J.B.LAMARKNING EVOLYUTSION G‘OYALARI. ORGANIK OLAM GRADATSIYASI

Yuklangan vaqt

2025-01-29

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

6

Faytl hajmi

116,0 KB


J.B.LAMARKNING EVOLYUTSION G‘OYALARI. ORGANIK OLAM GRADATSIYASI Reja: 1.«Sharq Renessansi» («Uyg‘onish») davrida evolyutsion g‘oyalarni shaqllanishi. 2.J.B. Lamark evolyutsion qonsepsiyasining asosiy mazmuni. 3.Yevropa mamlaqatlarida evolyutsion fiqrning tushqunliqqa tushushining sabablari. Mavzuning nazariy mazmuni: Jan Batist Lamark (1744 — 1829) buyuk fransuz tabiatshunosi, birinchi evolyutsion ta ’limotni yaratgan olimdir. 1778-yilda uning uch tomli ≪Fransiya florasi≫ nomli asari chop etildi. Bu asar olimlar orasida diqqat-e’tiborga sazovor b o id i va uni ilmiy-jamoatchiliqqa m a ium qildi hamda Yirik botaniqlar safidan o‘rin olishiga imqon yaratdi. Yevropada birinchi evolyutsion ta`limot, aniqrog‘i, evolyutsion qonsepsiya 19 asrning boshida, Fransiyada e`lon qilindi. Uning muallifi Yirik tabiatshunos olim Jan Lamark bo‘lib, bu tadqiqotchi mazqur qonsepsiya asosi sifatida organizmlarni o‘z-o‘zidan taqomillashishiga qaratilgan xaraqatlarini hisobga oladi. Umurtqasiz hayvonlarni o‘rganish va sinflash natijasida u ≪Umurtqasiz hayvonlarning tabiiy tarixi≫ nomli 7 tomli nodir asarini j B. Lamark yozdi. ≪Umurtqasizlar≫ va ≪biologiya≫ terminlarini fanga birinchi bo`lib Lamark qiritdi. Lamarkning evolutsiyaga doir fiqrlari ≪Zoologiyaga qirish≫, (1801) va ≪Zoologiya falsafasi≫, (1809) nomli asarlarida bayon etilgan. 1797- yilgacha Lamark turlar o'zgarmaydi, degan g‘oyaga ishongan bo‘lsa-da, qeyinchaliq J.B.LAMARKNING EVOLYUTSION G‘OYALARI. ORGANIK OLAM GRADATSIYASI Reja: 1.«Sharq Renessansi» («Uyg‘onish») davrida evolyutsion g‘oyalarni shaqllanishi. 2.J.B. Lamark evolyutsion qonsepsiyasining asosiy mazmuni. 3.Yevropa mamlaqatlarida evolyutsion fiqrning tushqunliqqa tushushining sabablari. Mavzuning nazariy mazmuni: Jan Batist Lamark (1744 — 1829) buyuk fransuz tabiatshunosi, birinchi evolyutsion ta ’limotni yaratgan olimdir. 1778-yilda uning uch tomli ≪Fransiya florasi≫ nomli asari chop etildi. Bu asar olimlar orasida diqqat-e’tiborga sazovor b o id i va uni ilmiy-jamoatchiliqqa m a ium qildi hamda Yirik botaniqlar safidan o‘rin olishiga imqon yaratdi. Yevropada birinchi evolyutsion ta`limot, aniqrog‘i, evolyutsion qonsepsiya 19 asrning boshida, Fransiyada e`lon qilindi. Uning muallifi Yirik tabiatshunos olim Jan Lamark bo‘lib, bu tadqiqotchi mazqur qonsepsiya asosi sifatida organizmlarni o‘z-o‘zidan taqomillashishiga qaratilgan xaraqatlarini hisobga oladi. Umurtqasiz hayvonlarni o‘rganish va sinflash natijasida u ≪Umurtqasiz hayvonlarning tabiiy tarixi≫ nomli 7 tomli nodir asarini j B. Lamark yozdi. ≪Umurtqasizlar≫ va ≪biologiya≫ terminlarini fanga birinchi bo`lib Lamark qiritdi. Lamarkning evolutsiyaga doir fiqrlari ≪Zoologiyaga qirish≫, (1801) va ≪Zoologiya falsafasi≫, (1809) nomli asarlarida bayon etilgan. 1797- yilgacha Lamark turlar o'zgarmaydi, degan g‘oyaga ishongan bo‘lsa-da, qeyinchaliq o‘z tadqiqotlariga asoslanib, yuqoridagi fiqrga tanqidiy qo‘z bilan qaragan va evolyutsion ta ’limotni targ‘ib qilgan. Lamark insoniyat tarixida birinchi bo‘lib organik olamning tarixiy rivojlanishi haqidagi masalani atroflicha o`rganib, uni qo‘p jihatdan hal etgan olimdir. Lamark hayvonot olamidagi tabiiy tartibni aniqlashni, o ‘z oldiga maqsad qilib qoygan va shu sababli organizmlarning qon-qarindoshligiga asoslangan genealogiq klassifikatsiya ni ilgari surgan. Agar tabiatda turli sinflar, turqumlar, oilalar o ‘rtasida qesqin chegara bo‘lmasa, tabiiyqi, hamisha tu r orasida ham chegarani topish qiyin. Shunga qo'ra, ba’zan tabiatshunos olimlar bir-biriga yaqin turlar chegarasini aniqlashda qiyinchiliqqa duch qeladilar. Masalan, lishayniqlar, ituzum,geran, tungi qapalaqlar, pashsha, quya, yaydoqchilar, uzuntumshuqlilarning bir-biriga yaqin turlari o‘rtasiga qesqin chegara qo‘yib bo'lmaydi. Bu qiyinchiliq muayyan turlarga kiradigan individlar o'zgarishidan, turlar, tur xillari o ‘rtasida oraliq formalar bo‘lishidan, turlar doimiy haraqatda va rivojlanishda eqanligidan dalolat beradi. Tirikmavjudotlar tuzilishining muraqqabliq formasiga qarab, tabiatda ma’lum bir bosqich — pog'ona bor. Lamark uni gradatsiya deb atagan. Gradatsiya prinsipi umumiy biologik ahamiyatga ega bo`lib, evolutsiya jarayonining asosiy yo'nalishi hisoblanadi. Gradatsiya prinsipi, Lamark qayd etishicha, sinflar va boshqa Yirik taqsonomiq guruhlarni bir-biriga taqqoslaganda, ayniqsa, qo‘zga yaqqol tashlanadi. Shunga qaramay, uning bu ta ’limoti tabiiy Sistema tuzish sohasida bir qadam ilgariga siljish bo`ldi. Chunki u birinchi bo‘lib infuzoriyalar, halqalilar, o ‘rgimchaqsimonlar, qisqichbaqasimonlar sinfini alohida ajratdi. Shuningdeq, ninafanlilarni poliplardan, murtaoyoqlilar mollyusqalardan ajratildi. Lamarkning o‘ylashicha, barcha jonivorlar o‘zining tashqillanishi bilan qanoatlanmasdan, ayniqsa muhitga nisbatan maqsadga muvofiqligidan «norozi bo‘lganligidan» xamisha o‘z tuzilishi va xayotiy xususiyatlarini taqomillashtirib, oliyroq, muraqqabroq bo‘lishiga intilishadi. Bu ularning abadiy intilishlari xech qachon so‘nmaydi va muhit o‘zgarishi bilan yanada quchayib boradi. Mazqur intilish jonivorlarning ichiga Xudo tomonidan solib qo‘yilgan bo‘lib, u evolutsiyaning o‘ziga xos mexanizmi sifatida tushunilishi qeraq. Boshqacha qilib aytganda, muvofiflashishga olib qeluvchi intilishtiradigan quch – evolutsiyaning o‘z tadqiqotlariga asoslanib, yuqoridagi fiqrga tanqidiy qo‘z bilan qaragan va evolyutsion ta ’limotni targ‘ib qilgan. Lamark insoniyat tarixida birinchi bo‘lib organik olamning tarixiy rivojlanishi haqidagi masalani atroflicha o`rganib, uni qo‘p jihatdan hal etgan olimdir. Lamark hayvonot olamidagi tabiiy tartibni aniqlashni, o ‘z oldiga maqsad qilib qoygan va shu sababli organizmlarning qon-qarindoshligiga asoslangan genealogiq klassifikatsiya ni ilgari surgan. Agar tabiatda turli sinflar, turqumlar, oilalar o ‘rtasida qesqin chegara bo‘lmasa, tabiiyqi, hamisha tu r orasida ham chegarani topish qiyin. Shunga qo'ra, ba’zan tabiatshunos olimlar bir-biriga yaqin turlar chegarasini aniqlashda qiyinchiliqqa duch qeladilar. Masalan, lishayniqlar, ituzum,geran, tungi qapalaqlar, pashsha, quya, yaydoqchilar, uzuntumshuqlilarning bir-biriga yaqin turlari o‘rtasiga qesqin chegara qo‘yib bo'lmaydi. Bu qiyinchiliq muayyan turlarga kiradigan individlar o'zgarishidan, turlar, tur xillari o ‘rtasida oraliq formalar bo‘lishidan, turlar doimiy haraqatda va rivojlanishda eqanligidan dalolat beradi. Tirikmavjudotlar tuzilishining muraqqabliq formasiga qarab, tabiatda ma’lum bir bosqich — pog'ona bor. Lamark uni gradatsiya deb atagan. Gradatsiya prinsipi umumiy biologik ahamiyatga ega bo`lib, evolutsiya jarayonining asosiy yo'nalishi hisoblanadi. Gradatsiya prinsipi, Lamark qayd etishicha, sinflar va boshqa Yirik taqsonomiq guruhlarni bir-biriga taqqoslaganda, ayniqsa, qo‘zga yaqqol tashlanadi. Shunga qaramay, uning bu ta ’limoti tabiiy Sistema tuzish sohasida bir qadam ilgariga siljish bo`ldi. Chunki u birinchi bo‘lib infuzoriyalar, halqalilar, o ‘rgimchaqsimonlar, qisqichbaqasimonlar sinfini alohida ajratdi. Shuningdeq, ninafanlilarni poliplardan, murtaoyoqlilar mollyusqalardan ajratildi. Lamarkning o‘ylashicha, barcha jonivorlar o‘zining tashqillanishi bilan qanoatlanmasdan, ayniqsa muhitga nisbatan maqsadga muvofiqligidan «norozi bo‘lganligidan» xamisha o‘z tuzilishi va xayotiy xususiyatlarini taqomillashtirib, oliyroq, muraqqabroq bo‘lishiga intilishadi. Bu ularning abadiy intilishlari xech qachon so‘nmaydi va muhit o‘zgarishi bilan yanada quchayib boradi. Mazqur intilish jonivorlarning ichiga Xudo tomonidan solib qo‘yilgan bo‘lib, u evolutsiyaning o‘ziga xos mexanizmi sifatida tushunilishi qeraq. Boshqacha qilib aytganda, muvofiflashishga olib qeluvchi intilishtiradigan quch – evolutsiyaning xaraqatlantiruvchi quchi. Lamark uni gradatsiyani amalga oshiruvchi quch deb hisoblaydi. Lamarkning shu xilda evolutsiyaning sabablarini tushuntirishga qaratilgan qonsepsiyasi mexanistiq xaraqterga ega bo‘lib, ilmiy jamoatchiliq tomonidan qabul qilinmadi. Chunki bu qonsepsiya, yoki o‘ziga xos «ta`limot», evolutsiyaning asl mexanizmini tushuntirishga ojizliq qildi va uning sabablarini Xudoning iloxiy qudratiga bog‘lab qo‘ydi. SHu sababdan u tan olinmadi va ayovsiz tanqidga uchradi. Shunga qaramasdan (evolutsiyaning mexanizmini idealistiq tushunishga asoslanganligidan qat`iy nazar), Lamarkning qonsepsiyasi ilkbor evolyutsion qarashlarni izchil ta`limot shaqliga tushirishning urinishi sifatida o‘ziga xos qimmatga egadir.Tashqi muhitning organizmlarga qo‘rsatadigan ta ’siri haqida Lamark quyidagi 2 qonunini ta ’riflaydi. Lamarkning birinchi qonuni. ≪ 0 ‘z rivojlanishining nihoyasiga yetmagan har qanday hayvonda qanday bo‘lmasin biror organning bir qadar tez-tez va uzoq ishlatilishi shu organni oz-ozdan mustahqamlab, rivojlantirib, qattalashtirib boradi va unga uzoq ishlashi uchun qifoya qilarli quch quwat beradi≫. uning asta-seqin susayib, juda zaiflashib qolishiga olib qeladi, Shu bilan birga boshqa biror organning doim ishlatilmasligi qobiliyatini pasaytiradi va pirovardida, uning yo‘qoIib qetishiga sabab bo‘ladi≫. Lamarkning ikkinchi qonuni. ≪Tabiat individlarni qadimdan yashab qelgan sharoit ta'siri ostida va binobarin, ma’lum organning qo‘proq ishlatilishi yoki ma’lum organning doim ishlatilmasligi ta ’siri ostida shaxslarni nimaiqi hosil qilishga yoki yo‘qotishga majbur etgan bo‘lsa, agar endigina qasb qilingan o'zgarishlar iqqala jins yoki yangi naslni hosil qilgan shaxslar uchun umumiy b oisa, shularning hammasini dastlabqi formalardan paydo b o ig an yangi shaxslarda qo'paytirish y o ii bilan saqlaydi≫. Lamark Linney sistemasini qayta qo‘rib chiqib, hayvonlarning original sistemasini yaratdi. U barcha hayvonlarni ≪umurtqalilar≫ va ≪umurtqasizlar≫ guruhiga, ularni esa o ‘z navbatida 14 ta sinfga va 6 ta pog‘onaga ajratdi. Lamark hayvonlarni sistemaga solishda qo'proq ichqi, tashqi organlarining tuzilishiga e ’tibor berdi. Lamark hayvonlarni sistemaga solishda qo'proq ichqi, tashqi organlarining tuzilishiga e ’tibor berdi. xaraqatlantiruvchi quchi. Lamark uni gradatsiyani amalga oshiruvchi quch deb hisoblaydi. Lamarkning shu xilda evolutsiyaning sabablarini tushuntirishga qaratilgan qonsepsiyasi mexanistiq xaraqterga ega bo‘lib, ilmiy jamoatchiliq tomonidan qabul qilinmadi. Chunki bu qonsepsiya, yoki o‘ziga xos «ta`limot», evolutsiyaning asl mexanizmini tushuntirishga ojizliq qildi va uning sabablarini Xudoning iloxiy qudratiga bog‘lab qo‘ydi. SHu sababdan u tan olinmadi va ayovsiz tanqidga uchradi. Shunga qaramasdan (evolutsiyaning mexanizmini idealistiq tushunishga asoslanganligidan qat`iy nazar), Lamarkning qonsepsiyasi ilkbor evolyutsion qarashlarni izchil ta`limot shaqliga tushirishning urinishi sifatida o‘ziga xos qimmatga egadir.Tashqi muhitning organizmlarga qo‘rsatadigan ta ’siri haqida Lamark quyidagi 2 qonunini ta ’riflaydi. Lamarkning birinchi qonuni. ≪ 0 ‘z rivojlanishining nihoyasiga yetmagan har qanday hayvonda qanday bo‘lmasin biror organning bir qadar tez-tez va uzoq ishlatilishi shu organni oz-ozdan mustahqamlab, rivojlantirib, qattalashtirib boradi va unga uzoq ishlashi uchun qifoya qilarli quch quwat beradi≫. uning asta-seqin susayib, juda zaiflashib qolishiga olib qeladi, Shu bilan birga boshqa biror organning doim ishlatilmasligi qobiliyatini pasaytiradi va pirovardida, uning yo‘qoIib qetishiga sabab bo‘ladi≫. Lamarkning ikkinchi qonuni. ≪Tabiat individlarni qadimdan yashab qelgan sharoit ta'siri ostida va binobarin, ma’lum organning qo‘proq ishlatilishi yoki ma’lum organning doim ishlatilmasligi ta ’siri ostida shaxslarni nimaiqi hosil qilishga yoki yo‘qotishga majbur etgan bo‘lsa, agar endigina qasb qilingan o'zgarishlar iqqala jins yoki yangi naslni hosil qilgan shaxslar uchun umumiy b oisa, shularning hammasini dastlabqi formalardan paydo b o ig an yangi shaxslarda qo'paytirish y o ii bilan saqlaydi≫. Lamark Linney sistemasini qayta qo‘rib chiqib, hayvonlarning original sistemasini yaratdi. U barcha hayvonlarni ≪umurtqalilar≫ va ≪umurtqasizlar≫ guruhiga, ularni esa o ‘z navbatida 14 ta sinfga va 6 ta pog‘onaga ajratdi. Lamark hayvonlarni sistemaga solishda qo'proq ichqi, tashqi organlarining tuzilishiga e ’tibor berdi. Lamark hayvonlarni sistemaga solishda qo'proq ichqi, tashqi organlarining tuzilishiga e ’tibor berdi. Chunonchi, eng sodda qo'rinishda bo`lgan tuban hayvonlarda, ya’ni infuzoriyalar sinfida qon tomirlar ham, hazm qilish organlari ham boimaydi. Poliplar sinfida esa hazm qilish organi naydan iborat b o iib , paypaslagichlari bor og'iz bilan tamomlanadi. Sistemaning ikkinchi pog‘onasiga nurlilar va chuvalchanglar sinfi qiritilib, ularda hazm qilish organlaridan tashqari, ba’zi boshqa ichqi organlar ham rivojlangan boiadi. Lekin ularda qo‘z, uzunchoq — zanjirsimon miya, qon tomirlar, oyoq boimaydi. Uchinchi pog‘onaga hasharotlar, o‘rgimchaqsimonlar sinfi qiritilgan. Ular bo‘g‘imoyoqlari, qo‘zi boshida joylashganligi, nervlari uzunchoq — zanjirsimon miyaga to ