JÁMIYET HAQQINDAǴI TÁLIYMAT. Tiykarǵı sorawlar: 1.Biotsenoz haqqında túsinik. Biotsenozdıń dúzilisi. 2.Biotsenozda organizmlerdiń bir-birleri menen múnásábetleriniń tiykarǵı tipleri túrdiń ekologiyalıq ornı haqqında. 3.Biotsenozda organizmler arasındaǵı óz-ara múnásebetler. 4.Suktsessiya protsessi. Temaǵa tiyisli tayanısh túsinik hám sózler. Biotsenoz, fitotsenoz, zootsenoz, landshaft, epifit, qabatlılıq, fizionomiyası, dáwiriylik, tirishilik forması, biotop, dominant, edifikator, subdominant, ekonisha, topik, trofik, fabrik, mutalim, komensalizm, jırtqıshlıq, parazitlik, neytralizm, antibioz, qarsılaslıq, amensalizm, mutalizm-simbioz, protoko-operatsiya, epifit, epifil, suktsessiya, klimakslı jámáá, birlemshi, ekilemshi suktsessiya. 1-tiykarǵı sawal boyınsha oqıtıwshınıń maqseti. Biotsenoz túsinigi haqqında, onıń túrleri tuwralı túsinik beriw. Biotsenoz dúzilmesi haqqında túsinik payda qıldırıw. İdentiv oqıw maqsetleri 1.Biotsenoz túsiniginiń mazmunın ańlaydı. 2.Fito hám zootsenoz túsiniklerin parıqlaydı. 3.Biotsenoz dúzilmelerin sóylep beredi. 1-tiykarǵa sorawdıń bayanı. Ekologiyada, jámiyet toparı yamasa birlespedıń populyatsiyalar eki yamasa onnan kóp parıq etedi túrleri bir waqtıniń ózinde birdey geografiyalıq aymaqtı iyelep alǵan, sonıń menen birge, biotsenoz. Jámiyet termini hár qıylı mánislerge iye. Ápiwayı formada ol málim bir orında yamasa málim waqıttaǵı organizmler toparların názerde tutadı, mısalı, " sanaatlastırıwdan aldın Ontario ko'li balıqlari jámááti". Bizge málim, tábiyatta ósimlik hám haywanlar ádette uyım halında jasaydı. Uyım degende - rawajlanıwdıń túrli basqıshlarında bolǵan, bir topar organizmlerdiń belgili sharayatında birgelikte jasawı túsiniledi. Bunda olar óz-ara múnásábetlerde boladı. Tiri organizmlerdiń bir-birlerine óz-ara tásiri ortalıqtıń biotexnikalıq faktorları dep qaralsa, olardıń átirapın orap alǵan barlıq tiri organizmler biotsenotikalıq ortalıqtı quraydı. Hár bir túr normal ómir súriw ushın jeke halda jasay almaydı, bálkim átirapındaǵı basqa tiri organizmler menen birgelikte ómir súredi. Demek «biotsenoz» (latınsha «bios»-ómir, «tsenoz» ulıwma) degende bir qıylı ortalıqqa iykemlesip alǵan hám bir jaydıń ózinde birge jasaytuǵın barlıq organizmler túsiniledi. Bul termin nemis biolog. Mebius (1877y) tárepinen berilgen. Egerde bir qansha túr ósimlik birgelikte qáwim bolıp jasasa- fitotsenoz (ósimlikler toparı), eger bir qansha haywanlar birgelikte qáwim bolıp jasawına - zootsenoz (haywanlar toparı) delinedi. Biotsenozdıń úlken-kishiligi hár qıylı bolıwı múmkin. Ápiwayı lishaynik dóńliginen tartıp toǵay, dasht, shól sıyaqlı iri landshaftlardı: terek denesi, batpaqlıqlardıǵı moxlardan ibarat dóńgelekeler, qumırsqa uyası hám basqa ushın mikrotopar biotsenotik toparlar sıyaqlı atamalar qollanıladı. Biotsenoz iyelep turǵan ortalıq - biotop, delinedi, biotop - biotsenozdıń jasaw ortalıǵı. «Bios» - ómir, «topos» -jasaw jayı demek. Biotsenoz dúzilmesi. Biotsenoz ádette túr, fazo, ekologiyalıq dúzilmelerge bólip úyreniledi. Suwret 1._______________________ Suwret 2._________________________ Suwret 3._________________________ Suwret 4.