Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar tarixi fanining ob’ekti, predmeti, maqsad va vazifalari. Reja: 1. Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar tarixi o’quv fanining ob’ekti va vazifalari.«Siyosat», «g’oya», «mafkura», «tarix» tushunchalari, ularning mazmun-mohiyati va namoyon bo’lish shakllari. 2. Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar tarixi o’quv fanining asosiy metodlari va undagi davriylik. 3. Qadimgi Sharq insoniyat tsivilizatsiyasining beshigi. Dastlabki davlat va siyosiy mafkuralarning sharqtsa vujudga kelishining ob’ektiv sabablari. "Hammurapi qonunlari"- Bobil mafkurasining manbai. Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar tarixi o’quv fanining ob’ekti va vazifalari. Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar tarixi o’quv fanining o’qitilishi oliy ta’lim muassasalarining ijtimoiy gumanitar fakultetlaridagi ayrim bo’limlarida, ya’ni milliy istiqlol g’oyasi bo’limlari talabalari uchun mo’ljallangan. Ushbu fan o’quv fani sifatida maxsus kiritilgan bo’lib, u yangi fan hisoblanadi. Biroq, o’zining mohiyati va tadqiqot ob’ekti bo’lmish jahon siyosiy mafkuralarining mazmun va mohiyatini tadqiq etadi, o’rganadi, tahlil qiladi, xulosa va ilmiy qarorlar chiqaradi. Ushbu fan insoniyat hayotining shu bugungi kunga qadar turli davlat tizimlaridagi mafkuraviy holatlarni, uning mazmun mohiyatini ilmiy-nazariy jihatdan asoslab beradi. Voqea - hodisalarning yuz berish sababi, uning rivojlanishi yoxud tanazzo’lga yuz tutishining mafkuraviy omillarini, xalqlar hayotida u yoki bu tariqa ta’sir etishini o’zviylikda, xronolgik ketma-ketlikda o’rganadi. Fanlar tizimida Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar tarixi o’quv fanining o’rni. Insoniyatning turli tarixiy davrlardagi hayoti va unda bo’lib o’tgan voqealar, hodisalar, ularning sabablari ijtimoiy gumanitar fanlar tizimidagi ko’plab fanlar tomonidan o’rganiladi. Ushbu fan ijtimoiy fanlar tizimida bo’lganligi bois, boshqa ijtimoiy fanlar bilan aloqadorlikda o’rganiladi. Jumladan, «Falsafa», «Tarix», «Siyosatshunoslik», «Milliy istiqlol g’oyasi» kabi ko’plab fanlar qoidalariga, xulosa va tahlillariga tayanadi. O’z o’rnida ushbu fan qoidalari, xulosa va tahlillari boshqa fanlar uchun ham asos bo’ladi. «Falsafa» fani Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar tarixi o’quv fani uchun voqea va hodisalarning, shuningdek ijtimoiy munosabatlar rivojlanishning umumiy qoidalarini o’rgansa, tarix fani esa u yoki bu voqelikning yuz berishini, oqibatlarini, siyosatshunoslik jamiyatning siyosiy to’zilishini yoki davlatlarning siyosiy tizimini, uni ichki va tashqi siyosati belgisini o’rgatadi. Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar tarixi o’quv fani o’z davrida yuz bergan mafkuraviy jarayonlarni, ularning oqibatlarini o’rgatadi. U muayyan qarashlar, ta’limotlar, g’oya va mafkuraviy jarayonlarning umumiylik, o’zviylik hamda yakka holda olib qaraydi va ularni o’rganadi. Ushbu fan mafkuraiy jarayonlarni ijtmioiy-siyosiy hodisa sifatida namoyon bo’lishini ifodalaydi. Jamiyat hayotida biron bir siyosiy o’zgarish, siyosiy voqea, hodisalar mafkuraviy omillar ta’siridan chetda bo’lmaydi. Shu sababli Jahon siyosiy- mafkuraviy ta’limotlar