JAMIYAT HAYOTIGA MA’NAVIY QADRIYATLARNI SINGDIRISH YO‘LLARI

Yuklangan vaqt

2025-02-25

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

30

Faytl hajmi

43,5 KB


1 JAMIYAT HAYOTIGA MA’NAVIY QADRIYATLARNI SINGDIRISH YO‘LLARI MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………3 I Bob: Ma’naviy qadriyatlar tushunchasi 1.1. Ajdodlardan meros qolgan milliy va ma’naviy qadriyatlarning ahamiyati…………………………………………………………. ..….................5 1.2. Hozirgi globallashuv sharoitida milliy va ma’naviy qadriyatlarning jamiyat hayotida tutgan o’rni …………………………………………….. ……...11 II Bob: Yosh avlod tarbiyasida milliy va ma’naviy qadriyatlarning ahamiyati 2.1.Jamiyat hayotiga ma’naviy qadriyatlarni singdirish usul hamda yo’llari…………………………………………...………………..………………16 2.2.Millatning tanazzuli ma’naviy qadriyatlarning tanazzulidir..…………25 Xulosa………………………....…………………………………………...30 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………31
1 JAMIYAT HAYOTIGA MA’NAVIY QADRIYATLARNI SINGDIRISH YO‘LLARI MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………3 I Bob: Ma’naviy qadriyatlar tushunchasi 1.1. Ajdodlardan meros qolgan milliy va ma’naviy qadriyatlarning ahamiyati…………………………………………………………. ..….................5 1.2. Hozirgi globallashuv sharoitida milliy va ma’naviy qadriyatlarning jamiyat hayotida tutgan o’rni …………………………………………….. ……...11 II Bob: Yosh avlod tarbiyasida milliy va ma’naviy qadriyatlarning ahamiyati 2.1.Jamiyat hayotiga ma’naviy qadriyatlarni singdirish usul hamda yo’llari…………………………………………...………………..………………16 2.2.Millatning tanazzuli ma’naviy qadriyatlarning tanazzulidir..…………25 Xulosa………………………....…………………………………………...30 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………31
2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz va an'analarimiz qayta tiklanib, yanada rivojlangandagina jamiyatimizda o’tkazilayotgan islohatlar muvaffaqiyatli amalga osha oladi, chunki ma'naviy barkamol, ma'rifatli, ruhan bardam, yangicha tafakkurlash qobiliyatiga ega insongina istiqlol va taraqqiyot yo’lini sharaf bilan o’ta oladi. Shunday ekan, xalqimizning boy madaniy merosi, yuksak ma'naviy qadriyatlarini chuqur va atroflicha o’rganib, ularni Respublikamizda yashovchi har bir insonning ongiga singdirib, ayniqsa yosh avlodni ma'naviy etuk, fidoyi etib tarbiyalash hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Kurs ishining ahamiyati. Milliy ruxiyat- millatning ichki xolati, kechinmalari, xis-tuyg’ulari, ma’naviy dunyosi, uy-fikrlari, maqsad va maslaklari hamda kayfiyatlari bilan bog’liq mulohazalari majmuidir. Xalq og’zaki ijodida ulug’lanadigan fazilatlardan biri-мilliy iftixor tuyg’usidir. Bu tuyg’u- o’z milliy mansubligidan millatining boy tarixi, madaniy va ma’naviy merosidan, uning jahon sivilizatsiyasiga qo’shgan hissasidan g’ururlanish va faxlanish imkoniyati. Milliy iftixori kuchli bo’lgan shaxs o’z mamlakati bilan faxrlana oladi va uning taqdiriga befarq qaramaydi. Milliy iftixori kuchli bo’lgan shaxs istiqbolni chuqurroq anglaydi, uning ertasi bugungidan ko’ra mukammalroq bo’lishiga intiladi. Shuning uchun biz yoshlarimizda milliy ongni shakllantirish uchun ta’lim-tarbiyaviy faoliyatimizda katta sa’y-harakat ko’rsatishimiz lozim bo’ladi. Хаlq оg’zaki ijodi namunalari asosida o’quvchilarga milliy qаdriyatlarni shakllantirishda moddiy, ma’naviy, tabiiy, diniy, axloqiy, falsafiy va boshqalardan foydalanish muhim аhаmiyat kasb etadi. Kurs ishining obyekti. Xalqimiz orasidan ma’naviy va milliy qadriyatlarni singdirish yo’llarini topish. Kurs ishining predmeti. Ma’naviy qadriyatlar tushunchasi, Ajdodlardan meros qolgan milliy va ma’naviy qadriyatlarning ahamiyati, Hozirgi globallashuv sharoitida milliy va ma’naviy qadriyatlarning jamiyat hayotida tutgan o’rni, Yosh
2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz va an'analarimiz qayta tiklanib, yanada rivojlangandagina jamiyatimizda o’tkazilayotgan islohatlar muvaffaqiyatli amalga osha oladi, chunki ma'naviy barkamol, ma'rifatli, ruhan bardam, yangicha tafakkurlash qobiliyatiga ega insongina istiqlol va taraqqiyot yo’lini sharaf bilan o’ta oladi. Shunday ekan, xalqimizning boy madaniy merosi, yuksak ma'naviy qadriyatlarini chuqur va atroflicha o’rganib, ularni Respublikamizda yashovchi har bir insonning ongiga singdirib, ayniqsa yosh avlodni ma'naviy etuk, fidoyi etib tarbiyalash hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Kurs ishining ahamiyati. Milliy ruxiyat- millatning ichki xolati, kechinmalari, xis-tuyg’ulari, ma’naviy dunyosi, uy-fikrlari, maqsad va maslaklari hamda kayfiyatlari bilan bog’liq mulohazalari majmuidir. Xalq og’zaki ijodida ulug’lanadigan fazilatlardan biri-мilliy iftixor tuyg’usidir. Bu tuyg’u- o’z milliy mansubligidan millatining boy tarixi, madaniy va ma’naviy merosidan, uning jahon sivilizatsiyasiga qo’shgan hissasidan g’ururlanish va faxlanish imkoniyati. Milliy iftixori kuchli bo’lgan shaxs o’z mamlakati bilan faxrlana oladi va uning taqdiriga befarq qaramaydi. Milliy iftixori kuchli bo’lgan shaxs istiqbolni chuqurroq anglaydi, uning ertasi bugungidan ko’ra mukammalroq bo’lishiga intiladi. Shuning uchun biz yoshlarimizda milliy ongni shakllantirish uchun ta’lim-tarbiyaviy faoliyatimizda katta sa’y-harakat ko’rsatishimiz lozim bo’ladi. Хаlq оg’zaki ijodi namunalari asosida o’quvchilarga milliy qаdriyatlarni shakllantirishda moddiy, ma’naviy, tabiiy, diniy, axloqiy, falsafiy va boshqalardan foydalanish muhim аhаmiyat kasb etadi. Kurs ishining obyekti. Xalqimiz orasidan ma’naviy va milliy qadriyatlarni singdirish yo’llarini topish. Kurs ishining predmeti. Ma’naviy qadriyatlar tushunchasi, Ajdodlardan meros qolgan milliy va ma’naviy qadriyatlarning ahamiyati, Hozirgi globallashuv sharoitida milliy va ma’naviy qadriyatlarning jamiyat hayotida tutgan o’rni, Yosh
3 avlod tarbiyasida milliy va ma’naviy qadriyatlarning ahamiyati, Jamiyat hayotiga ma’naviy qadriyatlarni singdirish usul hamda yo’llari va Millatning tanazzuli ma’naviy qadriyatlarning tanazzulidir kabi qismlardan tashkil topgan. Kurs ishining maqsadi: Kurs ishining asosiy maqsadi xalqimiz orasida ma’naviy va milliy qadriyatni singdirish yo’llari haqida qoʻshimcha bilim va tushunchalarni olib borishdir. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, har biri ikki paragrafdan iborat ikkita bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3 avlod tarbiyasida milliy va ma’naviy qadriyatlarning ahamiyati, Jamiyat hayotiga ma’naviy qadriyatlarni singdirish usul hamda yo’llari va Millatning tanazzuli ma’naviy qadriyatlarning tanazzulidir kabi qismlardan tashkil topgan. Kurs ishining maqsadi: Kurs ishining asosiy maqsadi xalqimiz orasida ma’naviy va milliy qadriyatni singdirish yo’llari haqida qoʻshimcha bilim va tushunchalarni olib borishdir. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, har biri ikki paragrafdan iborat ikkita bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4 Ma’naviy qadriyatlar tushunchasi Ajdodlardan meros qolgan milliy va ma’naviy qadriyatlarning ahamiyati Qadriyat — voqelikdagi muayyan hodisalarning umuminsoniy, ijtimoiy axloqiy, madaniy maʼnaviy ahamiyatini koʻrsatish uchun qoʻllanadigan tushuncha. Inson va insoniyat uchun ahamiyatli boʻlgan barcha narsalar, masalan, erkinlik, tinchlik, adolat, ijtimoiy tenglik, maʼrifat, haqiqat, yaxshilik, goʻzallik, moddiy va maʼnaviy boyliklar, anʼana, urf-odat va boshqalar qadriyatlar hisoblanadi. Ijtimoiy fanlarning qaysi sohasida qadriyatga doir tadqiqot olib borilgan boʻlsa, bu tushunchaga shu jihatdan taʼrif berishga intilishgan. Holbuki qadriyat aksiologiyaga xos kategoriyadir. Qadriyatni aksiologiya nuqtai nazaridan talqin qilish uni kategoriya sifatidagi mohiyati, mazmuni, obyektiv asosi, namoyon boʻlish shakllari va xususiyatlarini oʻrganish imkonini beradi.1 Qadriyat kategoriyasi faqat buyum va narsalarning iqtisodiy qimmatini emas, jamiyat va inson uchun biror ahamiyatga ega boʻlgan voqelikning shakllari, holatlari, narsalar, voqealar, hodisalar. talab va tartiblar va boshqalarning qadrini ifodalash uchun ishlatiladi. Ijtimoiy jarayonlar taʼsirida kishilarning Qadryatlar toʻgʻrisidagi qarashlari oʻzgarib boradi. Tarixiy zaruriyatga qarab goh u, goh bu qadriyat ijtimoiy taraqqiyotning oldingi safiga chiqadi. Mas, yurtni yov bosganida — ozodlik, imperiya hukmronligi nihoyasida — istiklol, urush davrida — tinchlik, tutqunlikda — erkinlik, kasal yoki bemorlikda — sihatsalomatlikning qadri oshib ketadi. Qadriyatlar ijtimoiytarixiy taraqqiyot mahsuli sifatida oʻz tarixiy ildizi, rivoji, vorislik jihatlariga ega. Qadriyatlar mehnat, ishlab chiqarish sohasidagi faoliyat, insonlar oʻrtasidagi munosabatlar uchun foyda keltiradigan narsalar, hodisalar, xattiharakatlar majmuasi sifatida yuzaga kelib, ayrim kishilar, ijtimoiy guruhlar faoliyati, xattiharakatini maʼlum yoʻnalishga buradigan, tegishli meʼyorga soladigan maʼnaviy hodisaga aylanadi. Qadriyatlar umumbashariy, milliy, shaxsiy boʻlishi mumkin. Olam, tabiat va jamiyatning eng muhim tomonlarini, qonunqoidalarini, aloqadorliklarini ifodalaydigan qadriyatlar 1 Nosirxo’jaеv S., M.F.Lafasov, M.Z.Zaripov «Ma’naviyat asoslari».- T.: Fan, 2002.- 264 b.
4 Ma’naviy qadriyatlar tushunchasi Ajdodlardan meros qolgan milliy va ma’naviy qadriyatlarning ahamiyati Qadriyat — voqelikdagi muayyan hodisalarning umuminsoniy, ijtimoiy axloqiy, madaniy maʼnaviy ahamiyatini koʻrsatish uchun qoʻllanadigan tushuncha. Inson va insoniyat uchun ahamiyatli boʻlgan barcha narsalar, masalan, erkinlik, tinchlik, adolat, ijtimoiy tenglik, maʼrifat, haqiqat, yaxshilik, goʻzallik, moddiy va maʼnaviy boyliklar, anʼana, urf-odat va boshqalar qadriyatlar hisoblanadi. Ijtimoiy fanlarning qaysi sohasida qadriyatga doir tadqiqot olib borilgan boʻlsa, bu tushunchaga shu jihatdan taʼrif berishga intilishgan. Holbuki qadriyat aksiologiyaga xos kategoriyadir. Qadriyatni aksiologiya nuqtai nazaridan talqin qilish uni kategoriya sifatidagi mohiyati, mazmuni, obyektiv asosi, namoyon boʻlish shakllari va xususiyatlarini oʻrganish imkonini beradi.1 Qadriyat kategoriyasi faqat buyum va narsalarning iqtisodiy qimmatini emas, jamiyat va inson uchun biror ahamiyatga ega boʻlgan voqelikning shakllari, holatlari, narsalar, voqealar, hodisalar. talab va tartiblar va boshqalarning qadrini ifodalash uchun ishlatiladi. Ijtimoiy jarayonlar taʼsirida kishilarning Qadryatlar toʻgʻrisidagi qarashlari oʻzgarib boradi. Tarixiy zaruriyatga qarab goh u, goh bu qadriyat ijtimoiy taraqqiyotning oldingi safiga chiqadi. Mas, yurtni yov bosganida — ozodlik, imperiya hukmronligi nihoyasida — istiklol, urush davrida — tinchlik, tutqunlikda — erkinlik, kasal yoki bemorlikda — sihatsalomatlikning qadri oshib ketadi. Qadriyatlar ijtimoiytarixiy taraqqiyot mahsuli sifatida oʻz tarixiy ildizi, rivoji, vorislik jihatlariga ega. Qadriyatlar mehnat, ishlab chiqarish sohasidagi faoliyat, insonlar oʻrtasidagi munosabatlar uchun foyda keltiradigan narsalar, hodisalar, xattiharakatlar majmuasi sifatida yuzaga kelib, ayrim kishilar, ijtimoiy guruhlar faoliyati, xattiharakatini maʼlum yoʻnalishga buradigan, tegishli meʼyorga soladigan maʼnaviy hodisaga aylanadi. Qadriyatlar umumbashariy, milliy, shaxsiy boʻlishi mumkin. Olam, tabiat va jamiyatning eng muhim tomonlarini, qonunqoidalarini, aloqadorliklarini ifodalaydigan qadriyatlar 1 Nosirxo’jaеv S., M.F.Lafasov, M.Z.Zaripov «Ma’naviyat asoslari».- T.: Fan, 2002.- 264 b.