__________________________ Biotsenozdıń túr dúzilmesi degende biotsenozdaǵı túrlerdiń hár qıylılıǵı, muǵdarı, olardıń fenologiyalıq jaǵdayı hám basqalar itibarǵa alınadı. Biotsenozdıń galaktikalıq dúzilmesi - topardıń qáliplesiwi dáwirinde bul jerde hár qıylı jaǵdayda jay aladı. Ayırım túrler- topıraqta, onıń júzesinde, suwda, terek denesine jabısıp, (epifit), japırıqlarında (epifil) jabısıp jasawı múmkin, tarqalıwı múmkin. Bunıń nátiyjesinde fitotsenozdıń dúzilisinde qabatlılıq kelip shıǵadı. Qabatlıq degende, topardaǵı túrlerdiń topıraq júzesine salıstırmalı hár qıylı biyiklikte qabatpa - qabat jaylasıwı túsiniledi. Gidrofit toparlarında qabatlılıq suw júzesi, suw qatlamı hám jer astındaǵı suw sıyaqlı kórinislerine ajıratıladı. Biotsenozdıń eń zárúrli qásiyetlerinen biri onıń túrler quramı. Iǵal tropikalıq toǵaylardıǵı biotsenozlar túrlerge bay bolsa, qurǵaqshıl hám suwıq jerlderdegi biotsenozlarda túrler az ushıraydı. Maydan birligine sáykes keletuǵın sanı biotsenozdıń túrlerge toyınǵanlıǵı delinedi. Joqarıda aytıp ótilgendey, ósimlik toparı degende bir túrdegi málim uchastkalarda topar bolıp jasap atırǵan tómen hám joqarı ósimlikler jıyındısı túsiniledi. Hár qanday ósimlikler toparı da túrler quramı, túrler ortasındaǵı óz-ara saa hám muǵdar múnásibetleri, qabatlılıq, gorizontal dúzilisi, sırtqı kórinisi, dáwirliligi, tirishilik formalarınıń hár qıylılıǵı, jasaw jayı sıyaqlı qásiyetleri menen xarakterlenedi hám bir - birinen parıqlanadı. Edifikator - túrler bolsa jámáániń arnawlı ortalıǵın payda qıladı. Olar jámáániń qurıwshıları bolıp, fitotsenozdıń qásiyetlerin belgilep beredi. Máselen, Ózbekstannıń qumlı shóllerinde terek kórinisindegi edifikator tur-aq seksewil bolıp tabıladı. Biotsenozdıń ekologiyalıq dúzilmesi belgili klimat hám landshaft sharayatlarında nızamlı túrde qáliplesedi. Máselen, túrli regionlardaǵı biotsenozlaroda fitofaglar menen saprofaglar ózgesheligi nızamlı túrde ózgeredi. Biotsenozdıń ekologiyalıq dúzilisi qosjámáálerdegi ósimlik hám haywanlardıń qálegen bir abiotikalıq faktorǵa qarap ekologiyalıq toparlar ózgesheligin de bildiredi. Tómendegi kestede kól shól biotsenozlarındaǵı ıǵallıq faktorı boyınsha ósimliklerdiń ekologiyalıq toparları ózgesheligi keltirilgen. Kól biotsenozı Shól biotsenozı Gidrofitler Sklerofitler Gidatofitler Kserofitler Gigrofitler Sukkulentler Solay etip, qálegen bir ekologiyalıq toparlar wákilleriniń qatnası hám kóp bolıwı usı biotiptiń belgili dárejede fizikoximiyalıq qásiyetlerin xarakterlep beredi. 2-tiykarǵı sawal boyınsha oqıtıwshınıń maqseti: Túrdiń ekologiyalıq ornın studentlerge túsindiriw. V.N. Beklemıshev maǵlıwmatnama qaray ekonisha túrlerin bayan etiw. İdentiv oqıw maqsetleri: 2.1. Ekonishanıń mazmunın ańlaydı. 2.2. Baylanıslardıń -ekonisha túrleri arasındaǵı parıqlardı biledi. 