Jahon xalqlari yozuvlari. Reja: 1.Finikiy yozuvi 2. Oromiy yozuvi 3. Sug’d yozuvi. 4. Yunon yozuvi. 5. Avesto yozuvi. 6.Pahlaviy yozuvi. 7.Lotin yozuvi Finikiy yozuv. Ushbu yozuvdan finikiylar, karfagentlar, qadimiy yahudiylar tomonidan Finikiya, Suriya, Falastin va qisman Misr, Kipr, Kiliniya (Kichin Osiyodagi viloyat), Karfagen kabi qadimiy davlatlar foydalanganlar. Finikiy yozuvga daxldor katibalar miloddan oldingi 2-4 m: yilliklarda taalluqlidir. Bu yozuvning paydo bo’lishi sarchashmasi haligacha aniq emas. Taxmin qilishlaricha finikiy yozuv qadimiy Qan’onining bo’g’in va yo undosh yozuvi asosida vujudga kelgan. Finikiy yozuvda 22 ta undosh harf mavjud edi. Keyinchalik qattiq unlilar uchun maxsus alomatlar ishlab chiqildi. Keyinchalik qariyb hamma harfli va ovozli xatlar sistemasi, jumladan yozuvlarning ikki katta bo’g’ini-yunon va oromiy yozuvlar, ham finikiy yozuvidan ibtido oldi. Oromiy yozuv. Ushbu yozuv undosh tovushlardan iborat bo’lib, 22 ta harfi bor edi. Miloddan oldingi birinchi ming yillikning avvallarida finikiy yozuv zaminida vujudga keldi. Oromiy yozuvning qadimiy osori Var-Xadod (SHimoliy Siriya) va Zokir (Xamodan) katibalardir. Keyinchalik oromiy yozuvni boshqa somiy xalqlar-yahudiylar, oshuriylar, bobiliylar qabul qildilar. Miloddan oldingi 3-2 asrlarda ushbu yozuv bir necha shoxada-yahudiy yozuvining murabba xili, palmir va nabatiy yozuvlarida bo’lindi. Mazkur yozuv Vaynannahrda mixsimon bobil va akkad yozuvlari o’rin: Haxomanishiylar davlati (imperiyasi) davrida ham oromiy yozuv mixsimon qadimiy fors yozuvi bilan baravar qo’llangan. Jamshid taxtidan 500 taga yaqin oromiy katibalar yozilgan joy taxtachalar topilgan. O’rta eroviy yozuvlarining aksariyati-pahlaviy, porsiy, sug’diy, monaviy, xorazmiy yozuvlari oromiy xatdan paydo bo’lgan. Sug’d yozuvi. Bu yozuv oromiy yozuv asosida eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda qadimiy Sug’d zaminida yaratilgan. U 23 alomatni o’z ichiga olar edi. Sug’d yozuviga mansub birinchi yozma yodgorlik eramizdan oldingi I asrda taalluqlidir. Sug’d yozuvining alomatlarini birinchi bor frantsuz olimi R.Goto transliteratsiya qilgan edi. Sug’d yozuvida avvallari bir-biriga ulardan harflar (ligatiralar) juda kam bo’lgan. Har bir harf o’zining alohida yozma shakliga ega bo’lib, ularni bemalol bir-biridan farq qilish mumkin edi. VI asrning boshlariga “sutra yozuvi nomukammal finik sug’d yozuvi taraqqiy etdi va X asrda keng qo’llandi. Bu yozuv bilan budda dinining yozma yodgorliklari yozilgan. Mukammal finik sug’d yozuvi sakkizinchi asrning o’rtalarida vujudga keldi. Bu yozuv bilan Mug’ tug’i, Afrosiyob va Panjakent katibalari yozilgan. Siniq sug’d yozuvida ulardan harflar ko’proq ishlatilgan va alomatlari bir-biridan farqlash ancha qiyin bo’lgan. Mutaaxxir siniq sug’d yozuvi (bu yozuvni “uyg’uriy sug’d” yo “uyg’uriy” ham dedilar) IX-XI asrlarda taraqqiy etgan. Uyg’uriy yozuvida harflarni bir- biridan farq qilish uchun diakritik alomatlar (harflarning ustiyu ostida nuqta va alomatlar) qo’llangan. diakritik alomatlarni ishlatish kitoblar ixtiyorida edi. Bu umumsug’d yozuvlaridan tashqari yana ikki xil sug’d yozuvi taraqqiy etgan edi. Bularning bittasida bixoriy va ikkinchisiga istaravshaniy nomini berish mumkin. Miloddan avvalgi II-III asrlarda shakllangan sug’d yozuvi o’lkamiz madaniyati tarixida muhim rol o’ynaladigani isbotlovchi dalillar juda ko’p topilgan. Dalillarning guvohlik berishiga bu yozuv ijtimoiy va madaniy hayotning hamma sohalarida keng qo’llangan. Shu murakkab jarayonda sug’d yozuvining tashqi shakli takomillasha borgan hamda uning ichki mazmuni-til tovush sistemasi tobora aniq ifodalash tomon o’sa borgan, muayan orfografik normalar vujudga kela boshlagan. Bu qadimiy sug’d yozuvi orqali eramizning boshlaridan to X-XI asrlarga qadar yozilgan ko’plab hayot yodgorliklari bizgacha etib kelgan. Bu yodgorliklar orasida ko’plab numizmatik materiallar (tanga yozuvlari) metall, sofol, yog’och, charm, qog’oz va boshqa buyumlarga bitilgan matnlar, shaxsiy maktublar, diniy, ahloqiy-falsafiy matnlarning parchalari, xo’jalik huquqiy va diplomatik hujjatlar mavjud. Shunday noyob yodgorliklarning katta guruhi Panjakent yaqinidagi Mug’ tog’i tepasidagi qadimgi qasr xarobarilaridan topilgan sug’d hujjatlaridir. Mazkur yodgorliklar majmuasi “Mug’ tog’i sug’d arxivi” deb nomlangan va o’z ichiga VII asr oxiri VIII asr boshlariga oid 80 ga yaqin noyob hujjatni qamrab oladi. Bu hujjatlar sug’d podsholigiga tobe’ Panj hokimlari va amaldor ayollarga tegishli hujjatlar yig’indisidan iborat. Agar istilosi kunlarida, xususan, 722-yilda Panj hokimi, bir muddat Sug’d podshosi taxtiga da’vogar sifatida ish ko’rgan Devashtich boshliq guruh Mug’d tog’ida joylashgan mudofaa davriga chekingan. Shu sababli saroy hujjatlari qasrga keltirilgan. Tarix kitobi sahifalaridan ayonki, 722- yili arablar qasrni bosib olib, vayron qildilar. Mug’d qasri xarobalarida qolib ketgan sug’d arxivi oradan 1210- yil o’tgach, 1932-1933- yillarda topilgan. Bu hujjatlar shu vaqt davomida ancha o’rganildi, barcha matnlarning izohli nashrlari e’lon qilinmoqda va ularning til xususiyatlari o’rganilmoqda. Qadimgi sug’d yozuvi bo’yicha paleografik tadqiqotlar bajarilmoqda. Bir turkum sug’d hujjatlarining o’zbek tiliga tarjimasi va izohlari 1992-yil Mirsodiq Is’hoqov tomonidan o`rganildi. Yunon yozuvi. Bu yozuvdan qadimgi yunonliklari miloddan avvalgi X-VIII asrlarda foydalanganlar. Finikiy yozuvdan paydo bo’lgan. Yunonliklar finikiy yozuvni o’z tillariga mohirlik bilan tatbiq etdilar. Yozuv tarixida birinchi bor unlilar uchun alohida harflar joriy qildilar va undoshlar uchun bir necha harf ilova qildilar. Finikiylar rostdan chapga qarab yozardilar. Yunonliklar ham avval shu usulni qo’lladilar. Keyinchalik bir qatorni o’ngdan chapga, ikkinchi qatorni chapdan o’ngga qarab yoza boshladilar. Miloddan oldingi VII-VI asrlardan boshlab chapdan o’ngga qarab yozilishi joriy qildilar. Yunon alifbosi 24 harfdan iborat bo’lib, dunyoning ko’pgina tillari alifbosi, jumladan, lotin, slavyan, arman, gruzin, got tillarining alifbosi o’z asosini yunon alifbosidan oldi. Avesto yozuvi. (Zand yozuvi ham deyiladi). III-IV asrlarda paylaviy yozuvi asosida ixtiro qilingan va Avesto kitobini yozish qo’llangan. Unda 48 ta harf va 3 ligatura (birlashgan harflar) mavjud edi. Ushbu yozuv Avestoni bexato va to’g’ri o’qish uchun ixtiro etilgan. Avesto yozuvi sosoniylar zamonida “din- dabira”, ya’ni diniy matnlarni chop etish uchun yaratilgan yozuv nomi bilan yuritilgan. Pahlaviy yozuvi. III asrda oromiy yozuv asosida yaratilgan. Paylaviy tilining qadimiy kotibalari yozuvda bitilgan. Ushbu yozuv 22 alomatdan iborat edi. Keyinchalik tez yozish (kursiv) usuli qo’llanilgach alomatlar miqdori 14- 15 ta bo’ldi. Pahlaviy yozuvida faqat uzun unlilar o’z alomatiga ega edi. Ushbu yozuv o’ngdan chapga qarab yozilar edi. Lotin yozuvi Eramizdan avvalgi 403- yildan boshlab Afinada klassik grek alfaviti qo’llana boshlandi. Ushbu alfavitda hammasi bo’lib 24 ta harf bo’lib, undan 7 tasi unli, qolganlari undosh tovushlarni ifoda etgan. G`arbiy grek yozuvi asosida lotin yozuvi paydo bo’lgan bo’lsa, sharqiy grek yozuvi asosida krilitsa, gruziya va arab alfavitlari yaratilgan. Ko’p o’tmay lotin yozuvi G`arbiy Yevropada keng tarqala boshlandi. XVI asrga kelib qog’oz yaratildi va kitob nashri yo’lga qo’yildi. Bu omil ham lotin yozuvining keng tarqalishiga sabab bo’ldi. Hozirgi zamon yozuvlaridan 70 tasi (bundan 30 tasi Yevropa, 20 tasi Osiyo, 20 tasi Afrikada yashovchi xalqlarga taalluqli) lotin yozuviga asoslangan. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Jahonda qanday yozuvlar keng tarqalgan? Buning sababi nimada deb o’ylaysiz? 2. Sug’d yozuvi haqida nimani bilasiz? 3. Mug’ tog’i sug’d arxivi haqida gapirib bering. 4. Qaysi xalqlar yozuvi lotin yozuvi asosida ixtiro qilingan? 5. Lotin yozuvining keng tarqalishi sababini nimada deb o’ylaysiz? 6. O’zbekistonliklar qanday yozuvlardan foydalanishgan? Mavzuga doir testlar 1. Yozuv taraqqiyotining tadrijiy inkishofi bosqichlarini toping. A) frazeografiya → logografiya → orfeografiya → fonografiya* B) ideogramma → frazeografiya → fonogramma → orfeografiya C) sillabografiya → fonografiya → frazeografiya → logografiya D) frazeografiya → orfeografiya → fonografiya → logografiya 2. Konsonant va vokal yozuvlari yozuv tarixining qaysi bosqichiga daxldor? A) frazeografiya B) ideogramma C) fonogramma * D) sillaborafiya 3. “Logografiya” so’zi qaysi ma’noni bildiradi? A) «so’z yozaman» * B) «gap yozaman» C) «bo’g’in yozaman» D) «rasm chizaman» 4. “Sillabografiya” so’zi qaysi ma’noni bildiradi? A) «so’z yozaman» B) «bo’g’in yozaman» * C) «rasm chizaman» D) «gap yozaman» 5. “Frazeografiya” so’zi quyidagi qaysi ma’noni bildiradi? A) «ovoz yozaman» B) «so’z yozaman» C) «bo’g’in yozaman» D) «gap yozaman» * 6. “Fonografiya» so’zi quyidagi qaysi ma’noni bildiradi? A) «ovoz yozaman» * B) «gap yozaman» C) «so’z yozaman» D) «bo’g’in yozaman» 7. O`zbek xalqi va uning ajdodlari qaysi yozuvlardan foydalangan? A) so`g`d, Xorazmiy, mixxat yozuvlaridan B) uyg`ur, arab, lotin, kiril yozuvlaridan * C) pahlaviy, oromiy, avesto ozuvlaridan D) fors va chig`atoy yozuvlaridan 8. Yozuv nima? A) yozuv -- biror tilda qabul qilingan maxsus belgilar yig`indisi * B) yozuv bu alifbo C) yozuv bu maxsus belgilar D) yozuv bu davlat tomonidan qabul qilingan harflar tartibi 9. Ayni damda dunyo xalqlarining necha foizi lotin yozuvidan foydalanadi? A) dunyo aholisining 20% ga yaqini foydalanadi B) dunyo aholisining 40% ga yaqini foydalanadi C) dunyo aholisining 50% ga yaqini foydalanadi D) dunyo aholisining 30% ga yaqini foydalanadi * 10. Alifbodagi harflar yozilish shakliga ko`ra necha turga ajratiladi? A) 4 turga ajratiladi B) 3 turga ajratiladi C) 2 turga ajratiladi * D) 5 turga ajratiladi 11. 2014- yilda “Ma’naviyat” nashriyoti tomonidan chiqarilgan “Alifbe”ning mualliflarini toping. A) K.Qosimova, S.Asatov B) R.Safarova, M.Inoyatova, M.Shokirova, L.Shermamatova * C) O.Sharofiddinov, Q.Abdullayeva D) Q.Abdullayeva, M.Shokirova 12. 2014- yilda “Ma’naviyat” nashriyoti tomonidan chiqarilgan “Alifbe” qaysi harf bilan boshlanadi? A) A harfi bilan B) O harfi bilan * C) N harfi bilan D) B harfi bilan 13. O’zbek “Alifbosi” tarkibida qaysi belgilar kiritilgan? A) so’roq belgisi B) tutuq belgisi * C) undov belgisi D) nuqta belgisi 14. Harf birikmasi berilgan javobni toping. A) G’, B) O’, C) Ch *, D) Q