tarixi o’quv fani yuz bergan turli ijtimoiy-siyosiy o’zgarish va voqealarda mafkuraviy ta’sirning o’rni va ahamiyatini ilmiy-nazariy jihatdan aniqlaydi. Ushbu fan o’qitilishidan maqsad: -talaba-o’quvchilar ongida mafkuraviy yuksalishni shakllantirish va har tomonlama etuk fuqarolarni tarbiyalash; -Jahon tarixida turli mafkuralarni namoyon bo’lish xususiyatlari, uning turlari va to’zilishini o’rgatish; -dars davomida turli manba va adabiyotlardan foydalanish metodikasini o’rgatishdan iborat. Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar tarixi fanining ijodiy harakterini ifodalovchi asosiy jihatlar: Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar tarixi fani masalalari jamiyat taraqqiyotining borishiga muvofiq muayyan miqdorda o’zgarib boradi; Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar tarixi fani turli davrlardagi jamiyat hayotining alohidalik va o’zviylik tamoyillari negizida mafkuraviy ta’limotlarni chuqur asoslaydi; Har bir xalq yoki millatning mafkuraviy qarashlari, uning mohiyatining analiz qilinishi, hozirgi davrdagi xalqlar yoxud davlatlar mafkurasining hayotiyligi, uning taraqqiyotga tutgan o’rni ushbu fan rivojlanishiga ta’sir etadi; Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar tarixi fani bitta yoki alohida olingan mafkuralar jamiyat taraqqiyotini belgilovchi omil bo’ladi, degan qoidaga asoslanmaydi. «Siyosat», «g’oya», «mafkura», «tarix» tushunchalari, ularning mazmun- mohiyati va namoyon bo’lish shakllari Ijtimoiy-gumanitar fanlarda siyosat tushunchasiga juda ko’plab ta’riflar berilgan. Ushbu tushunchalar qanchalik keng va xilma-xil bo’lishiga qaramay ularning o’rtasida o’zaro bog’liqlik va umumiylik mavjud. Uni ayrim olimlar «davlat to’g’risidagi fan» deb aytsalar, ayrim mutaffakkirlar u algebra ham, matematika ham emas, balki oliy matematikadir deyishadi. Siyosat quruq gaplar, mavxum iboralar yig’indisi emas. Demak, siyosat - keng qamrovli ijtimoiy tushunchalardan biri bo’lib, u jamiyat hayotining xilma-xil sohalarida bo’ladigan voqea-hodisalarni o’zida aks ettiradi va uning kelib chiqishiga u yoki bu darajada sabab bo’ladi. Siyosiy tushunchasiga turli davrlarda politologik olimlar tomonidan berilgan ta’riflar shaqil jihatidan har xil bo’lsa-da, biroq mohiyati va mazmuni jihatida umumiylikka egadir. Ularning hammasida ham siyosiy davlat, siyosiy partiyalar, ijtimoii tashkilotlar va harakatlarning mamlakat ichida va xalqora maydonda ko’rsatadigan faoliyati, jamiyat ijtimoiy hayotining hamma sohalarga ta’sir etib tiruvchi vosita sifatida asoslab beradi. Demak, siyosat-bu jamiyat hayotining xilma- xil sohalarida ro’y beradigan oddiy va murakkab vazifalarni hal qilishga, aniq maqsadlarga erishishga qaratilgan faoliyat eki vositadir. "Mafkura "tushunchasining ta’rifiga kelsak, ko’pgina ta’riflar orasida uni muayyan bir davrda muayyan bir xalqni, millatni, ijtimoiy guruhni manfaatlaridan kelib chiqadigan maqsadlar sari etaklovchi estetik, axloqiy, huquqiy, diniy, falsafiy, siyosiy g’oyalar tizimi, deb berilgan. Demak, o’z- o’zidan anglashiladiki "Mafkura" tushunchasi quyidagi xislatlarga ega bo’ladi: 1 Har bir mafkura qaysidir millatning, xalqning maqsad-muddaolarini anglatadi (milliy g’oyalar), yoxud biron-bir ijtimoiy