5 umumbashariy xususiyatga ega. Bunday qadriyatlar oʻz ahamiyatini yoʻqotmaydigan, abadiy qadriyatlardir. Muayyan bir elat, millat, xalqning hayoti, turmush tarzi, tili, madaniyati, maʼnaviyati, urf-odat va anʼanalari, oʻtmishi va kelajagi bilan bogʻliq qadriyatlar milliy qadriyatlardir. Inson, uning faoliyati, turmush tarzi, eʼtiqodi, umr maʼnosi, odobi, goʻzalligi bilan bogʻliq qadriyatlar shaxsiy qadriyatlardir. Qadriyatlar komil insonni tarbiyalashda muhim omil boʻlib xizmat qiladi. Qadriyatlar xalqimizning bebaho boyligi, jamiyatimiz, millatimiz, davlatimiz taraqqiyotining asosiy omillaridan biri. Buyuk ajdodlardan meros bo‘lib qolgan bebaho ma`naviy boylik asl qadriyatlarimizning sarchashmasidir.2 Ta`lim muassasamizda “Navro‘z”, “Hosil bayrami”, “Qovun sayli” tadbirlarini o‘tkazish vositasida o‘quvchilarda milliy qadriyatlarimizda bo‘lgan hurmat va ehtirom kuchaytiriladi. O’quv jamoasida o‘zaro ahillik, ko‘tarinki kayfiyat, ijodiy hissiyotlarni vujudga keltiradi hamda Vatan bilan g‘ururlanish, tabiatni sevish va ardoqlashga intilishni tarkib toptiradi. Asrlar mobaynida xalqimizning yuksak ma`naviyat, adolatparvarlik, ma`rifatsevarlik kabi ezgu fazilatlari bugungi davr yoshlari uchun o‘ziga xos hayot maktabiga aylangan.3 Inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo'lgan barcha narsalarga qadriyatlar deyiladi. Qadriyatlar - narsa va voqealar, jamiyat, moddiy va ma'naviy boyliklaming ahamiyatini ifodalash uchun qo'llanadigan tushuncha. Qadriyatlami Garb mamlakatlarida "Aksiologiya" fani o'rganadi. Bu atama ilmiy bilimlar sohasiga XX asming ikkinchi yarmida nesim aksiologi Y. Gartman va frantsuz olimi P.Lapi tomonidan kiritilgan. Aksiologiyani qadriyatlar to'g'risidagi fan yoki to'g'ridan- to'g'ri "qadriyatshunoslik" deb atash ham mumkin. Har bir fanga o'z nomini bergan asosiy tushunchalar bo'lgani kabi "qadriyat" tushunchasi ham "qadriyatshunoslik" atamasi uchun shunday asos bo'la oladi. G’arbda bu atama yunoncha "axio" 2 Nosirxo’jaеv S., M.F.Lafasov, M.Z.Zaripov «Ma’naviyat asoslari».- T.: Fan, 2002.- 264 b. 3 Hasanboеv J., M. Turopova, O. Hasanboеva. Ma’naviy-axloqiy tarbiya asoslari.-T.: G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti,2000.-111 b.
5 umumbashariy xususiyatga ega. Bunday qadriyatlar oʻz ahamiyatini yoʻqotmaydigan, abadiy qadriyatlardir. Muayyan bir elat, millat, xalqning hayoti, turmush tarzi, tili, madaniyati, maʼnaviyati, urf-odat va anʼanalari, oʻtmishi va kelajagi bilan bogʻliq qadriyatlar milliy qadriyatlardir. Inson, uning faoliyati, turmush tarzi, eʼtiqodi, umr maʼnosi, odobi, goʻzalligi bilan bogʻliq qadriyatlar shaxsiy qadriyatlardir. Qadriyatlar komil insonni tarbiyalashda muhim omil boʻlib xizmat qiladi. Qadriyatlar xalqimizning bebaho boyligi, jamiyatimiz, millatimiz, davlatimiz taraqqiyotining asosiy omillaridan biri. Buyuk ajdodlardan meros bo‘lib qolgan bebaho ma`naviy boylik asl qadriyatlarimizning sarchashmasidir.2 Ta`lim muassasamizda “Navro‘z”, “Hosil bayrami”, “Qovun sayli” tadbirlarini o‘tkazish vositasida o‘quvchilarda milliy qadriyatlarimizda bo‘lgan hurmat va ehtirom kuchaytiriladi. O’quv jamoasida o‘zaro ahillik, ko‘tarinki kayfiyat, ijodiy hissiyotlarni vujudga keltiradi hamda Vatan bilan g‘ururlanish, tabiatni sevish va ardoqlashga intilishni tarkib toptiradi. Asrlar mobaynida xalqimizning yuksak ma`naviyat, adolatparvarlik, ma`rifatsevarlik kabi ezgu fazilatlari bugungi davr yoshlari uchun o‘ziga xos hayot maktabiga aylangan.3 Inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo'lgan barcha narsalarga qadriyatlar deyiladi. Qadriyatlar - narsa va voqealar, jamiyat, moddiy va ma'naviy boyliklaming ahamiyatini ifodalash uchun qo'llanadigan tushuncha. Qadriyatlami Garb mamlakatlarida "Aksiologiya" fani o'rganadi. Bu atama ilmiy bilimlar sohasiga XX asming ikkinchi yarmida nesim aksiologi Y. Gartman va frantsuz olimi P.Lapi tomonidan kiritilgan. Aksiologiyani qadriyatlar to'g'risidagi fan yoki to'g'ridan- to'g'ri "qadriyatshunoslik" deb atash ham mumkin. Har bir fanga o'z nomini bergan asosiy tushunchalar bo'lgani kabi "qadriyat" tushunchasi ham "qadriyatshunoslik" atamasi uchun shunday asos bo'la oladi. G’arbda bu atama yunoncha "axio" 2 Nosirxo’jaеv S., M.F.Lafasov, M.Z.Zaripov «Ma’naviyat asoslari».- T.: Fan, 2002.- 264 b. 3 Hasanboеv J., M. Turopova, O. Hasanboеva. Ma’naviy-axloqiy tarbiya asoslari.-T.: G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti,2000.-111 b.
6 (qadriyat) va "Logos" (fan, ta'limot) tushunchalaridan tashkil topgan. Qadriyat va qadriyatlar milliy g'oyaning muhim kategoriyalaridan biri, bo'lib, qadriyatlar axloqiy qoida va me'yorlar, ideallar va maqsadlardagi baholash mezoni va usullarini ham o'zida aks ettiradi. Ular halollik, poklik, o'zaro yordam, adolatlilik, haqiqatgo'ylik, ezgulik, tinchlik, shaxs erkinligi, mehr-muhabbat, mehnatsevarlik, vatanparvarlik kabi fazilatlar, burch, vijdon, or-nomus, mas'uliyat kabi axloqiy tushunchalar shaklida namoyon bo'ladi. Qadriyat o'z tabiatiga ko’ra, ijtimoiy-tarixiy xarakterga ega. Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida u o'zgaradi va takomillashadi. Shuning uchun qadriyat to'g'risidagi ta'limotlar ham takomillashib, rivojlanib boradi. Milliy ma'naviy qadriyatlar tushunchasi, uning ta'rifi va tavsifi. Demak, "Qadriyat" tushunchasi - juda keng tushuncha bo'lib, uning bir qismi - ma'naviy qadriyatlardir. Milliy-ma'naviy qadriyatlar - "milliylik", "Ma'naviyat" va "qadriyat" tushunchalari kesishgan nuqtada jamlangan ijtimoiy hodisalami o'z ichiga oladi. Qadriyatlar deyilganda inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo’lgan, millat, elat va ijtimoiy guruhlaming manfaatlari va maqsadlari yo’lida xizmat qilishdagi erkinlik, ijtimoiy adolat, tenglik, xaqiqat, ma'rifat, go’zallik, yaxshilik, xalollik, burchga sadoqatli singari fazilatlar majmun tushuniladi. O’tmishdagi barcha falsafiy ta'limotlarda qadriyatlaming mohiyati va ulaming jamiyat taraqqiyotida tutgan o’rni masalasiga katta e'tibor berilib, ular ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning maxsuli, jamiyat ma'naviy kamolotining muhim omili ekanligi ko’rsatib o’tiladi. Qadriyatlar jamiyat taraqqiyotining, moddiy va ma'naviy boyliklar rivojining yakuni, inson kamolotining kelajak uchun ham katta ahamiyat kasb etadigan ijobiy maxsulidir. Insonning ob'ektiv olamiga nisbatan aktiv faoliyati, moddiy va ma'naviy muhit, yashash shart-sharoitlarining rivojlanishi vorislik asosida sodir bo’lib, yangi-yangi qadriyatlaming shakllanishiga, o’tmishdan meros bo’lib o’tganlari esa davr mxi, yangi ijtimoiy extiyoj talablari asosida rivojlanishiga olib keladi. Buning natijasida ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, manaviy taraqqiyotning imkoniyatlari xam kengayadi. Jamiyat taraqqiyoti jarayonida shakillangan har qanday xodisa o’tmishda ijobiy axamiyat kasb etgani uchungina emas, balki kelajak istiqboli uchun yangi imkoniyatlar yaratib berishga qodir bo’lganligi sababli ham qadiriyat deb ataladi.
6 (qadriyat) va "Logos" (fan, ta'limot) tushunchalaridan tashkil topgan. Qadriyat va qadriyatlar milliy g'oyaning muhim kategoriyalaridan biri, bo'lib, qadriyatlar axloqiy qoida va me'yorlar, ideallar va maqsadlardagi baholash mezoni va usullarini ham o'zida aks ettiradi. Ular halollik, poklik, o'zaro yordam, adolatlilik, haqiqatgo'ylik, ezgulik, tinchlik, shaxs erkinligi, mehr-muhabbat, mehnatsevarlik, vatanparvarlik kabi fazilatlar, burch, vijdon, or-nomus, mas'uliyat kabi axloqiy tushunchalar shaklida namoyon bo'ladi. Qadriyat o'z tabiatiga ko’ra, ijtimoiy-tarixiy xarakterga ega. Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida u o'zgaradi va takomillashadi. Shuning uchun qadriyat to'g'risidagi ta'limotlar ham takomillashib, rivojlanib boradi. Milliy ma'naviy qadriyatlar tushunchasi, uning ta'rifi va tavsifi. Demak, "Qadriyat" tushunchasi - juda keng tushuncha bo'lib, uning bir qismi - ma'naviy qadriyatlardir. Milliy-ma'naviy qadriyatlar - "milliylik", "Ma'naviyat" va "qadriyat" tushunchalari kesishgan nuqtada jamlangan ijtimoiy hodisalami o'z ichiga oladi. Qadriyatlar deyilganda inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo’lgan, millat, elat va ijtimoiy guruhlaming manfaatlari va maqsadlari yo’lida xizmat qilishdagi erkinlik, ijtimoiy adolat, tenglik, xaqiqat, ma'rifat, go’zallik, yaxshilik, xalollik, burchga sadoqatli singari fazilatlar majmun tushuniladi. O’tmishdagi barcha falsafiy ta'limotlarda qadriyatlaming mohiyati va ulaming jamiyat taraqqiyotida tutgan o’rni masalasiga katta e'tibor berilib, ular ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning maxsuli, jamiyat ma'naviy kamolotining muhim omili ekanligi ko’rsatib o’tiladi. Qadriyatlar jamiyat taraqqiyotining, moddiy va ma'naviy boyliklar rivojining yakuni, inson kamolotining kelajak uchun ham katta ahamiyat kasb etadigan ijobiy maxsulidir. Insonning ob'ektiv olamiga nisbatan aktiv faoliyati, moddiy va ma'naviy muhit, yashash shart-sharoitlarining rivojlanishi vorislik asosida sodir bo’lib, yangi-yangi qadriyatlaming shakllanishiga, o’tmishdan meros bo’lib o’tganlari esa davr mxi, yangi ijtimoiy extiyoj talablari asosida rivojlanishiga olib keladi. Buning natijasida ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, manaviy taraqqiyotning imkoniyatlari xam kengayadi. Jamiyat taraqqiyoti jarayonida shakillangan har qanday xodisa o’tmishda ijobiy axamiyat kasb etgani uchungina emas, balki kelajak istiqboli uchun yangi imkoniyatlar yaratib berishga qodir bo’lganligi sababli ham qadiriyat deb ataladi.