2- tiykarǵı sorawdıń bayanı: Biotsenozda organizmler bir - birleri menen baylanıslı boladı. Bul baylanıslar topardaǵı jasaw sharayatın hám olardıń awqatlanıw jolların belgileydi. Toparda hár bir túrdiń óz-ara múnásebeti, sırtqı ortalıqqa bolǵan talabı, tásiri sı túrdiń ekologiyalıq ornı yamasa ekologiyalıq nishası delinedi. Túrlerdiń ekologiyalıq ornı túsingenin pánge D. Grinnel kirgizgen bolıp, ol belgili bir túrdiń barlıq abiotikalıq hám biotikalıq faktorlar toplamına bolǵan múnásebeti, yaǵnıy ostoparda tutqan ornın kórsetedi. Ekodizimdegi túrdiń iskerligi tiykarınan azıqlanıwdan ibarat bolǵanı ushın ekologiyalıq ornın - azıq ornı dese de boladı. Haywanlar arasında ósimliklerge qaraǵanda ekologiyalıq orın jaqsı kórinedi. Biraq biogetsenozlarda ósimlikler de ekologiyalıq orınǵa iye. Ósimliklerde ekologiyalıq orınlarǵa ajıratıw belgileri tómendegiler esaplanadı: túrdiń hár qıylı biyiklikte bolıwı, tamırlardıń topıraqtıń túri qatlamlarına kirip barıwı, túrli waqıtlarda gúllewi, shańlatıwshınıń hár qıylılıǵı h.t.b. V.N. Beklemıshev boyınsha ekologiyalıq orın (ekonisha) tórt toparǵa bólinedi: trofitk, topik, forik hám fabrik. Trofik baylanıs bir túrdiń ekinshi túr menen azıqlanıwında bayqaladı: Topik baylanıs bir túr tárepinen ekinshi túrdiń jasaw sharayatı ózgertiliwinde jasawı, toǵaydaǵı terekler tárepinen usı jerlerde ósiwshiler ómirinde kórsetiletuǵın tásirlerde bul anıq baqlanadı. Forik baylanıs bir túrdiń tarqalıwına ekinshi túrdiń tásir etiwinde kórinedi. Kópshilik haywanlar tárepinen ósimlik tuqım hám miyweleriniń tarqalıwı buǵan mısal. Bunda haywanlar tiykarǵı tasıwshı rolin oynaydı. Haywanlar járdeminde ósimliklerdiń tuqım sporaları hám shańlarınıń tarqalıwı múmkin. Buǵan zoororiya delinedi. Basqa mayda haywanlardıń tarqalıwına bolsa - foreziya delinedi. Fabrik baylanıs bolsa bir túrdiń ózine in qurıw ushın basqa túrdiń qaldıqlarınan paydalanıwda baqlanadı. Mısalı, quslar in qurıw ushın terek japıraqları, shaqaların tasıp keledi, haywanlardıń jún hám pátlerinen paydalanıp in quradı. 3-tiykarǵı sawal boyınsha oqıtıwshınıń maqseti: Toparda túrler arasında bolatuǵın óz-ara múnásibetlerdi túsindiriw hám mazmunın ashıp beriw. İdentiv oqıw maqsetleri: 3.1. Óz-ara múnásibet túrlerin biledi. 3.2. Olar arasındaǵı parıqlardı ańlap jetedi. 3.3. Biotikalıq baylanıs túrleri tásiri nátiyjelerin sóylep bere aladı. 2-tiykarǵı sorawdıń bayanı. Tiri organizmler birgelikte jasar eken, olardıń óz-ara túrlishe biotikalıq nátiyjesine qaray ol yamasa bul organizm ushın olardıń paydalı yamasa zıyanlı ekenligi haqqında juwmaq shıǵarıw múmkin. Egerde baylanıslar eki organizmnen birine paydalı bolsa + belgisi, kerisinshe zıyanlı bolsa - belgisi menen belgilenip, biotikalıq baylanıslardı tómendegishe túrkimlew múmkin (keste-2). Keste - 2 Biotikalıq baylanıs túrleri. № Biotiknikalıq baylanıslardıń túrleri A Organizmge tásir nátiyjesi B Organizmge tásir nátiyjesi 1. Neytralizm 0 0 2. Qarsılaslıq-konkurentsiya - - 3. Amensalizm 0 - 4. Parazitizm-teginqorlıq + - 5. Jırtqıshlıq-xishnichestvo + - 6. Kommensalizm + 0 7. Mutalizm + + 8. Antibioz 0 - 9. Protokooperatsiya + + 2-3 túrleri  keri túrdegi óz-ara tásir. 6-7-9  unamlı túrdegi óz-ara tásir. 4-5  eki túrge kiritiw múmkin. Joqarıda keltirilgen keste tiykarında biotikalıq baylanıs túrlerin ayırıqsha kórip shıǵamız. 1.Neytralizm. Eki túrdiń birge jasawında olar bir-birlerine ya keri, ya unamlı tásir kórsetedi yamasa aytıw múmkin - ya payda yamasa - ya zıyan kóredi. Máselen: Toǵayda suwın hám almaxan birge jasap, bir-birine derlik baylanıs joq. Biraq toǵaylardıń qurǵaqshılıq nátiyjesinde zıyanlanıwı yamasa zıyankesler menen zıyanlansa bul hár bir bir túr ushın bir qıylı dárejede bolmasa da tásir qıladı. 