guruhning manfaatlarini ifodalaydi (fashizm, vahhobiylik); Har bir mafkura, albatta, ma’lum maqsadga erishish uchun zarur bo’lgan bir necha g’oyalardan tarkib topadi (masalan, farovon hayot, tolerantlik, komil inson, yurt tinchligi, milatlararo totuvlik, ijtimoiy hamkorlik g’oyalari O’zbekiston milliy mafkurasini tashqil qiladi); Har bir mafkuraning dunyoga kelishi uchun etarli shart-sharoit yuzaga kelishi zarur, ya’ni jamiyatda unga ehtiyoj sezilgandagina mafkura tarkib topadi (masalan, Chor Rassiya Turkistonni bosib olgandan so’ng, bu erda Milliy ozodlik harakati, jadidchilik g’oyalari yuzaga keladi); Mafkura "zamon" va "makon"nuqtaiy-nazardan ham anglashiladi, ya’ni har bir mafkura ma’lum bir davrda hamda hududda paydo bo’ladi (masalan, rennesans mafkurasi o’rta asrlar Evropasida inkvizitsiya g’oyalarga qarshi kuch sifatida yuzaga keladi) 5. Mafkuralar o’z oldiga qo’yayotgan maqsadning mohiyatiga ko’ra, ya’ni uning asosida qaysi qadriyatlar yotganligiga ko’ra ham farqlanadi. Agarda ushbu maqsadlar taraqqiyotiga, ezgo’likka xizmat qilsa, u holda mafkuralar bunyodkor, agarda ular tanazzo’liga, yovo’zlikka xizmat qilsa, u holda mafkuralar vayronkordir (masalan, javonmardlik mafkurasi o’z mohiyatiga ko’ra bunyodkar g’oyalardan tarkib topgan va ezgo’lika hizmat qilgan) 6. Mafkuralar borliqning, bizni o’rab turgan atrof-olamning qaisi jihatlarini aks etirishga qarab, yani dunyoqarashning qaysi shaklida ekaniga ko’ra falsafiy, diniy, siyosiy, ilmiy kabi turlarga bo’linadi 7. Shunday ham bo’lishi mumkinki, mafkuralar muayyan ijtimoiy guruh, millat, hudud va makon chegarasidan chiqib umuminsoniylik kasb etadi va barcha xalqlar va zamonlar uchun xos bo’ladi. Bunday mafkuralar umuminsoniy qadriyatlar silsilasiga kiradi (ozodlik, hqrlik, etiqod erkinligi) G’oya-ob’ektiv voqelik hodisalarning inson tafakkurida aks etirishdir. G’oyalar dunyoni o’rganishiga va amaliy o’zgaruviga xizmat qiladi. G’oyalar oldidagi tajribalarni umumlashtirgan holda, voqelikning bundan keyingi rivojini maqsad qilib qo’yadilar. Aytib qtganimizdek, har bir mafkura muayyan g’oyalar tizimidan iborat. Ushbu g’oyalarning ham ma’lum bir xislatlari bor . Quyida ularni baozilarni sanab qtamiz: Bir mafkura tarkibida mavjud g’oyalarni, albatta, bir-biriga bog’lab turuvchi umumiylik bo’ladi, Masalan, demokratiya mafkurasini tashqil qiluvchi so’z erkinligi, e’tiqod erkinligi, iqtisodiy erkinlik, siyosiy erkinlik kabi g’oyalarni umumiy bir so’z bilan atash mumkin, ya’ni erkinliklar; Shunday ham bo’ldiki, ayni bir mafkura tarkibida bir paytning o’zida ham bunyodkor g’oyalar, ham vayronkor g’oyalar jipslashgan bo’ladi, Masalan, kommunizm mafkurasini tashqil etuvchi xalqlar do’stligi, ateizm, tenglik, birlik g’oyalari o’z mohiyatiga ko’ra turlichadir. Ayni bir mafkura tarkibidagi g’oyalar o’z kelib chiqishiga ko’ra to’la zamonlarga ta’lluqli bo’lishi mumkin. Masalan, O’zbekiston milliy mafkurasi tarkibida joy olgan komil inson g’oyasi buyuk islom mafkurasi ta’sirida yuzaga kelgan va so’fizm ta’limoti bilan ham bog’liq, tolerantlik g’oyasi rennesans mafkurasi ta’sirida yuzaga kelgan G’oyalar qamrovlilik darajasiga ko’ra milliy va umuminsoniy turlarga bo’linadilar. Milliy g’oyalar muayyan bir millatning o’z tarixiy