7 Qadiriyatlar olamni bilish va uning amaliy o’zgartirishning muhim omilidir. Xar bir qadriyatning moiyati taraqqiyot, jamiyat va ruhiy olam xodisalarini bilish, ilmiy umumlashtirish, ijtimoiy va mabnaviy taraqqiyot tabsir etish imkoniyatlari asosida belgilanadi. Qadiryatlarning ko’pligi, mavzuni, ularni aniqlash va ularga ebtiqod qilish insoning bilish qobiliyati va amaliy imkoniyatlaritakomilashib, chukirlashib, kengayib borayotganini ifodalaydi. Yangi qadiriyatlaming yuzaga kelishi insoning obbektiv olam, mabnaviyatborasidagi bilimlari vorislik asosida davom etayotganining ifodasidir. Qadiryatlar inson an'anaviy kamolotining muhim omilidir. Har bir millat rivojlanishdagi tarixiy voqealar, unga ijobiy xisa qo’shgan shaxslar xam milliy qadriyatlar jumlasiga kiradi. qadiryatlarda ular yuzaga kelgan davirning ruxi, imkoniyatlari, talab va extiyojlari o’zining yaqqol ifodasini topadi. Ma’naviy va diniy qadriyatlarimiz tarixan uyg‘un holda rivojlanib takomillashib borgan. Ayniqsa, ma’naviy qadriyatlar rivojida an’anaviy islomning o‘ziga xos o‘rni bor. Insoniy fazilatlarning eng yuqori cho‘qqisi, shubhasiz, odob durdonalaridir. Xususan, bugungi kunda komil insonni kamol toptirishda ma’naviy qadriyatlarning ahamiyati beqiyos. Bu borada, millatimizning ma’naviy qadriyatlari haqida gap ketganda uzoq asrlar qa’rida yuzaga kelgan, vatanparvarlik, do‘stlik, tinchliksevarlik, mehmondo‘stlik, mehnatsevarlik, muruvvat, andisha, or-nomus, halollik, mehr- oqibat, birodarlik va ahil qo‘shnichilik munosabatlari kabi ezgu insoniy fazilatlarni alohida ayd etish lozim. Mintaqamizda o‘n asrdan ortiq mavjud bo‘lib kelayotgan islom dini xalqimizning ana shunday beqiyos ma’naviy qadriyatlarida chuqur aks etib turadi. Shu o‘rinda bitta nozik nuqtaga e’tibor qaratish zarur. Nafaqat yurtimizda, balki butun Markaziy Osiyo mintaqasida deyarli ming yildan beri islom dini bilan bog‘liq qadriyatlarimiz hanafiy mazhabi asosida shakllanib kelgan. Hanafiy mazhabining bag‘rikenglik tamoyillari shariatga zid bo‘lmagan milliy urf-odat va an’analarni saqlanib qolishdagi o‘rni beqiyos. Biz hozirda faxrlanib yodga oladigan
7 Qadiriyatlar olamni bilish va uning amaliy o’zgartirishning muhim omilidir. Xar bir qadriyatning moiyati taraqqiyot, jamiyat va ruhiy olam xodisalarini bilish, ilmiy umumlashtirish, ijtimoiy va mabnaviy taraqqiyot tabsir etish imkoniyatlari asosida belgilanadi. Qadiryatlarning ko’pligi, mavzuni, ularni aniqlash va ularga ebtiqod qilish insoning bilish qobiliyati va amaliy imkoniyatlaritakomilashib, chukirlashib, kengayib borayotganini ifodalaydi. Yangi qadiriyatlaming yuzaga kelishi insoning obbektiv olam, mabnaviyatborasidagi bilimlari vorislik asosida davom etayotganining ifodasidir. Qadiryatlar inson an'anaviy kamolotining muhim omilidir. Har bir millat rivojlanishdagi tarixiy voqealar, unga ijobiy xisa qo’shgan shaxslar xam milliy qadriyatlar jumlasiga kiradi. qadiryatlarda ular yuzaga kelgan davirning ruxi, imkoniyatlari, talab va extiyojlari o’zining yaqqol ifodasini topadi. Ma’naviy va diniy qadriyatlarimiz tarixan uyg‘un holda rivojlanib takomillashib borgan. Ayniqsa, ma’naviy qadriyatlar rivojida an’anaviy islomning o‘ziga xos o‘rni bor. Insoniy fazilatlarning eng yuqori cho‘qqisi, shubhasiz, odob durdonalaridir. Xususan, bugungi kunda komil insonni kamol toptirishda ma’naviy qadriyatlarning ahamiyati beqiyos. Bu borada, millatimizning ma’naviy qadriyatlari haqida gap ketganda uzoq asrlar qa’rida yuzaga kelgan, vatanparvarlik, do‘stlik, tinchliksevarlik, mehmondo‘stlik, mehnatsevarlik, muruvvat, andisha, or-nomus, halollik, mehr- oqibat, birodarlik va ahil qo‘shnichilik munosabatlari kabi ezgu insoniy fazilatlarni alohida ayd etish lozim. Mintaqamizda o‘n asrdan ortiq mavjud bo‘lib kelayotgan islom dini xalqimizning ana shunday beqiyos ma’naviy qadriyatlarida chuqur aks etib turadi. Shu o‘rinda bitta nozik nuqtaga e’tibor qaratish zarur. Nafaqat yurtimizda, balki butun Markaziy Osiyo mintaqasida deyarli ming yildan beri islom dini bilan bog‘liq qadriyatlarimiz hanafiy mazhabi asosida shakllanib kelgan. Hanafiy mazhabining bag‘rikenglik tamoyillari shariatga zid bo‘lmagan milliy urf-odat va an’analarni saqlanib qolishdagi o‘rni beqiyos. Biz hozirda faxrlanib yodga oladigan
8 ajdodlarimizning aksari mana shu mazhab vakillari bo‘lganlar.4 Demak, ayta olamizki, milliy va diniy qadriyatlarimiz qatorida hanafiy mazhabi an’analari ham o‘ziga xos o‘ringa ega. Hozirda, yurtimizga chetdan kirib kelayotgan, xalqimizning asrlar davomida shakllangan e’tiqodiga zid bo‘lgan turli begona diniy oqim va firqalar nafaqat muqaddas dinimizga, balki, bevosita ma’naviy qadriyatlarimizga ham tajovuz ekanini anglab yetishimiz kerak. Yurtimizda Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari kabi buyuk ajdodlarimizning bebaho ma’naviy merosini, xususan, hanafiy mazhabi ulamolarining merosini hamda moturidiylik aqidaviy ta’limotini o‘rganish va targ‘ib qilish markazlari faoliyatiga bejiz asos solinmadi. Demak, to‘laqonli ishonch bilan ayta olamizki, hanafiy mazhabi va moturidiylik ta’limoti – xalqimizning ma’naviy qadriyatlari bilan mujassamdir. Nafaqat bizning, balki mintaqmizdagi qardosh va dindosh xalqlarning ham muqaddas qadriyatidir. Hanafiy mazhabi an’analariga zid oqimlar va firqalarning g‘oyalarini tarqatish milliy ma’naviyatimiz va qadriyatlarimizga tahdid, deb qaraladi. Ta’kidlash jozki, mehmondo‘stlik, o‘zaro hurmat-ehtirom, ota-onaning haqlarini ado etish, ijtimoiy hamkorlik, qarindosh-urug‘, qo‘ni-qo‘shnilar, xususan, jamiyatdagi ehtiyojmand qatlamlarga ko‘maklashish xalqimizga xos ezgu fazilatiga aylangan. Jahonda kechayotgan koronavirus pandemiyasining eng og‘ir pallasida xalqimizning jipsliligi va ahilligi, o‘zaro yordamlashishga doimo tayyorligining jonli guvohi bo‘ldik. Agar biz g‘arbdan kirib kelayotgan individualizmga yon berib, millatimizga xos bo‘lgan jamoaviylik tamoyillarini yo‘qotib qo‘yganimizda natija qanday bo‘lar edi? Demak, bugungi rivojlangan jamiyatda, xususan, globallashuv davrida ma’naviy qadriyatlarning o‘rni beqiyos. Bu isbot talab qilmaydigan haqiqat. Ma’naviy qadriyatlarimizni asrab-avaylash, targ‘ib qilish bugungi jamiyatning dolzarb va ustivor vazifalaridan ekanligi bejiz emas. Ammo, kezi kelganda aytish 4 Hasanboеv J., M. Turopova, O. Hasanboеva. Ma’naviy-axloqiy tarbiya asoslari.-T.: G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti,2000.-111 b.
8 ajdodlarimizning aksari mana shu mazhab vakillari bo‘lganlar.4 Demak, ayta olamizki, milliy va diniy qadriyatlarimiz qatorida hanafiy mazhabi an’analari ham o‘ziga xos o‘ringa ega. Hozirda, yurtimizga chetdan kirib kelayotgan, xalqimizning asrlar davomida shakllangan e’tiqodiga zid bo‘lgan turli begona diniy oqim va firqalar nafaqat muqaddas dinimizga, balki, bevosita ma’naviy qadriyatlarimizga ham tajovuz ekanini anglab yetishimiz kerak. Yurtimizda Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari kabi buyuk ajdodlarimizning bebaho ma’naviy merosini, xususan, hanafiy mazhabi ulamolarining merosini hamda moturidiylik aqidaviy ta’limotini o‘rganish va targ‘ib qilish markazlari faoliyatiga bejiz asos solinmadi. Demak, to‘laqonli ishonch bilan ayta olamizki, hanafiy mazhabi va moturidiylik ta’limoti – xalqimizning ma’naviy qadriyatlari bilan mujassamdir. Nafaqat bizning, balki mintaqmizdagi qardosh va dindosh xalqlarning ham muqaddas qadriyatidir. Hanafiy mazhabi an’analariga zid oqimlar va firqalarning g‘oyalarini tarqatish milliy ma’naviyatimiz va qadriyatlarimizga tahdid, deb qaraladi. Ta’kidlash jozki, mehmondo‘stlik, o‘zaro hurmat-ehtirom, ota-onaning haqlarini ado etish, ijtimoiy hamkorlik, qarindosh-urug‘, qo‘ni-qo‘shnilar, xususan, jamiyatdagi ehtiyojmand qatlamlarga ko‘maklashish xalqimizga xos ezgu fazilatiga aylangan. Jahonda kechayotgan koronavirus pandemiyasining eng og‘ir pallasida xalqimizning jipsliligi va ahilligi, o‘zaro yordamlashishga doimo tayyorligining jonli guvohi bo‘ldik. Agar biz g‘arbdan kirib kelayotgan individualizmga yon berib, millatimizga xos bo‘lgan jamoaviylik tamoyillarini yo‘qotib qo‘yganimizda natija qanday bo‘lar edi? Demak, bugungi rivojlangan jamiyatda, xususan, globallashuv davrida ma’naviy qadriyatlarning o‘rni beqiyos. Bu isbot talab qilmaydigan haqiqat. Ma’naviy qadriyatlarimizni asrab-avaylash, targ‘ib qilish bugungi jamiyatning dolzarb va ustivor vazifalaridan ekanligi bejiz emas. Ammo, kezi kelganda aytish 4 Hasanboеv J., M. Turopova, O. Hasanboеva. Ma’naviy-axloqiy tarbiya asoslari.-T.: G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti,2000.-111 b.
9 kerak – bugun ijtimoiy hayotda mavjud ayrim illatlarni “o‘zbekchilik” deb xaspo‘shlanishi mutlaqo o‘rinsiz holatdir. Dabdabavozlik, moddiyatparastlik, har qanday ishda kimo‘zarga berilib ketish, riyokorlik, xo‘jako‘rsinchilik, jinoyat botqog‘iga botirib yuboruvchi tanish-bilishchilik va korrupsiya kabi illatlar millatni va xalqni tanazzulga yetaklaydi. “Topayaptimi qandini ursin” deyish, “uzumini yeb, bog‘ini surishtirmaslik” milatning ofati bo‘lib xizmat qiladi. Pul topgan, mol topgan obro‘li bo‘lavermaydi, qayerdan qay yo‘sinda topgan, nimaga sarflayapti, birovning haqqini yeb, o‘zini harom-harishga urgan kimsa kabi kishilardagi salbiy illatlar yuzasidan jamoatchilik nazorati o‘rnatilishi darkor. Xususan, fuqarolik jamiyatining muhim asoslaridan biri jamoatchilik nazoratining mavjud bo‘lishidir. Odamlar bunday holatlarga befarq va loqayd bo‘lmasliklari, eng asosiysi xayrixoh bo‘lib qolmasliklari shart. Ko‘rinib turibdiki, globallashuv jarayonida texnologik rivojlanish bilan birga ma’naviy qadriyatlar ham jamiyat a’zolari uchun suv va havodek zarur. Zero, bugungi rivojlangan davrda jamiyat ma’naviy qadriyatlarsiz ruhan va ma’nan kemtik holatga tushib qoladi. Har qanday jamiyatda axloqiy me’yorlarning ahamiyati beqiyos.5 Globallashuv sharoitida moddiy chegaralar tobora nisbiylashib, ma’naviy qadriyatlar asta-sekin umumiylashib borishi kuzatiladi. Bunday davrda milliy o‘ziga xoslikni saqlab qolish, miliy o‘zlikni anglash va qadriga yetish tushunchalari ustivor maqsadga aylanadi. Milliy o‘zlikni anglash va qadrlash jarayoni ma’naviy qadriyatlarimizning poydevori bo‘lib xizmat qiladi. 5 Hasanboеv J., M. Turopova, O. Hasanboеva. Ma’naviy-axloqiy tarbiya asoslari.-T.: G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti,2000.-111 b.
9 kerak – bugun ijtimoiy hayotda mavjud ayrim illatlarni “o‘zbekchilik” deb xaspo‘shlanishi mutlaqo o‘rinsiz holatdir. Dabdabavozlik, moddiyatparastlik, har qanday ishda kimo‘zarga berilib ketish, riyokorlik, xo‘jako‘rsinchilik, jinoyat botqog‘iga botirib yuboruvchi tanish-bilishchilik va korrupsiya kabi illatlar millatni va xalqni tanazzulga yetaklaydi. “Topayaptimi qandini ursin” deyish, “uzumini yeb, bog‘ini surishtirmaslik” milatning ofati bo‘lib xizmat qiladi. Pul topgan, mol topgan obro‘li bo‘lavermaydi, qayerdan qay yo‘sinda topgan, nimaga sarflayapti, birovning haqqini yeb, o‘zini harom-harishga urgan kimsa kabi kishilardagi salbiy illatlar yuzasidan jamoatchilik nazorati o‘rnatilishi darkor. Xususan, fuqarolik jamiyatining muhim asoslaridan biri jamoatchilik nazoratining mavjud bo‘lishidir. Odamlar bunday holatlarga befarq va loqayd bo‘lmasliklari, eng asosiysi xayrixoh bo‘lib qolmasliklari shart. Ko‘rinib turibdiki, globallashuv jarayonida texnologik rivojlanish bilan birga ma’naviy qadriyatlar ham jamiyat a’zolari uchun suv va havodek zarur. Zero, bugungi rivojlangan davrda jamiyat ma’naviy qadriyatlarsiz ruhan va ma’nan kemtik holatga tushib qoladi. Har qanday jamiyatda axloqiy me’yorlarning ahamiyati beqiyos.5 Globallashuv sharoitida moddiy chegaralar tobora nisbiylashib, ma’naviy qadriyatlar asta-sekin umumiylashib borishi kuzatiladi. Bunday davrda milliy o‘ziga xoslikni saqlab qolish, miliy o‘zlikni anglash va qadriga yetish tushunchalari ustivor maqsadga aylanadi. Milliy o‘zlikni anglash va qadrlash jarayoni ma’naviy qadriyatlarimizning poydevori bo‘lib xizmat qiladi. 5 Hasanboеv J., M. Turopova, O. Hasanboеva. Ma’naviy-axloqiy tarbiya asoslari.-T.: G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti,2000.-111 b.
