiga kutilayotgan sof foyda normasi va foiz stavkasidan tashqari
boshqa quyidagi omillar ham taosir ko‘rsatadi:
1) mashina va uskunalarni xarid qilish, ishlatish va ularga xizmat ko‘rsatish
xarajatlari;
2) tadbirkorlardan olinadigan soliq miqdori;
3) texnologik o‘zgarishlar.
318
Shunga ham eotibor qaratish lozimki, yalpi sarflar tarkibining investitsiya
sarflariga oid qismi yalpi xususiy ichki investitsiyalar deb yuritiladi. Shunga ko‘ra
yalpi va sof investitsiyalarni ham bir-biridan farqlash zarur.
Yalpi investitsiyalar joriy yil davomida iste’mol qilingan asosiy kapitalni
qoplashga mo‘ljallangan (amortizatsiya) hamda iqtisodiyotdagi kapital hajmiga
har qanday sof qo‘shimchalardan iborat barcha investitsion tovarlarni ishlab
chiqarishni o‘z ichiga oladi. Sof investitsiyalar esa joriy yil davomida
qo‘shimcha ravishda jalb qilingan investitsion tovarlardan iborat. Boshqacha
aysak, sof investitsiya yalpi investitsiya bilan amortizatsiya ajratmalarining
ayirmasiga teng. Sof investitsiya asosiy va aylanma kapitalning o‘sishini taominlaydi.
Yalpi investitsiyalar bilan amortizatsiya hajmi o‘rtasidagi nisbat iqtisodiyot
rivojlanish holatining ko‘rsatkichi hisoblanadi. Quyidagi chizmada yalpi va sof
investitsiyalar hamda amortizatsiya nisbati o‘zgarishining o‘suvchi, turg‘un va
qisqaruvchi iqtisodiyotlarga taosirini ko‘rishimiz mumkin (16.3-chizma).
Chizmadan ko‘rinadiki, yalpi investitsiyalar tarkibida sof investitsiyalar
hajmining ahamiyatli darajada bo‘lishi yil oxirida kapital hajmining o‘sishiga hamda,
pirovardida iqtisodiyotning o‘sishiga olib keladi. Turg‘un iqtisodiyot sharoitida esa
yalpi investitsiyalar faqat amortizatsiya ajratmalari, yaoni iste’mol qilingan kapitalni
qoplash fondi hajmiga teng bo‘lib, yil oxirida kapital miqdori o‘zgarmay qoladi.
Yalpi investitsiyalarning iste’mol qilingan kapitalni qoplash fondi hajmidan ham
oz bo‘lishi yil oxirida kapital miqdorining qisqarishiga va, buning oqibatida,
iqtisodiyot ko‘rsatkichlarining pasayib ketishiga olib keladi.
319
16.3-chizma
Yalpi investitsiya hamda amortizatsiya nisbati o‘zgarishining iqtisodiyotga
taosiri
a) o‘sib boruvchi iqtisodiyot
Yalpi
investitsiyalar
Sof invеstitsiyalar
Amortizatsiya
Istе’mol va davlat
sarflari
Kapital
hajmi
Kapital hajmi
Amortizatsiya
Istе’mol va davlat
sarflari
Kapital hajmi
Kapital hajmi
320
Yil boshiga YaMMning yillik hajmi Yil oxiriga
b) turg‘un iqtisodiyot
Yalpi
investitsiyalar
Yil boshiga YaMMning yillik hajmi Yil oxiriga
d) qisqarayotgan iqtisodiyot
Yalpi
investitsiyalar
Yil boshiga YaMMning yillik hajmi Yil oxiriga
4. Jamg‘arma va investitsiya o‘rtasidagi nisbatni taominlash muammolari
Jamg‘arma va investitsiya o‘rtasidagi makroiqtisodiy muvozanatga erishish
barqaror iqtisodiy o‘sishning sharti hisoblanadi. Biroq, bu muvozanatga erishish
321
doimo oson kechavermaydi. Bunga sabab investitsiya darajasi hamda jamg‘arma
darajasining boshqa-boshqa jarayon va holatlarga bog‘liqligi hisoblanadi.
Investitsiya va jamg‘arma o‘rtasidagi muvozanatni taominlash borasida bir qator
nazariy qarashlar farqlanadi. Bu borada eng avvalo klassik iqtisodchilarning
qarashlarini ko‘rib chiqamiz.
Klassik iqtisodchilar nuqtai nazaridagi eng markaziy holat – bu ular tomonidan
foiz stavkasining ham investitsiyaning, ham jamg‘armaning funksiyasi sifatida
qaralishi hisoblanadi (16.4-chizma).
16.4-chizma
Jamg‘arma va investitsiya o‘rtasidagi muvozanatning klassik modeli
r S=S(r)
r2
E
r0
r1 I=I(r)
0 S0=I0 S, I
Chizmadan ko‘rinadiki, klassik modelni tuzishda tik o‘q bo‘yicha real foiz
stavkasi, yotiq o‘q bo‘yicha esa jamg‘arma va investitsiya hajmi ko‘rsatkichlari
joylashtirilgan. Investitsiya va foiz stavkasi o‘rtasida teskari funksional bog‘liqlik
mavjud: foiz stavkasi qanchalik yuqori bo‘lsa, investitsiya hajmi shu qadar past
bo‘ladi va aksincha. Jamg‘arma esa to‘g‘ri, o‘suvchi funksional bog‘liqlikka ega,
yaoni foiz stavkasining yuqori bo‘lishi jamg‘arma darajasining ham yuqori bo‘lishiga
olib keladi. Iqtisodiyotdagi investitsiya va jamg‘arma hajmlari o‘rtasida muvozanat
(E nuqta)ga erishish uchun foiz stavkasining r0 darajasi taominlanishi lozim. Foiz
stavkasi darajasining muvozanat darajasidan chetlanishi (r1 – past va r2 – yuqori
322
bo‘lgan holatlar) investitsiya va jamg‘arma hajmi o‘rtasidagi muvozanatning
buzilishiga olib keladi. Foiz stavkasining r1 darajasida investorlar uchun qulay
narxlarning vujudga kelishi investitsion resurslarga bo‘lgan talabni oshiradi, biroq
bunday darajada jamg‘arma uchun rag‘bat pasayib ketadi. Natijada investitsion
resurslar taqchilligi paydo bo‘ladi. r2 darajada esa barcha suboektlar uchun
jamg‘armaning nafliligi oshadi, biroq bunday foiz darajasida barcha investorlar ham
o‘z faoliyatining foydaliligini taominlay olmaydilar. Natijada jamg‘armaning
ahamiyatli qismi investitsiyalarga aylana olmaydi.
Keynschilarning investitsiya va jamg‘arma o‘rtasidagi muvozanat modeli o‘z
tuzilishiga ko‘ra klassik modeldan farq qiladi. Bunda eng markaziy nuqta –
J.M.Keyns tomonidan jamg‘arma foiz stavkasining emas, balki daromadning
funksiyasi deb qaralishi hisoblanadi:
)
(Y
S
S
. Investitsiya esa, klassik modeldagi
singari, foiz stavkasining funksiyasi deb olinadi:
)
(r
I
I
. Yaoni, keynscha
konsepsiyaning asosida jamg‘arish va investitsiya darajalarining boshqa-boshqa
omillar taosirida o‘zgarishi yotadi. Keynscha modelning mohiyatini quyidagi chizma
orqali izohlash mumkin (16.5-chizma).
16.5-chizma
Jamg‘arma va investitsiya o‘rtasidagi muvozanatning
keynscha modeli
S,I
S
Ef IF
E I
0 N F NI