2. Qarsılaslıq-konkurentsiya. Azıq hám jasatuǵın jayı jaqın bolǵan túrler ortasındaǵı múnásibet. «Konkurere» - latınsha qashıw, yaǵnıy bir qıylı sharayatta jasap qarsılaslıq qılıwshı organizmlerden biri-bul konkurent esaplanadı. Bir qıylı sharayatta jasaǵan eki túrdiń birewi erteme yamasa keshpe qısıp shıǵarıladı. Bul ulıwma ekologiyalıq qaǵıydalardan biri esaplanadı hám konkurentlik nızamı delinedi. Ch.Darvin - konkurentsiya jasaw ushın gúrestiń tikarǵı bólimlerinen biri dep tiykarlanǵan hám ol túrler evolyutsiyasında úlken rol oynawın kórsetken. Konkurentsiyada sırtqı ortalıq sharayatına jaqsı iykemlesken túrler jeńip shıǵadı. Qarsılaslıq túrler ishinde hám túrler aralıq bolıwı múmkin. Túrler ishindegi gúres kúshli bolıp, onıń tiykarında tábiyiy tańlaw hám túr payda bolıw sıyaqlı protsessler jatadı. 3.Amensalizm. Eki túrdiń birge jasawı birewine keri tásir kórsetedi, ekinshisi bolsa ya payda, ya zıyan kóredi. Mısalı: Terek sayasında ósken ósimlik zıyan kóredi. Biraq terektiń ózi ushın onıń qońsıshılıǵı áhmiyetsiz, parıqsız. Bul jaǵday kóbinese ósimliklerde ushıraydı. 4. Parazitizm - teginqorlıq. Bunda bir organizm tiri organizmnen tek awqat deregi sıpatında ǵana emes, bálkim turaqlı yamasa waqtınshalıq jasaw jayı, azıqlanatuǵın jay sıpatında paydalanıladı. Bul túr (parazit) ekinshi organizmdegi (xojeyin) azıq zatlar yamasa onıń toqımaları esabına ómir súredi. Parazattiń sırtqı ortalıq penen baylanıs tiykarınan xojeyin arqalı ámelge asadı. Olar ushın qolaylıq bárhá mol azıq menen támiyingenliginde esaplanadı. Bul óz gezeginde tez ósiwge hám kóbeyiwge sebep boladı. Parazitler óz xojeyinin óltirmey, tek onı kúshten qaldırıladı. Parazitler: endo - hám ekto - (ishki hám sırtqı) parazitlerge bólinedi. Endoparazitler - organı, toqıma, kletkalarda jasaydı. Endoparazitler - xojeyin dene júzesinde (kene, biyt, búrge, shıbın) jasaydı. Ósimlikler arasında tolıq hám shala parazitler ajıratıladı. Shırmawıq hám sumǵıyalar tolıq parazitler esaplansa, omela, pogremok, ochankalar shala parazit, yaǵnıy ózi erkin halda fotosintez qıla aladı, biraq suw hám mineral zatlardı xojeyin ósimlikten aladı. 5. Jırtqıshlıq.Organizmler arasında keń tarqalǵan biotikalıq múnásibetleriniń zárúr bir túri jırtqıshlıq esaplanadı. Bunda bir túr ekinshi bir túrdi joq qıladı, yaǵnıy jep qoyadı. Jırtqıshlıq tek ǵana haywanlarda baqlanıp ǵana qoymay, bálkim ósimliklerde de júz beredi. Mısalı: shıbın-shirkey jewshi ósimlikler nepentes, aldrovanda, rosyanka h.t.b. nasekomalarǵa bolǵan múnásibetlerinde anıq kórinedi. Jırtqıshlıq hám tegintamaqlıqtıń tiykarǵı ekologiyalıq roli tómendegilerden ibarat: Birinshiden, azıqlanıw protsessinde haywanlar bir-birleri menen azıqlanıp, tiri organizmlerde zat aylanıwı ushın zárúr sharayat jaratadı. Ekinshiden, haywanlardıń sanı belgili muǵdarda saqlanadı. Mısalı: AQSh hám Arizona shtatında suwınlardı saqlap qalıw ushın qasqırlardıń hámmesin joq qıladı. Nátiyjede suwınlar sanı kóbeyedi, biraq ol azıqlanatuǵın ósimliklerdiń joǵalıwı menen awqat jetispey qaladı hámde suwınlar da nabıt bola baslaydı.