rivojlanishi davomida tarkib topgan bo’lib, ushbu millatning manfaatlariga xizmat qiladi (sintoizm). Umuminsoniy g’oyalar er yuzidigi barcha millat va xalqlarning manfatiga mos bo’lgan tushuncha va qarashlarni ifoda etadi (gumanizm, tolerantlik, ozodlik, e’tiqod erkinligi). Shuningdek, bir necha millat doirasida ham mushtarak fikrlarni ifoda etuvchi g’oyalar mavjud ( "Turkiston - umumiy uyimiz"). Millatlar, xalqlarning o’z mafkuralarni yaratishda ham muayyan tendentsiya mavjud, ya’ni har bir millat o’z mafkurasini yaratar ekan, albatta, umuminsoniy qadriyatlarga suyanishga harakat qiladi G’oyalar qaysi mafkura tarkibida bo’lishiga qarab, o’sha mafkuraning ijtimoiy, siyosiy, falsafiy xislatlarni ham o’zida mujasamlashtirmay holmaydi. Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar tarixi o’quv fanining asosiy metodlari va undagi davriylik. Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar tarixi o’quv fanining asosiy metodlari- dialetik, tarixiy-mantiqiy, emprik-sotsiologik va boshqa usullardaniborat. Insoniyat o’tmishi yoki tarix fanini varaqlar ekanmiz insoniyat yashagan dastlabki manzillar Sharq mamlakatlari hududlarida ekanligi hamda muayyan jamiyat yoki tili, irqi, psixologik qarashlari bir xil, urfu-odatlari, anoanalari bir-biriga yaqin, hududiy umumiylikka ega bo’lgan kishilar guruhining, boshqacha qilib aytganda qabilalarning umumlashgan ijtimoiy siyosiy tizimi, ya’ni dastlabki davlatlarning paydo bo’lishi ham Sharkda yuz bergan. Shu bois, insoniyat taraqqiyotining beshigi Sharq deb aytiladi. Chunki, insoniyat tarixida o’z davrining katta-katta yutuqlari sharqda kashf etilgan va u insoniyat hayotining keyingi taraqqiyotida muhim omil bo’lib xizmat qilgan. Qq va yoyning kashf etilishi, g’ildirakning paydo bo’lishi, yozuvning o’ylab topilishi insoniyat taraqqiyotida muhim omil bo’lgan eng katta kashfiyotlar edi. Xo’sh, bunday buyuk kashfiyotlarning paydo bo’lishiga qanday omillar sabab bo’ldi. Bu avvalo tabiiy-ijtimoiy muhitdir. Insoniyatning tabiatning turli injiqliklariga qarshi kurashi, ularning sabablarini bilishga bo’lgan intilishi, o’zini qurshab turgan o’zi kabi insonlarning hatti- harakatlari kabi ko’plab omillar uni o’ylashga va muayyan kashfiyotlar yaratishga olib keldi. Qishning qahraton kunlaridan jon saqlash, sovukdan qotib qolmaslik odamlarni kiyim o’ylab topishga majbur etgan bo’lsa, turli yovvoyi hayvonlar hujumidan o’zini saqlash, issinish, ovqatlarni pishirib eyishga o’rganilishi ularni olovni kashf etishga majbur etdi. Endi ular o’zoq yillar olovni o’chirmasdan olib yurish kabi juda qiyin va murakkab ishdan voz kechishdi. O’q va yoyning kashf etilishi insoniyat hayotining eng muhim kashfiyotlaridan biri bo’ldi. Endi u o’z hayotini saqlab holish uchun dastlabki mexanik harakatdan foydalana boshladi. U och qolmaslik uchun anchagina chopqir hayvonlarni ovlash, uchib ketayotgan qushlarni o’zining taomiga aylantirish bilan birga ularni o’z hayotlarini boshqa jonivorlar qurboni bo’lishdek dahshatdan saqlab holish imkoniyatini ham berdi. G’ildirakning kashf etilishi, aravalarning paydo bo’lishiga u esa o’z o’rnida insoniyat taraqqiyotiga muhim omil bo’lib xizmat qildi. Ma’lumki, insoniyat tarixi-inson tafakkuri taraqqiyoti tarixi. Istalgan