10 Hozirgi globallashuv sharoitida milliy va ma’naviy qadriyatlarning jamiyat hayotida tutgan o’rni O'zbekistonning mustaqilikka erishishi, totalitar buyruqbozlik tuzumining mafkuraviy hukmronligiga barham berilishi diniy qadriyatlarga nisbatan yangicha yondashishga imkon berdi. Ko'pgina diniy marosimlar tiklandi. Qurbon hayiti, ramazon hayiti kabi marosimlar hamma erda ommaviy bayramlarga aylandi. Bunday qadriyatlar yoshlarda milliy g'urur, vatanparvarlik, milliy birdamlik va hamjihatlik tuyg'usini shakllantirishda, insonparvarlik, halollik, ahloqiy poklik fazilatlarini kamol toptirishda katta ahamiyatga ega. Qadriyatlarning amal qilish doirasiga ko'ra turlari. Milliy qadriyatlar murakkab ijtimoiy-ruhiy xodisa bo'lib, u millatning tili, madaniyati, tarixi, urf-odatlari, an'analarini, jamiki moddiy va ma'naviy boyliklarini, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy hayotining barcha tomonlarini qamrab oladi. Insonning qaysi millatga mansub ekanligi haqidagi tasawuri faqat g'oyagina emas, balki tuyg'u hamdir. Bu tuyg'u kishida millatning tarixi, ruxiyati, xozirgi xolati va hususiyatini, xis qilish shaklida mujassamlashgan bo'ladi. Insonda milliy ong va g'urur bo'lmasa u o'zining qaysi millatga mansub ekanligini his etmasa, uning milliy qadriyatlarini anglashi tasawur qilish qiyin. Toki millatlar, milliy mafkuralar mavjud ekan, milliy munosabatlar ham, milliy his tuyg'ular ham, milliy qadiriyatlar ham saqlanib qolaveradi. Millatni milliy 47 qadiriyatlaridan mahrum qilish tarih va insoniyat oldididagi eng katta jinoyatdir. Har bir ruhan sog'lom kishida o'z qadr-qimmatini saqlash, o'zini hurmat qilish tuyg'usi mavjud. Har bir millatda ham huddi shu holatni ko'ramiz. Millatlaming o'z-o'zini anglash jarayoni takomilllashgan sari milliy manfatlar ham milliy qadriyatlar ham kuchayib, mustahkamlanib boraveradi. Milliy qadriyatlaming e'zozlanishi va kuchayib berishi zinhor milliy mahdudlikka, milliy xudbinlikka, manmanlikka olib kelmasligi kerak. SHuning uchun ham bu masalada xushyorlik, nazokat, insof, diyonat, bag'rikenglik, sahovat talab qilinadi. Milliy qadriyatlar har bir millatning mohiyatini, uning muayyan mustaqil ijtimoiy etnik birlik ekanini belgilovchi asosiy mezonlardan biridir. Millatning ruhiyati, tarixiy an'analari, ma'naviy extiyojiga mos kelmaydigan begona qadriyatlami unga zo'rlab singdirish mumkin emas. Ayniqsa, boy tarixiy
10 Hozirgi globallashuv sharoitida milliy va ma’naviy qadriyatlarning jamiyat hayotida tutgan o’rni O'zbekistonning mustaqilikka erishishi, totalitar buyruqbozlik tuzumining mafkuraviy hukmronligiga barham berilishi diniy qadriyatlarga nisbatan yangicha yondashishga imkon berdi. Ko'pgina diniy marosimlar tiklandi. Qurbon hayiti, ramazon hayiti kabi marosimlar hamma erda ommaviy bayramlarga aylandi. Bunday qadriyatlar yoshlarda milliy g'urur, vatanparvarlik, milliy birdamlik va hamjihatlik tuyg'usini shakllantirishda, insonparvarlik, halollik, ahloqiy poklik fazilatlarini kamol toptirishda katta ahamiyatga ega. Qadriyatlarning amal qilish doirasiga ko'ra turlari. Milliy qadriyatlar murakkab ijtimoiy-ruhiy xodisa bo'lib, u millatning tili, madaniyati, tarixi, urf-odatlari, an'analarini, jamiki moddiy va ma'naviy boyliklarini, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy hayotining barcha tomonlarini qamrab oladi. Insonning qaysi millatga mansub ekanligi haqidagi tasawuri faqat g'oyagina emas, balki tuyg'u hamdir. Bu tuyg'u kishida millatning tarixi, ruxiyati, xozirgi xolati va hususiyatini, xis qilish shaklida mujassamlashgan bo'ladi. Insonda milliy ong va g'urur bo'lmasa u o'zining qaysi millatga mansub ekanligini his etmasa, uning milliy qadriyatlarini anglashi tasawur qilish qiyin. Toki millatlar, milliy mafkuralar mavjud ekan, milliy munosabatlar ham, milliy his tuyg'ular ham, milliy qadiriyatlar ham saqlanib qolaveradi. Millatni milliy 47 qadiriyatlaridan mahrum qilish tarih va insoniyat oldididagi eng katta jinoyatdir. Har bir ruhan sog'lom kishida o'z qadr-qimmatini saqlash, o'zini hurmat qilish tuyg'usi mavjud. Har bir millatda ham huddi shu holatni ko'ramiz. Millatlaming o'z-o'zini anglash jarayoni takomilllashgan sari milliy manfatlar ham milliy qadriyatlar ham kuchayib, mustahkamlanib boraveradi. Milliy qadriyatlaming e'zozlanishi va kuchayib berishi zinhor milliy mahdudlikka, milliy xudbinlikka, manmanlikka olib kelmasligi kerak. SHuning uchun ham bu masalada xushyorlik, nazokat, insof, diyonat, bag'rikenglik, sahovat talab qilinadi. Milliy qadriyatlar har bir millatning mohiyatini, uning muayyan mustaqil ijtimoiy etnik birlik ekanini belgilovchi asosiy mezonlardan biridir. Millatning ruhiyati, tarixiy an'analari, ma'naviy extiyojiga mos kelmaydigan begona qadriyatlami unga zo'rlab singdirish mumkin emas. Ayniqsa, boy tarixiy
11 merosga ega bo'lgan xalqlar ma'naviy hayot borasidagi zo'ravonlikni ruhan qabul qilmaydilar. Xalqlarga yangi ma'naviy qadriyatlami singdirish uchun awal ularga nisbatan extiyoj tug'dirmoqda. Mintaqaviy qadriyatlar iqtisodiyoti, madaniyati, tarixi, tili, dini, urf-odat va an'analari mushtarak bo'lgan xalqlar manfaatlariga xizmat qiladigan tabiiy va ijtimoiy xodisalar majmuasini tashkil etadi. Mintaqaviy qadriyatlarga misol sifatida O’rta Osiyo xududida istiqomat qiluvchi xalqlarga xos bo'lgan qadriyatlami keltirish mumkin. Bir zaminda unib o'sgan xalqlarning tarixi, tili, madaniyati, dini, urf-odati va an'analarida juda ko'p umumiylik mavjud. Ular hamisha bir-birlariga og'a-ini, quda-anda bo'lib kelganlar. Qadimdan bir man'naviy- ruhiy iqlimdan nafas olib kelgan xalqlarimiz bugungi mas'uliyatli davrda aql, zakovat, shijoat, dunyoviy salohiyat va milliy g'urur talab etadigan bir pallada yana ham yaqinroq, yana ham mehr-oqibatliroq bo'lishlari lozimligini hayotning o'zi taqozo qilmoqda. Mintaqaviy qadriyatlar turkumiga O’rta Osiyoda yagona iqtisodiy xudud tashkil qilish. Orol muammolarini xal qilish, ekologik xavfsizlikni ta'miniash, mintaqa xalqlarini tibbiy va ijtimoiy jihatdan himoyalash, boy tarixiy, ma'naviy merosimizni avaylab asrash kabilar kiradi. Umuminsoniy qadriyatlar milliy va ma'naviy qadriyatlardan mazmuni jihatidan chuqur va keng bo'lib, umumbashariy ahamiyat kasb etadi. Umuminsoniy qadriyatlar barcha millatlar va xalqlarning maqsadi va intilishlariga muvofiq keladi. Ta'kidlash joizki, jahondagi birorta xalq va millat o'zidan boshqa xalq va millatlardan, umuman jahon tsivilizatsiyasidan mutlaqo ajralgan emas. Millatlar boshqa xalqlarning madaniy-ma' naviy yutuqlaridan foydalanmay turib rivojlana olmaydilar. SHu sababli barcha xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma'naviy rivojlanishi, tarixi bir-biri bilan chambarchas bog'lanib ketgan. Umuminsoniy qadriyatlar turkumiga insoniyat tsivilizatsiyasining taraqqiyoti bilan bog'liq bo'lgan umumbashariy muammolar kiradi. Ulardan eng asosiylari yer yuzida ilm-fanni taraqqiy ettirish, tinchlikni saqlash, yadroviy qurollarning poygasini to'xtatish, xalqaro xavfsizlikni ta'miniash, turli kasalliklarning oldini olish, tabiatni muhofaza qilish, qashshoqlik va savodsizlikka barham berish, sanoat xom ashyosi, energiya manbalari va oziq-ovqat bilan ta'miniash, koinotni va jahon okeani resurslarini o'zlashtirish bilan bog'liq
11 merosga ega bo'lgan xalqlar ma'naviy hayot borasidagi zo'ravonlikni ruhan qabul qilmaydilar. Xalqlarga yangi ma'naviy qadriyatlami singdirish uchun awal ularga nisbatan extiyoj tug'dirmoqda. Mintaqaviy qadriyatlar iqtisodiyoti, madaniyati, tarixi, tili, dini, urf-odat va an'analari mushtarak bo'lgan xalqlar manfaatlariga xizmat qiladigan tabiiy va ijtimoiy xodisalar majmuasini tashkil etadi. Mintaqaviy qadriyatlarga misol sifatida O’rta Osiyo xududida istiqomat qiluvchi xalqlarga xos bo'lgan qadriyatlami keltirish mumkin. Bir zaminda unib o'sgan xalqlarning tarixi, tili, madaniyati, dini, urf-odati va an'analarida juda ko'p umumiylik mavjud. Ular hamisha bir-birlariga og'a-ini, quda-anda bo'lib kelganlar. Qadimdan bir man'naviy- ruhiy iqlimdan nafas olib kelgan xalqlarimiz bugungi mas'uliyatli davrda aql, zakovat, shijoat, dunyoviy salohiyat va milliy g'urur talab etadigan bir pallada yana ham yaqinroq, yana ham mehr-oqibatliroq bo'lishlari lozimligini hayotning o'zi taqozo qilmoqda. Mintaqaviy qadriyatlar turkumiga O’rta Osiyoda yagona iqtisodiy xudud tashkil qilish. Orol muammolarini xal qilish, ekologik xavfsizlikni ta'miniash, mintaqa xalqlarini tibbiy va ijtimoiy jihatdan himoyalash, boy tarixiy, ma'naviy merosimizni avaylab asrash kabilar kiradi. Umuminsoniy qadriyatlar milliy va ma'naviy qadriyatlardan mazmuni jihatidan chuqur va keng bo'lib, umumbashariy ahamiyat kasb etadi. Umuminsoniy qadriyatlar barcha millatlar va xalqlarning maqsadi va intilishlariga muvofiq keladi. Ta'kidlash joizki, jahondagi birorta xalq va millat o'zidan boshqa xalq va millatlardan, umuman jahon tsivilizatsiyasidan mutlaqo ajralgan emas. Millatlar boshqa xalqlarning madaniy-ma' naviy yutuqlaridan foydalanmay turib rivojlana olmaydilar. SHu sababli barcha xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma'naviy rivojlanishi, tarixi bir-biri bilan chambarchas bog'lanib ketgan. Umuminsoniy qadriyatlar turkumiga insoniyat tsivilizatsiyasining taraqqiyoti bilan bog'liq bo'lgan umumbashariy muammolar kiradi. Ulardan eng asosiylari yer yuzida ilm-fanni taraqqiy ettirish, tinchlikni saqlash, yadroviy qurollarning poygasini to'xtatish, xalqaro xavfsizlikni ta'miniash, turli kasalliklarning oldini olish, tabiatni muhofaza qilish, qashshoqlik va savodsizlikka barham berish, sanoat xom ashyosi, energiya manbalari va oziq-ovqat bilan ta'miniash, koinotni va jahon okeani resurslarini o'zlashtirish bilan bog'liq
12 bo'lgan muammolar kiradi. Qadriyatlaming jahon taraqqiyoti, inson hayotiga ko'rsatadigan ta'siri nuqtai nazaridan progressiv va reaktsion qadriyatlarga ajratilishini ham esdan chiqarmaslik kerak. Jamiyatimizning iqtisodiyoti, madaniyati va ma'naviyatining ilgari qarab rivojlanishiga, ahloq-odob, milliy urf- odatlar negizlarida komil insonni tarbiyalashga, mustaqil respublikamizdan har tomonlama ravna- toptirib, jahon tsivilizatsiyasiga qo' shishga astoydil xizmat qiladigan qadriyatlar - bu progressiv qadriyatlarni tashkil etadi.Aksincha, mamlakatimiz oldida turgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ma'naviy muammolarni xal etishga to'sqinlik qiladigan xolislar reaktsion qadriyatlarga kiradi. Progressiv qadriyatlaming barchasi insonning farovon xayot kechirishini, erkin yashashi, ma'naviy ahloqiy kamol topishi uchun xizmat qiladigan vosita hisoblanadi. Shuning uchun ham ularni avaylab asrash, yuksaltirish inson shaxsiy hayotida ham, jamiyat taraqqiyotida ham katta ahamiyat kasb etadi. Insonning hayotida madaniy-ma'naviy qadriyatlar kata o'rin egallaydi. Unga ilmiy texnikaviy va intelektual imkoniyatlar, maorif, ta'lim-tarbiya, tibbiy xizmat, madaniy meros, turli shakllarda namoyon bo'ladigan madaniyat durdonalari, til, adabiyot, san'at, xalq hunarmanchiligi mahsulotlari, noyob tarixiy va madaniy yodgorliklar kiradi.6 Markaziy Osiyo azal-azaldan ilm-fan va madaniyatning, adabiyot, san'atning markazi bo'lib kelgan. Bu zaminda etishib chiqqan buyuk mutafakkir jahon ilm-fan madaniyatini o'z kashfiyotlari va o'lrnas asarlari bilan ijodiy boyitib, yuqori cho'qqiga ko'taradilar. Butun madaniy olamga taniqli olimlar va mutafakkirlar, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz va Xiva muhtasham shaharlar yaratuvchilari bilan ajdodlarimizning ijodiyoti o'zining ulug'vorligi va go'zalligi bilan lol qoldirmoqda. «O'zbekistonda yuz berayotgan progressiv o'zgarishlar - deydi I.A.Karimov, - uning juda katta tabiiy boyliklari, ishlab chiqarish, ilmiy- texnikaviy va intellektual imkoniyatlari, noyob milliy madaniy merosi, xalqimiz tarixi, hozirgi hayoti bilan qiziqayotgan dunyoning barcha mintaqalaridagi 6 Hasanboеv J., M. Turopova, O. Hasanboеva. Ma’naviy-axloqiy tarbiya asoslari.-T.: G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti,2000.-111 b.
12 bo'lgan muammolar kiradi. Qadriyatlaming jahon taraqqiyoti, inson hayotiga ko'rsatadigan ta'siri nuqtai nazaridan progressiv va reaktsion qadriyatlarga ajratilishini ham esdan chiqarmaslik kerak. Jamiyatimizning iqtisodiyoti, madaniyati va ma'naviyatining ilgari qarab rivojlanishiga, ahloq-odob, milliy urf- odatlar negizlarida komil insonni tarbiyalashga, mustaqil respublikamizdan har tomonlama ravna- toptirib, jahon tsivilizatsiyasiga qo' shishga astoydil xizmat qiladigan qadriyatlar - bu progressiv qadriyatlarni tashkil etadi.Aksincha, mamlakatimiz oldida turgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ma'naviy muammolarni xal etishga to'sqinlik qiladigan xolislar reaktsion qadriyatlarga kiradi. Progressiv qadriyatlaming barchasi insonning farovon xayot kechirishini, erkin yashashi, ma'naviy ahloqiy kamol topishi uchun xizmat qiladigan vosita hisoblanadi. Shuning uchun ham ularni avaylab asrash, yuksaltirish inson shaxsiy hayotida ham, jamiyat taraqqiyotida ham katta ahamiyat kasb etadi. Insonning hayotida madaniy-ma'naviy qadriyatlar kata o'rin egallaydi. Unga ilmiy texnikaviy va intelektual imkoniyatlar, maorif, ta'lim-tarbiya, tibbiy xizmat, madaniy meros, turli shakllarda namoyon bo'ladigan madaniyat durdonalari, til, adabiyot, san'at, xalq hunarmanchiligi mahsulotlari, noyob tarixiy va madaniy yodgorliklar kiradi.6 Markaziy Osiyo azal-azaldan ilm-fan va madaniyatning, adabiyot, san'atning markazi bo'lib kelgan. Bu zaminda etishib chiqqan buyuk mutafakkir jahon ilm-fan madaniyatini o'z kashfiyotlari va o'lrnas asarlari bilan ijodiy boyitib, yuqori cho'qqiga ko'taradilar. Butun madaniy olamga taniqli olimlar va mutafakkirlar, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz va Xiva muhtasham shaharlar yaratuvchilari bilan ajdodlarimizning ijodiyoti o'zining ulug'vorligi va go'zalligi bilan lol qoldirmoqda. «O'zbekistonda yuz berayotgan progressiv o'zgarishlar - deydi I.A.Karimov, - uning juda katta tabiiy boyliklari, ishlab chiqarish, ilmiy- texnikaviy va intellektual imkoniyatlari, noyob milliy madaniy merosi, xalqimiz tarixi, hozirgi hayoti bilan qiziqayotgan dunyoning barcha mintaqalaridagi 6 Hasanboеv J., M. Turopova, O. Hasanboеva. Ma’naviy-axloqiy tarbiya asoslari.-T.: G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti,2000.-111 b.
13 sisatchilar, bizneschilar, oddiy odamlami o'lkamizga tobora ko'proq jalb etmoqda. Endilikda mintaqamizning boy ma'naviy madaniyati, uning noyob milliy qadriyatlari, bebaho falsafiy va ma'naviy merosi xalqimizning ruhiyati, ma'naviyatini yanada yuksak darajaga ko'tarish uchun xizmat qilmoqda. Biz SHarq tsivilizatsiyasi va madaniyatiga mansubligimiz bilan faxrlanamiz, deydi I.A.Karimov. bu omillar xalqni doimo bulg'usi o'zgarishlarga ma'naviy va ruhiy jihatdan tayyorlashga xizmat qiladi. Jamiyat taraqqiyotida, inson hayotida ijtimoiy- siyosiy qadriyatlar alohida o'rin tutadi. Erkinlik, tengsizlik, birodarlik insoniyat tomonidan hamisha e'zozlab, qadrlangan. Insonning erkinligi, uning shon-shuxrati va qadr-qimmati jamiyatimizning oliy qadriyatlaridir. O'zbekistonda boshqa millat va xalqqa nisbatan do'stlik, birodarlik munosabatida bo'lish - bu o'zbek xalqi va milliy ruhiyatining ajralmas fazilatidir. Halqimiz hech qachon o'zini boshqa xalqdan ustun qo'ymagan. Boshqa millatlarga munosib darajada ehtirom ko'rsatgan. Respublika aholisi orasida ko'pchilikni tashkil qilgan o'zbek millatining muqaddas burchi ona tilini, o'z milliy madaniyatini va tarixini tiklashdangina iborat emas, balki birgalikda hayot kechiruvchi kam sonli xalqlarning taqdiri uchun, ulaming o'ziga xos madaniy - ma'naviy xususiyatlarini saqlab qolish uchun, kamol topish va o'zligini namoyon etish uchun ularga teng sharoit va imkoniyatlar yaratib berish borasida mas'ul bo'lishdan ham iboratdir. Ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar ichida barqarorlik, tinchlik, totuvlik alohida ahamiyat kasb etadi. «Ko'p millatli jamiyatimizda, - deydi I.A.Karimov, - ijtimoiy- siyosiy barqarorlik, fuqarolar o'rtasida O'zbekistonning bunyo bo'lishi va rivojlanishning birinchi bosqichida qo'lga kiritilgan eng asosiy yutuq bo'ldi». Barqarorlik, tinchlik, totuvlik - bular davltchiligimizning yangi binosini barpo qiladigan poydevoridir. Tinchlik va barqarorlik - bular xalqaro hamjamiyat bilan birlashuvchi vositadir. «Insonparvarlik yaxshilik, sofdillik singari qadriyatlami qabul qilgan va birgalikda baham ko'rgan xalq va mamlakatgina butun dunyo xalqlariga yaqin va tushunarli bo'lishi, jahon hamjamiyatiga qabul qilinishi mumkin», - deydi Insonning oila, jamiyat, xalq manfaatlarini anglab qilayotgan har qanday hatti- harakati yaxshilik kateogriyasi nuqtai nazaridan baholanadi. Burch - kishining Vatan, xalq, jamoa, oila bilan o'zaro
13 sisatchilar, bizneschilar, oddiy odamlami o'lkamizga tobora ko'proq jalb etmoqda. Endilikda mintaqamizning boy ma'naviy madaniyati, uning noyob milliy qadriyatlari, bebaho falsafiy va ma'naviy merosi xalqimizning ruhiyati, ma'naviyatini yanada yuksak darajaga ko'tarish uchun xizmat qilmoqda. Biz SHarq tsivilizatsiyasi va madaniyatiga mansubligimiz bilan faxrlanamiz, deydi I.A.Karimov. bu omillar xalqni doimo bulg'usi o'zgarishlarga ma'naviy va ruhiy jihatdan tayyorlashga xizmat qiladi. Jamiyat taraqqiyotida, inson hayotida ijtimoiy- siyosiy qadriyatlar alohida o'rin tutadi. Erkinlik, tengsizlik, birodarlik insoniyat tomonidan hamisha e'zozlab, qadrlangan. Insonning erkinligi, uning shon-shuxrati va qadr-qimmati jamiyatimizning oliy qadriyatlaridir. O'zbekistonda boshqa millat va xalqqa nisbatan do'stlik, birodarlik munosabatida bo'lish - bu o'zbek xalqi va milliy ruhiyatining ajralmas fazilatidir. Halqimiz hech qachon o'zini boshqa xalqdan ustun qo'ymagan. Boshqa millatlarga munosib darajada ehtirom ko'rsatgan. Respublika aholisi orasida ko'pchilikni tashkil qilgan o'zbek millatining muqaddas burchi ona tilini, o'z milliy madaniyatini va tarixini tiklashdangina iborat emas, balki birgalikda hayot kechiruvchi kam sonli xalqlarning taqdiri uchun, ulaming o'ziga xos madaniy - ma'naviy xususiyatlarini saqlab qolish uchun, kamol topish va o'zligini namoyon etish uchun ularga teng sharoit va imkoniyatlar yaratib berish borasida mas'ul bo'lishdan ham iboratdir. Ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar ichida barqarorlik, tinchlik, totuvlik alohida ahamiyat kasb etadi. «Ko'p millatli jamiyatimizda, - deydi I.A.Karimov, - ijtimoiy- siyosiy barqarorlik, fuqarolar o'rtasida O'zbekistonning bunyo bo'lishi va rivojlanishning birinchi bosqichida qo'lga kiritilgan eng asosiy yutuq bo'ldi». Barqarorlik, tinchlik, totuvlik - bular davltchiligimizning yangi binosini barpo qiladigan poydevoridir. Tinchlik va barqarorlik - bular xalqaro hamjamiyat bilan birlashuvchi vositadir. «Insonparvarlik yaxshilik, sofdillik singari qadriyatlami qabul qilgan va birgalikda baham ko'rgan xalq va mamlakatgina butun dunyo xalqlariga yaqin va tushunarli bo'lishi, jahon hamjamiyatiga qabul qilinishi mumkin», - deydi Insonning oila, jamiyat, xalq manfaatlarini anglab qilayotgan har qanday hatti- harakati yaxshilik kateogriyasi nuqtai nazaridan baholanadi. Burch - kishining Vatan, xalq, jamoa, oila bilan o'zaro
14 munosabatlarida o'z oldidagi majburiyat va mas'uliyatini sezish, ularga nisbatan sadoqatini ifodalaydi. Vijdon - kishining hatti- harakatiga o'zining munosabati, kishining o'z xulq-odobi uchun ma'naviy mas'uliyat hissini ifodalaydi. SHa'n tushunchasi shaxsga jamiyat beradigan ijtimoiy bahoni belgilovchi va shaxsiy qadr- qimmatini ifoda qiluvchi kategoriyadir. Baxt tushunchasi insonning ijtimoiy va shaxsiy xayotidagi o'z faoliyati, ro'yobga chiqqan orzu-istak va maqsadlaridan mamnunligini bildiradi. Ahloq kategoriyalari insonning yurish-turishiga baho beradi, uni jamiyatda mavjud, ko'pchilik ma'qullagan hatti-harakatga chorlaydi. Ahloq ma'naviyatning shirayu sharbatidir. Inson ahloqi shunchaki salo-alik, hushmuomalalikdangina iborat emas. Ahloq - bu awalo insof va adolat tuyg'usi, imon, halollik degani. Ahloqiy, huquqiy qadriyatlarning ко plari Qur'oni Karimda, hadislarda katta o'rin olgan. Hadislarda bayon qilingan ahloqiy normalar inson kamolotiga katta ijobiy ta'sir ko'rsatishi shubhasizdir. Hadislarda, sha'riy hukmlarda o'rtaga tashlangan barcha ahloqiy va huquqiy qadriyatlardan hozir ham tarbiyaviy omil sifatida keng foydalanish mumkin.
14 munosabatlarida o'z oldidagi majburiyat va mas'uliyatini sezish, ularga nisbatan sadoqatini ifodalaydi. Vijdon - kishining hatti- harakatiga o'zining munosabati, kishining o'z xulq-odobi uchun ma'naviy mas'uliyat hissini ifodalaydi. SHa'n tushunchasi shaxsga jamiyat beradigan ijtimoiy bahoni belgilovchi va shaxsiy qadr- qimmatini ifoda qiluvchi kategoriyadir. Baxt tushunchasi insonning ijtimoiy va shaxsiy xayotidagi o'z faoliyati, ro'yobga chiqqan orzu-istak va maqsadlaridan mamnunligini bildiradi. Ahloq kategoriyalari insonning yurish-turishiga baho beradi, uni jamiyatda mavjud, ko'pchilik ma'qullagan hatti-harakatga chorlaydi. Ahloq ma'naviyatning shirayu sharbatidir. Inson ahloqi shunchaki salo-alik, hushmuomalalikdangina iborat emas. Ahloq - bu awalo insof va adolat tuyg'usi, imon, halollik degani. Ahloqiy, huquqiy qadriyatlarning ко plari Qur'oni Karimda, hadislarda katta o'rin olgan. Hadislarda bayon qilingan ahloqiy normalar inson kamolotiga katta ijobiy ta'sir ko'rsatishi shubhasizdir. Hadislarda, sha'riy hukmlarda o'rtaga tashlangan barcha ahloqiy va huquqiy qadriyatlardan hozir ham tarbiyaviy omil sifatida keng foydalanish mumkin.
15 Yosh avlod tarbiyasida milliy va ma’naviy qadriyatlarning ahamiyati Jamiyat hayotiga ma’naviy qadriyatlarni singdirish usul hamda yo’llari Yosh avlodni komillikka yetaklovchi eng katta kuch –bu kitob va hayotiy saboqlardir. Yoshlarni milliy qadryatlar ruhida tarbiyalash kelajakni, millatni va milliyligimizni boqiy ozod holda ko`rishimiz mumkin. Vatanga sadoqat, do`stlikka ishonch, oilaga mehr –muhabbat, kattalarga hurmatda kichiklarga izzatda bo`lish tuyg`usini shakllantirsh milliy qadryatlarimizni asl ko`rinishidir. Insonga faqat dunyoda yuz berayotgan voqelik haqida, odob -va axloq qoidalari, mehr va sadoqat tushunchalari haqida bilim berishning o‘zi uning ma‘naviy-axloqiy tarbiyasi uchun yetarli bo‘lib qolmaydi.7 Balki, unda iroda qudrati, mas‘uliyat tuyg‘usini shakllantirish, atrof muhitga, mehnatga, kasbga, ilmga, qalban va ruhan o‘zga insonlarga mehrli va oqibatli bo`lish tuyg`usini uyg‘otishga, dilida ulug‘ maqsadlar tug‘ilishiga va atrofida yuz berayogan hodisalarga o`z munosabatini bildira olishiga erishishimiz lozim. Yosh avlodni shu xislatlar bilan voyaga yetishlari uchun esa turli yo‘llar: kattalarni o`git va nasihatlarini tinglash, undan to`g`ri xulosa chiqara olish qobilyatlarini rivojlantirish orqali; turli vositalar bilan va eng asosiysi yosh avlod tarbiyasiga samimiy yondashish va tinimsiz izlanishlar natijasida erishish mumkin. Dunyoda har bir xalqning asrlar, zamonlar osha yashab kelayotgan milliy qadriyatlari bor. Yosh avlodni ma‘nan barkamol etib tarbiyalashda ham shubhasiz, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga asoslanamiz. Tarbiya inson umrining oxirigacha davom etadigan jarayon bo’lib (inson umrining oxirigacha o’rganadi, degan naql asosida tarbiyalanib), doimiy ravishda rivojlanib, takomillashib, komillikka intilib yashaydi. Quyida uzluksiz ravishda olib boriladigan axloqiy tarbiyaning har bir bosqichini alohida ko’rib chiqamiz. Oilada axloqiy tarbiya. Bola tarbiyasini ona qornidan boshlash maqsadga muvofiq bo’ladi. Ushbu fikrni bir qator Sharq mutafakkirlari ham tahkidlab o’tishgan. Bolani tarbiyalash uchun, avvalo ota- onaning o’zi tarbiyalangan bo’lishi kerak. Faqatgina ham jismonan, ham mahnan 7 Abduraxmonov Abdulxay Saodatga eltuvchi bilim.-T.:Movarounnahr, 2004.-708b.
15 Yosh avlod tarbiyasida milliy va ma’naviy qadriyatlarning ahamiyati Jamiyat hayotiga ma’naviy qadriyatlarni singdirish usul hamda yo’llari Yosh avlodni komillikka yetaklovchi eng katta kuch –bu kitob va hayotiy saboqlardir. Yoshlarni milliy qadryatlar ruhida tarbiyalash kelajakni, millatni va milliyligimizni boqiy ozod holda ko`rishimiz mumkin. Vatanga sadoqat, do`stlikka ishonch, oilaga mehr –muhabbat, kattalarga hurmatda kichiklarga izzatda bo`lish tuyg`usini shakllantirsh milliy qadryatlarimizni asl ko`rinishidir. Insonga faqat dunyoda yuz berayotgan voqelik haqida, odob -va axloq qoidalari, mehr va sadoqat tushunchalari haqida bilim berishning o‘zi uning ma‘naviy-axloqiy tarbiyasi uchun yetarli bo‘lib qolmaydi.7 Balki, unda iroda qudrati, mas‘uliyat tuyg‘usini shakllantirish, atrof muhitga, mehnatga, kasbga, ilmga, qalban va ruhan o‘zga insonlarga mehrli va oqibatli bo`lish tuyg`usini uyg‘otishga, dilida ulug‘ maqsadlar tug‘ilishiga va atrofida yuz berayogan hodisalarga o`z munosabatini bildira olishiga erishishimiz lozim. Yosh avlodni shu xislatlar bilan voyaga yetishlari uchun esa turli yo‘llar: kattalarni o`git va nasihatlarini tinglash, undan to`g`ri xulosa chiqara olish qobilyatlarini rivojlantirish orqali; turli vositalar bilan va eng asosiysi yosh avlod tarbiyasiga samimiy yondashish va tinimsiz izlanishlar natijasida erishish mumkin. Dunyoda har bir xalqning asrlar, zamonlar osha yashab kelayotgan milliy qadriyatlari bor. Yosh avlodni ma‘nan barkamol etib tarbiyalashda ham shubhasiz, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga asoslanamiz. Tarbiya inson umrining oxirigacha davom etadigan jarayon bo’lib (inson umrining oxirigacha o’rganadi, degan naql asosida tarbiyalanib), doimiy ravishda rivojlanib, takomillashib, komillikka intilib yashaydi. Quyida uzluksiz ravishda olib boriladigan axloqiy tarbiyaning har bir bosqichini alohida ko’rib chiqamiz. Oilada axloqiy tarbiya. Bola tarbiyasini ona qornidan boshlash maqsadga muvofiq bo’ladi. Ushbu fikrni bir qator Sharq mutafakkirlari ham tahkidlab o’tishgan. Bolani tarbiyalash uchun, avvalo ota- onaning o’zi tarbiyalangan bo’lishi kerak. Faqatgina ham jismonan, ham mahnan 7 Abduraxmonov Abdulxay Saodatga eltuvchi bilim.-T.:Movarounnahr, 2004.-708b.
16 sog’lom otaonadan sog’lom farzand dunyoga keladi. «Sog’lom avlod deganda, shaxsan men, eng avvalo sog’lom naslni, nafaqat jismonan baquvvat shu bilan birga ruhi-fikri sog’lom, imon-ehtiqodi butun, bilimli, ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tushunaman», deb tahkidlaganlar. Farzand tug’ilgan kunidan boshlabdastlab oila muhitida tarbiyalanadi. Bu davrda bolani to’g’ri ovqatlantirish, to’g’ri parvarish qilish juda muhim. Bir yoshgacha bo’lgan davrda bola o’ziga yaqin kishilarni ko’rganda xursand bo‟ladi, rangdor o’yinchoqlarni xush ko‟radi. Bu davrda bolani alla, mahnoli erkalashlar, chiroyli o’yinchoqlar orqali tarbiyalab borish lozim. 1 yoshdan 3 yoshgacha bo’lgan bolalar esa turli o’yinchoqlarni o’ynay boshlaydilar, asta-sekin nutqi rivojlana boshlaydi. Bu davrda bolalar o’yin orqali bir-birlari bilan aloqa bog’laydilar, tasavvur, fikrlash jarayoni shakllanadi. Ota-ona yoki tarbiyachilarning bolalarni sevishi, ularning xatti-harakatiga ziyraklik va mehribonlik bilan munosabatda bo‟lishi, bolaning sog’lom o’sishiga, odob-axloqli bo’lishiga olib keladi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida axloqiy tarbiya. Maktabgacha bo’lgan ta’lim muassasasidagi davr bola tarbiyasidagi eng muhim davr hisoblanadi. Chunki, bu davrda paydo bo’lgan taassurotlar izi inson xotirasida umrbod saqlanib qoladi. Bu davr bolaning aqliy va jismoniy jihatdan tez o’sishi, dunyoni bilishga intilishi, atrof1muhitga o’z munosabatini bildirish istagi kuchayib borayotgan davrdir. Boshlang’ich ta’limda axloqiy tarbiya. Boshlang’ich ta’limda bola hayotida yangi, qiziqarli va muhim davr boshlanadi. Chunki, bola maktabga kelgach yangi muhit, yangi tartib-qoida, yangi talablarga duch keladi. Bu davrda bolalar hali o’yin faoliyatini to’liq tark etmaganligini inobatga olib, o’tiladigan dars mashg’ulotlarini qiziqarli qilib olib borish lozim. Bu davrga kelib bolaga tarbiyaviy tahsir yo’llari bir muncha aniq va tizimli ravishda bo’lib qoladi. Chunki endi xususan odobnoma darslari o’tila boshlaydi, bundan tashqari boshqa fanlarda ham muntazam ravishda axloqiy tarbiya berib boriladi turli to’garaklarni uyushtirish ham o’zining ijobiy natijalarini beradi.Oliy va O’rta umumiy ta’limda axloqiy tarbiya. Oliy va O’rta maktab davriga kelib o’quvchi o’rganadigan fanlar ham asta-sekinlik bilan murakkablasha boradi, shunga ko’ra talaba va o’quvchining fikrlashi va
16 sog’lom otaonadan sog’lom farzand dunyoga keladi. «Sog’lom avlod deganda, shaxsan men, eng avvalo sog’lom naslni, nafaqat jismonan baquvvat shu bilan birga ruhi-fikri sog’lom, imon-ehtiqodi butun, bilimli, ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tushunaman», deb tahkidlaganlar. Farzand tug’ilgan kunidan boshlabdastlab oila muhitida tarbiyalanadi. Bu davrda bolani to’g’ri ovqatlantirish, to’g’ri parvarish qilish juda muhim. Bir yoshgacha bo’lgan davrda bola o’ziga yaqin kishilarni ko’rganda xursand bo‟ladi, rangdor o’yinchoqlarni xush ko‟radi. Bu davrda bolani alla, mahnoli erkalashlar, chiroyli o’yinchoqlar orqali tarbiyalab borish lozim. 1 yoshdan 3 yoshgacha bo’lgan bolalar esa turli o’yinchoqlarni o’ynay boshlaydilar, asta-sekin nutqi rivojlana boshlaydi. Bu davrda bolalar o’yin orqali bir-birlari bilan aloqa bog’laydilar, tasavvur, fikrlash jarayoni shakllanadi. Ota-ona yoki tarbiyachilarning bolalarni sevishi, ularning xatti-harakatiga ziyraklik va mehribonlik bilan munosabatda bo‟lishi, bolaning sog’lom o’sishiga, odob-axloqli bo’lishiga olib keladi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida axloqiy tarbiya. Maktabgacha bo’lgan ta’lim muassasasidagi davr bola tarbiyasidagi eng muhim davr hisoblanadi. Chunki, bu davrda paydo bo’lgan taassurotlar izi inson xotirasida umrbod saqlanib qoladi. Bu davr bolaning aqliy va jismoniy jihatdan tez o’sishi, dunyoni bilishga intilishi, atrof1muhitga o’z munosabatini bildirish istagi kuchayib borayotgan davrdir. Boshlang’ich ta’limda axloqiy tarbiya. Boshlang’ich ta’limda bola hayotida yangi, qiziqarli va muhim davr boshlanadi. Chunki, bola maktabga kelgach yangi muhit, yangi tartib-qoida, yangi talablarga duch keladi. Bu davrda bolalar hali o’yin faoliyatini to’liq tark etmaganligini inobatga olib, o’tiladigan dars mashg’ulotlarini qiziqarli qilib olib borish lozim. Bu davrga kelib bolaga tarbiyaviy tahsir yo’llari bir muncha aniq va tizimli ravishda bo’lib qoladi. Chunki endi xususan odobnoma darslari o’tila boshlaydi, bundan tashqari boshqa fanlarda ham muntazam ravishda axloqiy tarbiya berib boriladi turli to’garaklarni uyushtirish ham o’zining ijobiy natijalarini beradi.Oliy va O’rta umumiy ta’limda axloqiy tarbiya. Oliy va O’rta maktab davriga kelib o’quvchi o’rganadigan fanlar ham asta-sekinlik bilan murakkablasha boradi, shunga ko’ra talaba va o’quvchining fikrlashi va
17 dunyoqarashi ham kengayib boradi. Bu davrda talaba va o‟quvchilarga o’zaro odob-axloqqa doir maqollar va hadis namunalaridan ko’proq aytish orqali musobaqa uyushtirish hamda ushbu maqol va hidislarga o’zlari ham amal qilishlarini tarbiyalash mumkin. Endi talaba va o’quvchilar burch, vijdon, nomus, adolat, ezgulik kabi axloqiy tushunchalarning mahnisini tushunib yetadilar. Oliy o’quv yurtlarida axloqiy tarbiya. Oliy ta’limda yoshlar endi biror mutaxassislikni tanlagan holda, o’zining mustaqil fikri, dunyoqarashi, intellektual qiziqishiga ega bo’ladilar. Shu sababli bu davrda bo’lajak mutaxassislarni axloqiy jihatdan tarbiyalash muhim. Chunki bu davrda yosh o’zining madaniy-ma’naviy saviyasini oshirishga intiladi, o‟z ustida qunt bilan ishlaydi, radio, televidenie, Internet va barcha informatsion vositalardan unumli foydalanadi, turli asarlar bilan tanishadi. Bu esa yoshlarni axloqiy jihatdan tarbiyalash uchun yordam beradi. Ta’limdan keyingi faoliyatda axloqiy tarbiya. Yosh uzoq muddatli va tizimiy ta’lim natijasida mutaxassis sifatida shakllandi. Endi u nazariy jihatdan egallagan bilimlarini amaliyotda qo’llab yosh avlodga ta’lim-tarbiya beradi, uning o’zi boshlang’ich sinf o’quvchilarini axloqiy ruhda tarbiyalay boshlaydi.8 Uzluksiz ravishda uzoq muddatli olib borilgan ta’lim-tarbiya samarasi mana endi ko’zga tashlanadi. Jamiyat taraqqiyoti, Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi uchun xizmat qiladigan vijdoni pok, iymoni butun, sofdil, vatan’arvar, xalqsevar, mard, har tomonlama sog’lom, intellektual salohiyatli, bir so’z bilan aytganda sog’lom avlodni tarbiyalash davr talabi ekan. Bu ishni amalga oshirish esa barchamizning Vatan oldidagi muqaddas burchimizdir. Shunday ekan, yoshlarimiz tarbiyasiga doimo ehtiborli bo’laylik. Sharq mamlakatlarida farzandni barkamol inson etib tarbiya qilish eng muhim vazifa hisoblanadi. Xususan, tarbiyada diniy ta`limotlardan, hadislardan, badiiy asarlardan, xalq og`zaki ijodidan foydalanish maqsadga muvofiq. Masalan, birgina shariatda musulmonlar amal qilishi zarur bo`lgan 934 ta talab mavjud. Bundan bola tana va ruh pokligini, insonparvarlikni o`rgansa. Kitob mutoala qilish 8 Abduraxmonov Abdulxay Saodatga eltuvchi bilim.-T.:Movarounnahr, 2004.-708b.
17 dunyoqarashi ham kengayib boradi. Bu davrda talaba va o‟quvchilarga o’zaro odob-axloqqa doir maqollar va hadis namunalaridan ko’proq aytish orqali musobaqa uyushtirish hamda ushbu maqol va hidislarga o’zlari ham amal qilishlarini tarbiyalash mumkin. Endi talaba va o’quvchilar burch, vijdon, nomus, adolat, ezgulik kabi axloqiy tushunchalarning mahnisini tushunib yetadilar. Oliy o’quv yurtlarida axloqiy tarbiya. Oliy ta’limda yoshlar endi biror mutaxassislikni tanlagan holda, o’zining mustaqil fikri, dunyoqarashi, intellektual qiziqishiga ega bo’ladilar. Shu sababli bu davrda bo’lajak mutaxassislarni axloqiy jihatdan tarbiyalash muhim. Chunki bu davrda yosh o’zining madaniy-ma’naviy saviyasini oshirishga intiladi, o‟z ustida qunt bilan ishlaydi, radio, televidenie, Internet va barcha informatsion vositalardan unumli foydalanadi, turli asarlar bilan tanishadi. Bu esa yoshlarni axloqiy jihatdan tarbiyalash uchun yordam beradi. Ta’limdan keyingi faoliyatda axloqiy tarbiya. Yosh uzoq muddatli va tizimiy ta’lim natijasida mutaxassis sifatida shakllandi. Endi u nazariy jihatdan egallagan bilimlarini amaliyotda qo’llab yosh avlodga ta’lim-tarbiya beradi, uning o’zi boshlang’ich sinf o’quvchilarini axloqiy ruhda tarbiyalay boshlaydi.8 Uzluksiz ravishda uzoq muddatli olib borilgan ta’lim-tarbiya samarasi mana endi ko’zga tashlanadi. Jamiyat taraqqiyoti, Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi uchun xizmat qiladigan vijdoni pok, iymoni butun, sofdil, vatan’arvar, xalqsevar, mard, har tomonlama sog’lom, intellektual salohiyatli, bir so’z bilan aytganda sog’lom avlodni tarbiyalash davr talabi ekan. Bu ishni amalga oshirish esa barchamizning Vatan oldidagi muqaddas burchimizdir. Shunday ekan, yoshlarimiz tarbiyasiga doimo ehtiborli bo’laylik. Sharq mamlakatlarida farzandni barkamol inson etib tarbiya qilish eng muhim vazifa hisoblanadi. Xususan, tarbiyada diniy ta`limotlardan, hadislardan, badiiy asarlardan, xalq og`zaki ijodidan foydalanish maqsadga muvofiq. Masalan, birgina shariatda musulmonlar amal qilishi zarur bo`lgan 934 ta talab mavjud. Bundan bola tana va ruh pokligini, insonparvarlikni o`rgansa. Kitob mutoala qilish 8 Abduraxmonov Abdulxay Saodatga eltuvchi bilim.-T.:Movarounnahr, 2004.-708b.
18 yordamida o`sib kelayotgan bola odamiylik, sadoqat, rahm –shafqat, mehr – muruvvat kabi ezgu fazilatlarni o`zida shakllantiradi. Sobiq ittifoq mafkurasi inqirozga uchraganidan keyin yangi jamiyatni mafkuraviy, ma’naviy, mahrifiy asoslash, xususan, tarbiyaviy ishlarning metodologiyasi bo’lmish milliy istiqlol g’oyasini ishlab chiqish eng muhim vazifalardan biri bo’lib Milliy qadriyatlarni yoshlari ongi va qalbiga singdirish usullari to’g’risida fikr bildirganda shuni alohida qayd qilmoq kerakki, avvalo mahmuriy yo’l va zo’rlik usuliga ehtiyotkor bo’lish talab qilindi. mustaqil O’zbekistonda ma’naviy-mahrifiy sohada olib borilayotgan tarbiyaviy ishlarning bosh tamoyillaridan biri hisoblanadi. Xullas, g’oyaviy dunyoqarash, yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash zudlik bilan hal qilinadigan ish emas, g’oyaviy dunyoqarashni shakllantirish, yoshlar ongi va qalbiga milliy qadriyatlarni singdirish uchun tarbiyaviy ishning mavjud barcha usullari, shakllari, vositalaridan o’z o’rnida samarali foydalanish umumiy maqsadlarmizni amalga oshirishda muhim o’rin egallaydi. Хalq og’zaki ijodida komil inson g’oyasi azal-azaldan kuylanib kelingan va u xalqimizning ezgu orzusi, uning ma’naviyatining uzviy bir qismi bo’lib kelgan. Zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»da halol mehnat komillikning asosiy mezoni sifatida talqin etilgan. Komil inson g’oyasi islom falsafasidan oziqlanib yanada kengroq ma’no-mazmun kasb etgan.Хalq og’zaki ijodida yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalalari keng qamrovli bo’lib, o’z zamirida tarbiya usullari, insoniy qadriyatlar va yurtsevarlik tarbiyasi; do’st birodarlik, ahillik, mehnatsevarlik, kasb-hunarga muhabbat, yaxshilik va yomonlikning ta’rifi, yaxshi va yomon so’zning oqibati, halollik, to’g’rilik, olijanoblik tarbiyasi, adolat, insof va insofsizlik, og’a-inichilik va qon-qardoshchilikning ahamiyati, botirlik va qo’rqoqlik, odob-odobsizlik, mehmon va mehmondo’stlik kabi kategoriyalar talqin qilinadi.O’zbek olimi M. Haydarov yozishicha: “Хalq og’zaki ijodi namunalaridagi odob-axloq, ta’lim-tarbiya borasidagi pandnomalar bag’oyat hayotiy, xalqchil va ibratlidir. Хususan an’anaviy xalq dostonlari va ertaklari, qo’shiqlar va maqollar- odobnoma darslari ekanligini, folklorning boshqa katta-kichik janrlari boshdan- oyoq pandnomaligini unutmasligimiz kerak”1. Хalq pedagogikasining sharqona
18 yordamida o`sib kelayotgan bola odamiylik, sadoqat, rahm –shafqat, mehr – muruvvat kabi ezgu fazilatlarni o`zida shakllantiradi. Sobiq ittifoq mafkurasi inqirozga uchraganidan keyin yangi jamiyatni mafkuraviy, ma’naviy, mahrifiy asoslash, xususan, tarbiyaviy ishlarning metodologiyasi bo’lmish milliy istiqlol g’oyasini ishlab chiqish eng muhim vazifalardan biri bo’lib Milliy qadriyatlarni yoshlari ongi va qalbiga singdirish usullari to’g’risida fikr bildirganda shuni alohida qayd qilmoq kerakki, avvalo mahmuriy yo’l va zo’rlik usuliga ehtiyotkor bo’lish talab qilindi. mustaqil O’zbekistonda ma’naviy-mahrifiy sohada olib borilayotgan tarbiyaviy ishlarning bosh tamoyillaridan biri hisoblanadi. Xullas, g’oyaviy dunyoqarash, yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash zudlik bilan hal qilinadigan ish emas, g’oyaviy dunyoqarashni shakllantirish, yoshlar ongi va qalbiga milliy qadriyatlarni singdirish uchun tarbiyaviy ishning mavjud barcha usullari, shakllari, vositalaridan o’z o’rnida samarali foydalanish umumiy maqsadlarmizni amalga oshirishda muhim o’rin egallaydi. Хalq og’zaki ijodida komil inson g’oyasi azal-azaldan kuylanib kelingan va u xalqimizning ezgu orzusi, uning ma’naviyatining uzviy bir qismi bo’lib kelgan. Zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»da halol mehnat komillikning asosiy mezoni sifatida talqin etilgan. Komil inson g’oyasi islom falsafasidan oziqlanib yanada kengroq ma’no-mazmun kasb etgan.Хalq og’zaki ijodida yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalalari keng qamrovli bo’lib, o’z zamirida tarbiya usullari, insoniy qadriyatlar va yurtsevarlik tarbiyasi; do’st birodarlik, ahillik, mehnatsevarlik, kasb-hunarga muhabbat, yaxshilik va yomonlikning ta’rifi, yaxshi va yomon so’zning oqibati, halollik, to’g’rilik, olijanoblik tarbiyasi, adolat, insof va insofsizlik, og’a-inichilik va qon-qardoshchilikning ahamiyati, botirlik va qo’rqoqlik, odob-odobsizlik, mehmon va mehmondo’stlik kabi kategoriyalar talqin qilinadi.O’zbek olimi M. Haydarov yozishicha: “Хalq og’zaki ijodi namunalaridagi odob-axloq, ta’lim-tarbiya borasidagi pandnomalar bag’oyat hayotiy, xalqchil va ibratlidir. Хususan an’anaviy xalq dostonlari va ertaklari, qo’shiqlar va maqollar- odobnoma darslari ekanligini, folklorning boshqa katta-kichik janrlari boshdan- oyoq pandnomaligini unutmasligimiz kerak”1. Хalq pedagogikasining sharqona
19 an’analari, oilaviy-maishiy yo’nalishlari, o’ziga xosligi, ommaviy bayram- sayllar, marosimlar, urf-odatlar va udumlarda ifodalanishi o’sib kelayotgan yosh avlod tomonidan o’rganilishi lozim bo’lgan masalalar sirasiga kiradi. Folklorshunos olim S. Тurayev ta’kidlashicha: “Хalq og’zaki ijodida hayotning, tafakkurning, odob- axloq, ta’lim-tarbiyaning hamma jabhasini, barcha muammolarini qamrab olishi bilan xarakterlanadi”1. Darhaqiqat, xalq og’zaki ijodida inson qadr-qimmati va sha’nini ulug’lovchi, ma’naviy kamolotini belgilovchi omillar, iymon-e’tiqodining butunligi, vatanparvarlik, do’st-birodarlik, yaxshilik, ezgulik, ahillik sahifalari rang- barangdir. Bu sahifalarning har biri yosh avlod uchun odobnoma, ibratnoma deb baholanishga tamomila haqlidir.Jamiyatimizdagi yoshlarni milliy qadriyatlarimiz ruhida tarbiyalashda tarbiyaning vazifalari keng va ko’p qirrali ekanligini unutmasligimiz kerak. Demak, qanday odamni tarbiya qilish darkor, tarbiya natijasida inson qanday bo’lishi kerak, degan savollarni avvaldan tasavvur etish zarur. Bunda xalq og’zaki ijodi namunalaridan foydalanish orqali o’quvchilarda milliy qadriyatlarni tarkib toptirish katta ahamiyat kasb etadi. Bu jamiyatning komil insonni tarbiyalashdek maqsadiga mos kelishi kerak. Xalq og’zaki ijodida keng talqin qilinadigan мilliy qadriyatlar-insonparvarlik, bag’rikenglik, vatanparvarlik, mehmondo’stlik, ahillik, to’g’riso’zlik va boshqalar o’zbek xalqi qadriyatlarining nozik kurtaklari bo’lib hisoblanadi. Ularni xalqimiz asrlar osha avaylab- asrab kelmoqda. Mamlakatimizning kuch-qudrati manbai ham uning milliy qadriyatlarga sodiqligidadir. Insonparvarlik — bu o’zbek halqi milliy ruhiyatining ajralmas fazilatidir.«Хalqimizning ma’naviy merosini, ruhini mustahkamlash va rivojlantirish — O’zbekistonda davlat va jamiyatning eng muhim vazifasidir. Ma’naviyat shunday qimmatbaxo mevaki, u bizning qadimiy va novqiron xalqimiz qalbida butun va insoniyatning ulkan oilasida o’z mustaqilligini tushunib yetish va ozodlikni sevish tuyg’usi bilan birgalikda yetilgan. Bizning ma’naviyatimiz asrlar davomida million-million kishilar taqdiri asosida shakllangan. Ma’naviyat — insonning, xalqning, jamiyatningva davlatning kuch- qudratidir». Ziyolilar va o’qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri ham o’tmish ma’naviy merosimizni yosh avlodga yetkazish va buni yetkazishning yanada
19 an’analari, oilaviy-maishiy yo’nalishlari, o’ziga xosligi, ommaviy bayram- sayllar, marosimlar, urf-odatlar va udumlarda ifodalanishi o’sib kelayotgan yosh avlod tomonidan o’rganilishi lozim bo’lgan masalalar sirasiga kiradi. Folklorshunos olim S. Тurayev ta’kidlashicha: “Хalq og’zaki ijodida hayotning, tafakkurning, odob- axloq, ta’lim-tarbiyaning hamma jabhasini, barcha muammolarini qamrab olishi bilan xarakterlanadi”1. Darhaqiqat, xalq og’zaki ijodida inson qadr-qimmati va sha’nini ulug’lovchi, ma’naviy kamolotini belgilovchi omillar, iymon-e’tiqodining butunligi, vatanparvarlik, do’st-birodarlik, yaxshilik, ezgulik, ahillik sahifalari rang- barangdir. Bu sahifalarning har biri yosh avlod uchun odobnoma, ibratnoma deb baholanishga tamomila haqlidir.Jamiyatimizdagi yoshlarni milliy qadriyatlarimiz ruhida tarbiyalashda tarbiyaning vazifalari keng va ko’p qirrali ekanligini unutmasligimiz kerak. Demak, qanday odamni tarbiya qilish darkor, tarbiya natijasida inson qanday bo’lishi kerak, degan savollarni avvaldan tasavvur etish zarur. Bunda xalq og’zaki ijodi namunalaridan foydalanish orqali o’quvchilarda milliy qadriyatlarni tarkib toptirish katta ahamiyat kasb etadi. Bu jamiyatning komil insonni tarbiyalashdek maqsadiga mos kelishi kerak. Xalq og’zaki ijodida keng talqin qilinadigan мilliy qadriyatlar-insonparvarlik, bag’rikenglik, vatanparvarlik, mehmondo’stlik, ahillik, to’g’riso’zlik va boshqalar o’zbek xalqi qadriyatlarining nozik kurtaklari bo’lib hisoblanadi. Ularni xalqimiz asrlar osha avaylab- asrab kelmoqda. Mamlakatimizning kuch-qudrati manbai ham uning milliy qadriyatlarga sodiqligidadir. Insonparvarlik — bu o’zbek halqi milliy ruhiyatining ajralmas fazilatidir.«Хalqimizning ma’naviy merosini, ruhini mustahkamlash va rivojlantirish — O’zbekistonda davlat va jamiyatning eng muhim vazifasidir. Ma’naviyat shunday qimmatbaxo mevaki, u bizning qadimiy va novqiron xalqimiz qalbida butun va insoniyatning ulkan oilasida o’z mustaqilligini tushunib yetish va ozodlikni sevish tuyg’usi bilan birgalikda yetilgan. Bizning ma’naviyatimiz asrlar davomida million-million kishilar taqdiri asosida shakllangan. Ma’naviyat — insonning, xalqning, jamiyatningva davlatning kuch- qudratidir». Ziyolilar va o’qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri ham o’tmish ma’naviy merosimizni yosh avlodga yetkazish va buni yetkazishning yanada
20 samarali usullarini ishlab chiqishdan iboratdir. Har bir xalqning tarixi shu xalqdan yetishib chiqqan buyuk siymolar, mard qaxramonlar va fidoyi insonlar tarixi asosida bitiladi. Хalqimizning Shiroq va Тo’maris, Spitamen va Muqanna, Тemur Malik va Jaloliddin Manguberdi, Amir Тemur va Bobur Mirzo kabi mard farzandlari-buyuk g’oya sohiblaridir. Umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilarida xalq og’zaki ijodi namunalaridan foydalanish orqali ularni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash – pedagogikada dolzarb masalalar sirasiga kiradi.Insonning o’zi va o’z oilasining baxt-saodati yo’lida mehnat qilishga shaxsan tayyor ekanligi uning ichki imkoniyatlarini tashkil qiladi. Shaxs imkoniyatlari juda chuqur asoslarga egadir. Milliy qadriyatlar, o’z mohiyatiga ko’ra, xalqimizning asosiy maqsad va muddaolarini ifodalaydigan, uning o’tmishi va kelajagini bir-biri bilan bog’laydigan, asriy orzu-istaklarini amalga oshirishga xizmat qiladigan g’oyalar tizimidir. «Milliy qadriyatlar faqat bugun emas, balki hamma zamonlarda ham eng dolzarb siyosiy-ijtimoiy masalalar, jamiyatni sog’lom, ezgu maqsadlar sari birlashtirib, uning o’z muddaolariga erishishi uchun ma’naviy-ruhiy kuch-quvvat beradigan poydevor bo’lib kelgan. U har bir kishining oilasi, jamiyat, el-yurt oldidagi burch va ma’suliyatini qay darajada ado etayotganini belgilaydigan ma’naviy mezondir». Milliy qadriyatlar milliy istiqlol mafkuramiz bilan hamohang bo’lib, uning bosh g’oyasi — ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdir. Uning asosiy g’oyalariga qo’yidagilar kiradi: Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi, komil inson, ijtimoiy hamkorlik, millatlararo totuvlik, dinlararo bag’rikenglik. Milliy istiqlol mafkuramizning asosiy g’oyalaridan biri komil inson g’oyasi bo’lib, u ham milliy ham umumbashariy mohiyatga ega bo’lgan, odamzotga xos eng yuksak ma’naviy va jismoniy barkamollikni mujassam etgan, uni hamisha ezgulikka undaydigan olijanob g’oyadir. Bizni qurshab turgan olamni asrab – avaylash, boy milliy ma’naviy merosimizni avlodlarga yetkazish uchun ota - bobolarimiz e’tiqodini bilish, tajribasini qunt bilan egallash kerak bo’ladi. Bu esa talabalardan chuqur bilim va
20 samarali usullarini ishlab chiqishdan iboratdir. Har bir xalqning tarixi shu xalqdan yetishib chiqqan buyuk siymolar, mard qaxramonlar va fidoyi insonlar tarixi asosida bitiladi. Хalqimizning Shiroq va Тo’maris, Spitamen va Muqanna, Тemur Malik va Jaloliddin Manguberdi, Amir Тemur va Bobur Mirzo kabi mard farzandlari-buyuk g’oya sohiblaridir. Umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilarida xalq og’zaki ijodi namunalaridan foydalanish orqali ularni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash – pedagogikada dolzarb masalalar sirasiga kiradi.Insonning o’zi va o’z oilasining baxt-saodati yo’lida mehnat qilishga shaxsan tayyor ekanligi uning ichki imkoniyatlarini tashkil qiladi. Shaxs imkoniyatlari juda chuqur asoslarga egadir. Milliy qadriyatlar, o’z mohiyatiga ko’ra, xalqimizning asosiy maqsad va muddaolarini ifodalaydigan, uning o’tmishi va kelajagini bir-biri bilan bog’laydigan, asriy orzu-istaklarini amalga oshirishga xizmat qiladigan g’oyalar tizimidir. «Milliy qadriyatlar faqat bugun emas, balki hamma zamonlarda ham eng dolzarb siyosiy-ijtimoiy masalalar, jamiyatni sog’lom, ezgu maqsadlar sari birlashtirib, uning o’z muddaolariga erishishi uchun ma’naviy-ruhiy kuch-quvvat beradigan poydevor bo’lib kelgan. U har bir kishining oilasi, jamiyat, el-yurt oldidagi burch va ma’suliyatini qay darajada ado etayotganini belgilaydigan ma’naviy mezondir». Milliy qadriyatlar milliy istiqlol mafkuramiz bilan hamohang bo’lib, uning bosh g’oyasi — ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdir. Uning asosiy g’oyalariga qo’yidagilar kiradi: Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi, komil inson, ijtimoiy hamkorlik, millatlararo totuvlik, dinlararo bag’rikenglik. Milliy istiqlol mafkuramizning asosiy g’oyalaridan biri komil inson g’oyasi bo’lib, u ham milliy ham umumbashariy mohiyatga ega bo’lgan, odamzotga xos eng yuksak ma’naviy va jismoniy barkamollikni mujassam etgan, uni hamisha ezgulikka undaydigan olijanob g’oyadir. Bizni qurshab turgan olamni asrab – avaylash, boy milliy ma’naviy merosimizni avlodlarga yetkazish uchun ota - bobolarimiz e’tiqodini bilish, tajribasini qunt bilan egallash kerak bo’ladi. Bu esa talabalardan chuqur bilim va
21 mahoratni talab etadi. Shuning uchun ham biz ta’lim-tarbiya jarayonlarining ajralmasligiga tayanib, ulug’ allomalarimiz hayoti va faoliyatini, milliy qadriyatlarning bebaho qirralari sifatida o’rganish orqali talabalarni yuksak madaniyatli, o’z Vataniga, kasbiga sadoqatli inson qilib tarbiyalash zaruriyati tug’iladi. Bunga bugungi kunda ijtimoiy asoslarimiz to’laligicha yetadi va bu yo’nalishdagi ishlarni amalga oshirishiga Respublikamiz hukumati tomonidan keng imkoniyatlar yaratilgan. Jumladan: • o’tmishimiz qanday bo’lsa, o’shanday o’rganish imkoniyati yaratildi, • oldin taqiqlangan yozma manbalardan bugun bemalol foydalanish imkoniyati bor, • ommaviy, diniy va umumxalq marosimlarini o’tkazishga va ulardan yoshlar tarbiyasida foydalanishga imkoniyat yaratildi. Milliy qadriyatlar – muayyan bir millat, elat va xalq hayoti, turmush tarzi, ularning o’tmishi, kelajagi va yashayotgan ijtimoiy muhiti bilan bog’liqdir deb falsafa bo’yicha qomusiy lug’atda ta’rif berib o’tilgan. Bu chiqarilgan xulosa milliy qadriyatlarni o’rganishda talabalarda milliy g’oya, milliy ong, milliy g’urur tushunchalari ketma-ketligini shakllantirish lozimligini ko’rsatdi. Chunki milliy g’ururi bo’lmagan inson hech qachon Vatan boyliklari qadriga yetmaydi, uni asrashni xayoliga ham keltirmaydi, ya’ni vatanparvar, fidoyi inson bo’lib yetisha olmaydi. O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi bilan jamiyatimiz hayotida erishilgan ko’plab ijobiy o’zgarishlar qatorida xalqimizning o’zligini anglay boshlaganligi, milliy an’analarning tiklanishi eng muhim ahamiyat kasb etadi. Kun sayin yoshlarimizda milliy ong, milliy g’urur kabi tuyg’ular shakllanib, rivojlanib bormoqda. Biroq, milliy ong, milliy g’ururning kundan-kunga o’sib, yuksalib borishi, bu sohadagi muammolar to’laligicha hal etildi, degani emas. Hali o’qituvchilar, mutaxassis – olimlar, ota - onalar oldida ko’plab hal qilinishi lozim bo’lgun ma’suliyatli vazifalar turibdi. Bugungi kunda esa shu o’zoq asrlar davomida ta’lim-tarbiya qo’llanmasi, vositasi bo’lib kelgan xalqning pedagogik qarashlarini to’plash, o’rganish va chop
21 mahoratni talab etadi. Shuning uchun ham biz ta’lim-tarbiya jarayonlarining ajralmasligiga tayanib, ulug’ allomalarimiz hayoti va faoliyatini, milliy qadriyatlarning bebaho qirralari sifatida o’rganish orqali talabalarni yuksak madaniyatli, o’z Vataniga, kasbiga sadoqatli inson qilib tarbiyalash zaruriyati tug’iladi. Bunga bugungi kunda ijtimoiy asoslarimiz to’laligicha yetadi va bu yo’nalishdagi ishlarni amalga oshirishiga Respublikamiz hukumati tomonidan keng imkoniyatlar yaratilgan. Jumladan: • o’tmishimiz qanday bo’lsa, o’shanday o’rganish imkoniyati yaratildi, • oldin taqiqlangan yozma manbalardan bugun bemalol foydalanish imkoniyati bor, • ommaviy, diniy va umumxalq marosimlarini o’tkazishga va ulardan yoshlar tarbiyasida foydalanishga imkoniyat yaratildi. Milliy qadriyatlar – muayyan bir millat, elat va xalq hayoti, turmush tarzi, ularning o’tmishi, kelajagi va yashayotgan ijtimoiy muhiti bilan bog’liqdir deb falsafa bo’yicha qomusiy lug’atda ta’rif berib o’tilgan. Bu chiqarilgan xulosa milliy qadriyatlarni o’rganishda talabalarda milliy g’oya, milliy ong, milliy g’urur tushunchalari ketma-ketligini shakllantirish lozimligini ko’rsatdi. Chunki milliy g’ururi bo’lmagan inson hech qachon Vatan boyliklari qadriga yetmaydi, uni asrashni xayoliga ham keltirmaydi, ya’ni vatanparvar, fidoyi inson bo’lib yetisha olmaydi. O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi bilan jamiyatimiz hayotida erishilgan ko’plab ijobiy o’zgarishlar qatorida xalqimizning o’zligini anglay boshlaganligi, milliy an’analarning tiklanishi eng muhim ahamiyat kasb etadi. Kun sayin yoshlarimizda milliy ong, milliy g’urur kabi tuyg’ular shakllanib, rivojlanib bormoqda. Biroq, milliy ong, milliy g’ururning kundan-kunga o’sib, yuksalib borishi, bu sohadagi muammolar to’laligicha hal etildi, degani emas. Hali o’qituvchilar, mutaxassis – olimlar, ota - onalar oldida ko’plab hal qilinishi lozim bo’lgun ma’suliyatli vazifalar turibdi. Bugungi kunda esa shu o’zoq asrlar davomida ta’lim-tarbiya qo’llanmasi, vositasi bo’lib kelgan xalqning pedagogik qarashlarini to’plash, o’rganish va chop
22 etish vazifasi to’ribdiki, bu vazifani bajarish yuqolish arafasiga kelib qolgan milliy qadriyatlarimiz, axloqimiz, urf-odat, rasm-rusumlarimizni, udumlarimizni, an’analarmizni asrab qolish va tiklash uchun nihoyatda zarurdir. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, xalq nazdida, inson ona qornidan yaxshi yo yomon bo’lib to’g’ilmaydi — u birday to’g’iladi. Yaxshi-yomonga aylanishi tarbiyadan, dastavval ota-ona, oila, mahalla-kuy, qishloq-ovul, qolaversa, jamiyat-tuzumdandir. Bunda ajdodlar qoldirgan ota meros-oilaviy pedagogika, xalq pedagogikasi, shuningdek udumshunoslik, qadrshunoslik, elshunoslik an’analari, jamiyatning bu sohadagi sa’y-harakatlari, hal qiluvchi o’rin tutadi. Хalq ta’kidlashicha, bola boshdan to’g’ri, xaqqoniy tarbiyalansa-yomon kishiga aylanadi. Zero, “ko’chat boshdan, bola yoshdan” maqoliga amal qilish xalq an’anaviy pedagogikasining bosh yo’nalishidir. Shu boisdan xalq pedagogikasida tarbiyaning mayda-chuydasi, ya’ni birlamchi-ikkilamchisi bo’lmaydi: hamma narsa hisobga olinishi, hech bir soha chetda qolmasligi, ayni choqda tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murkkab tomonlari e’tiborga olingan holda yetti o’lchab bir kesishga amal qilinadi. Хarakterlisi yana shundaki, xalq tarbiyada kecha, bugun va ertani o’ylab ish tutadi, ya’ni tarbiyani o’tmishni unutmaslik, bugunni qadriga yetishlik, kelajakka umid asnosida olib boradi. Хalq bisotidagi eng yaxshi tabarruk so’zlar-duo olqishlar ham tarbiyaga qaratiladi. Darvoqe, xalq an’anaviy pedagogikasining yaxshi so’z, duo-olqishning ta’sir kuchi, tarbiyaviy ahamiyati, inson ma’naviy ustivorligi, iymon-e’tiqod butunligi, qisqasi kishilarning har tomonlama mukammal kamoloti borasida tutgan o’rni va roliga alohida ahamiyat beriladi. Shunday qilib, o’zbek xalq pedagogikasi turkiy xalqlar-ota bobolarimiz o’zoq moziyda yaratgan va ko’z qorachig’iday asrab-avaylab, aqlab kelgan ota meros, Sharq xalqlarining boy va betakror odobnoma va odatnomasi, xalq pedagogikasidagi eng yaxshi namunalar, allomalaru adabiyot va folklor ijrochilarining bu boradagi sa’y-harakatlari, yaratgan asrlari bilan qo’shilgan holda shakllanganligi, rivojlanganligi va boyib borganligini e’tirof etish birdan-bir to’g’ri yo’ldir. Хalq pedagogikasining ijodkori va shu asosda avlod-ajdodlarimizni barkamol
22 etish vazifasi to’ribdiki, bu vazifani bajarish yuqolish arafasiga kelib qolgan milliy qadriyatlarimiz, axloqimiz, urf-odat, rasm-rusumlarimizni, udumlarimizni, an’analarmizni asrab qolish va tiklash uchun nihoyatda zarurdir. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, xalq nazdida, inson ona qornidan yaxshi yo yomon bo’lib to’g’ilmaydi — u birday to’g’iladi. Yaxshi-yomonga aylanishi tarbiyadan, dastavval ota-ona, oila, mahalla-kuy, qishloq-ovul, qolaversa, jamiyat-tuzumdandir. Bunda ajdodlar qoldirgan ota meros-oilaviy pedagogika, xalq pedagogikasi, shuningdek udumshunoslik, qadrshunoslik, elshunoslik an’analari, jamiyatning bu sohadagi sa’y-harakatlari, hal qiluvchi o’rin tutadi. Хalq ta’kidlashicha, bola boshdan to’g’ri, xaqqoniy tarbiyalansa-yomon kishiga aylanadi. Zero, “ko’chat boshdan, bola yoshdan” maqoliga amal qilish xalq an’anaviy pedagogikasining bosh yo’nalishidir. Shu boisdan xalq pedagogikasida tarbiyaning mayda-chuydasi, ya’ni birlamchi-ikkilamchisi bo’lmaydi: hamma narsa hisobga olinishi, hech bir soha chetda qolmasligi, ayni choqda tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murkkab tomonlari e’tiborga olingan holda yetti o’lchab bir kesishga amal qilinadi. Хarakterlisi yana shundaki, xalq tarbiyada kecha, bugun va ertani o’ylab ish tutadi, ya’ni tarbiyani o’tmishni unutmaslik, bugunni qadriga yetishlik, kelajakka umid asnosida olib boradi. Хalq bisotidagi eng yaxshi tabarruk so’zlar-duo olqishlar ham tarbiyaga qaratiladi. Darvoqe, xalq an’anaviy pedagogikasining yaxshi so’z, duo-olqishning ta’sir kuchi, tarbiyaviy ahamiyati, inson ma’naviy ustivorligi, iymon-e’tiqod butunligi, qisqasi kishilarning har tomonlama mukammal kamoloti borasida tutgan o’rni va roliga alohida ahamiyat beriladi. Shunday qilib, o’zbek xalq pedagogikasi turkiy xalqlar-ota bobolarimiz o’zoq moziyda yaratgan va ko’z qorachig’iday asrab-avaylab, aqlab kelgan ota meros, Sharq xalqlarining boy va betakror odobnoma va odatnomasi, xalq pedagogikasidagi eng yaxshi namunalar, allomalaru adabiyot va folklor ijrochilarining bu boradagi sa’y-harakatlari, yaratgan asrlari bilan qo’shilgan holda shakllanganligi, rivojlanganligi va boyib borganligini e’tirof etish birdan-bir to’g’ri yo’ldir. Хalq pedagogikasining ijodkori va shu asosda avlod-ajdodlarimizni barkamol