falsafiy, siyosiy-ijtimoiy yoxud diniy mafkurani olsak, u ma’lum bir davrda, ma’lum bir davlat, millat, ijtimoiy guruh uchun dasturamal bo’lib xizmat qilganini ko’ramiz. Har bir mafkura kelgusida yaratilajak mafkuralar uchun zamin tayyorlab borgan. Qadim ko’p xudolik ta’limotlaridan, so’ngra ikki yaratuvchi haqidagi (dualistik) ta’limotlar (zardushtiylik)dan tortib, to yakkaxudolikni targ’ib qiluvchi islom ta’limotigacha inson tafakkuri shu tariqa oddiydan murakkablikka intilib borgan. Bundan anglashiladiki, ta’limotlar tarixi cheksiz davom etadigan jarayondir. Har bir davr, har bir asr taraqqiyotining ushbu bosqichda insoniyat egallagan bilimlari darajasi, aqliy salohiyati va maonaviy tafakkuridan kelib chiqqan holda yangi ta’limotlarni yuzaga keltiradi. Mafkuralar, yuqorida ta’kidlab qtganimizdek, o’z maqsad- mudtsaolariga ko’ra yo taraqqiyotiga yoxud tanazzo’lga etaklashi mumkin va shu hislatiga ko’ra u yo bunyodkor, yoki vayronkor bo’ladi. Mafkuralar inson tafakkurining qaysi jabhasini qamrab olishga ko’ra ham farqlanadi. Bundan asosan, axloqiy, mifologik, ilmiy, diniy, falsafiy, siyosiy mafkuralarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Mm^&ologmk-mafkuralar qatoriga animizm, fetishizm, yunonteogoniyasi, misrliklar, vavilonliklar, shumerlarning borliq va yaratuvchi haqidagi mifologik qarashlarini kiritish mumkin. Dshshy-mafkuralar qatoriga islomni, zardushtiylikni, tasavvufni, nasroniylikni, iuduizmni, buddaviylikni, o’z mohiyatiga ko’ra dunyoni Yaratuvchi nuqtai- nazaridan anglashga harakat qilgan barcha ta’limotlarni kiritish mumkin. Falsafiy- mafkuralar qatorida stoitsizm, konfutsiylik, aristotelizm, platonizm, neoplatonizm qrin olishi mumkin. Ilmiy - mafkuralarga naturalizm, darvinizmni, volyuntarizm, bixeviorizm, kognitivizmni qqshish mumkin. Siyosiy mafkuralar qatoriga kommunizmni, fashizmni, demokratiya mafkurasini, shovinizmni, jadidchilik mafkurasi g’oyalarini kiritish mumkin. Tabiat hodisalarining sirlarini bilishga intilish va ular yashab turgan geografik hudud sharotining xilma-xilligi turli e’tiqodlarning kelib chiqishiga sabab bo’lgan. Va bu o’z davrida ibtidoiy e’tiqodlar ko’rinishida yuz berib, ma’lum ma’noda u kishilik hayotini tartibga solib turgan. Ibtidoiy e’tiqodning ko’rinishlari bo’lgan totemizm, animizm, sehrgarl ik, fetishizm kabi shakllari ibtidoiy jamoa tuzumi davrida ancha keng tarqalgan va ularning asoratlari hozirgi kunda ham turli xalqlar yoki millatlar turmushida aks etmokda. Animizm u "ruh", "jon" degan ma’nolarni bildirgan. Animizm bu dunyoda ruhlar, jonlar shaklidagi g’ayritabiiy kuchlarning borligiga ishonishdir. Odam, er, o’rmon,suv, uy va boshqalarning ruhlari shular jumlasidandir. Urug’chilik jamoasining rivojlanishi munosabati bilan urug’ aozolari, urug’ boshliqlari, jangchilar urug’iga sig’inish kabi ajdodlarga sig’inish paydo bo’lgan. Rivojlangan ona urug’i davrida ayollarning martabasi oshadi. Tabiatning g’ayritabiy kuchlari ayollar sifatida gavdalanadi, ruqlar ayollar nomi bilan ataladi. Ilk dehqonchilikning rivojlanishi munosabati bilan ona erga sig’inishi rivoj topadi. Ko’p xalqlarda oy, quyosh va yuldo’zlarga sig’inish ham kuchayadi. Ibtidoiy odamlarda sehrgarlik-odamning o’zining g’ayritabiiy kuchlarga ta’sir ko’rsata olish qobiliyatiga ishonishiga asoslangan amallari bo’lgan. U ibtidoiy odam hayotining hamma tomonlariga ta’sir o’tqazgan. Bu ibtidoiy davrga oid tasviriy sanoatda ham o’z ifodasini topgan. Chunonchi, o’sha davrga oid bo’lgan buyoqli va qoya toshtasvirida nayza va garpunlar sanchib yaralgan hayvon tasvirlari buning dalilidir. Bu bilan ovchilar bo’lusi ovning baroridan kelishini ko’zlab, o’zlariga u yoki bu hayvonni sehrlaganlar. Shunday qilib, e’tiqod ibtidoiy jamoa tuzumining ancha keyingi davrida vujudga kelgan va jamiyat taraqqiyoti bilan birga rivojlana borgan. 4. "Hammurapi qonunlari"- Bobil mafkurasining manbai Shumeriylar Dajla va Frot qirg’oqlariga sharqdan tushib kelgan. Ular so’zlashgan tilni biror bir til oilasiga kiritish qiyin. G’arbdan va shimoliy-g’arbdan semit (somiy) qabilalari ayni bir zamonda ikkidaryo oralig’iga kirib kelishgan. Ko’chib keluvchi semitlarning birinchi to’lqini akkadliklar (Akkad shahriga ko’ra) nomini olgan, ularning tili esa akkad tili deb atala boshlagan. Ikkidaryo oralig’ida istiqomat qilgan eng qadimgi odamlar hali urug’chilik tuzumida yashaganlar, irrigatsiya ishlari tobora rivojlanib, dehqonchilik texnikasi murakkablashgan sari erlarni o’zlashtirish va daryo suvlarini jilovlab olish uchun zarur bo’lgan murakkab ishlarni endi uddalay olmay holishgan. Oilalar qarindoshlik aloqalarga qaramasdan birlashadilar. Er cheklarga taqsimlanadi va umumiy majburiy ishlar birgalikda olib boriladi. Eramizdan avvalgi III ming yillik boshlarida bu erda ko’plab shahar, davlatlarni uchratamiz. O’sha zamonda shahar bir qancha qishloq jamaolarni birga qo’shilishidan iborat bo’lib, bundan o’zlarini-o’zi idora qiluvchi mahalla (kvartal)lar vujudga keltirilgan. Har qaysi mahallaning markazida mahalliy xudo ibodatxonasi bo’lgan. Tevarak-atrofdagi kichik qishlokdar hokim (patesi) bosh bo’lgan markazga bo’yso’nishgan hokim ayni zamonda lashkar boshi va oliy kohin hisoblangan Birol shahar kuchaya borib, boshqa shaharlarni o’zga bo’ysundirgan vaqtda uning hokimi podsho unvonini (shumercha "lugal") olgan Ko’hna Bobil podsholigining tashqil topishi. Eramizdan avvalgi 1894 yildan 1595yilgacha bu erda endi mustaqil dinastiya hukmronlik qiladi. Bu dinastiya aktiv tashqi siyosat yuritadi va butun Dajla bilan Frot havzasini o’z qql ostida birlashtirishga intiladi. Podsho Hammurapi zamonida ( er. Av. 1792 - 1750 yillari ) Bobil eng katta qudratga erishadi. Hammurapi O’rta dengiz sohiliga olib boradigan savdo yo’lini o’z qqlida ushlab turgan boy Mari davlati bilan mahkam ittifoq to’zadi. Hammurapi shu tariqa, o’zining shimoliy chegarasining tinchligini taominlagach, asosiy zarbani Elam bilan boshlangan Larsaga qarshi qaratadi. Hammurapi mana shu eng xavfli raqibni tor-mor keltirib, Mari bilan dqstona aloqani o’zadi, bu shaharni bosib oladi va uning saroyini vayron qiladi, shunday qilib, Mesopotamiyaning katta qismini o’z ichiga olgan keng Ko’hna Bobil podsholigi vujudga keladi. Hammurapining qonunlar to’plami bazalt ustunga qyib yozilgan ustun quyosh, haqiqat va adolat xudosi Shamash taxti oldida turgan hamda uning qqlidan oliy sud hokimligi belgisi chqqmor va chambar olayotgan podshoning o’zini tasvirlaydigan bqrtma shakllar bilan bezalgan. Ustuning boshqa hamma joyi 247 moddada iborat qonunlar to’plamining mixxatda yozilgan teksti bilan band qilingan. Hammurapi qonunlar to’plamiga qaraganda ancha sistemali to’zilgan va unda qonun chiqaruvchining mazmun jihatidan bir-biriga yaqin bo’lgan moddalarni bir gruppa qilib birlashtirishga intilganligi ochiq kqrinib turadi. Mazkur to’plam uch qismga bo’linadi; Kirish Qonunlar Xulosa Kirish qismida kodeksni chiqarishdan maqsad mamlakatda haqqoniyat o’rnatishdir, deb ko’rsatilgan. To’plamning o’rta, asosiy qismidan jinoiy ishlarga oid huquqqa , sud ishlarini yuritishga, xususiy mulk huquqning bo’zilishga (qrilik va talash), jangchilari huquqiga oid moddalar birma-bir ko’rsatib qtilgan. To’plamlarning xulosa qismida podsho xalholdida qilgan hizmatlarini birma-bir sanab qtib, o’zidan keyin uning qonunlarini ado etuvchi podsholarga oq fotiha bergan va bu qonunga rioya qilmovchi yoki uni bekor qilishga jur’at etadiganlarni qahr bilan laonatlagan. Hammurapi katta va markazlashgan davlatda oliy hokimiyat o’z qqlida tqplangan g’oyat katta er fondiga tayanib turib, mamlakat xqjalik hayotini rivojlanishi uchun uringan. Mamlakat aholisi ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, jumladan qurilish materiallariga bo’lgan ehtiyojni qondirish va uni rivojlantirish uchun o’rmonlarni qo’riqlash borasida bir qancha tadbirlar belgilagan. O’rmonlar alohida-alohida o’rmon uchastkalariga bo’lingan va ularga maxsus uchastka mudirlari tayinlangan. Serunum tuproq bo’lgan ikki daryo oralig’idagi bu davlatda dehqonchilik katta ahamiyatga ega bo’lgan. Suorish ishlariga alohida eotibor qaratilgan. Hammurapi mamlakatni alla tqla konga aylantirib, erlarni ishlashni osonlashtirganligi.. parokanda bo’lib ketgan aholini Shumer va Akkad erlariga tqplaganligi, bu aholini don va suvga qondirganligi, uni farovonlikka va baxt-saodatga erishtirganligi bilan faxrlanadi. Kuchayib borayotgan sinfiy kurashni bir oz yumshatish maqsadida Hammurapi qarzdorlik orqasidan asoratga tushib holuvchi kishining shaxsi va mol-mulkini qarz beruvchining haddan ortiq siquvini oldini olishga harakat qilgan. Masalan, kodeksning 117-moddasida aytilishicha, agar qarzdor o’z qarzi badaliga xotinini, farzandini bergan bo’lsa qarz beruvchi shaxs ular mehnatidan 3 yil davomida foydalangan. 4-yili esa u ota-onasiga yoki eriga qaytarilgan. 3 yil davomida qarz beruvchi tomonidan u shaxs qiynab yoki boshqa yomon munosabatlar natijasida qlsa, qarz beruvchining farzandi ham qatl etilgan. Kodeksning ayrim moddalarida jangchi-kolonistlar bo’lganligi tilga olinadi. Ular podshodan chek erlar olganlar va buning evaziga harbiy xizmat o’tashga majbur etilganlar. Agar jangchi urush davomida asrga tushib holsa u muayyan tqlovlar bilan qaytarib olingan. Jangchining erini boshqa kishilar tomonidan o’zlashtirish mumkin bo’lmagan. Jangchi jang davomida halok bo’lsa uning eri jangchining farzandlariga holdirilgan. Jangchi-kolonistga podsho tomonidan tortiq qilingan er, qoramol boqish va uni sotish mumkin bo’lmagan. Umuman olganda Hammurapi qonunlari o’z davrida etuk islohotlar davridan, kuchli markazlashgan davlat tashqil etilganidan dalolat beradi. Mamlakatni markazlashgan holda boshqarish muayyan miqdorda aholining tinch-totuv yashashiga olib kelgan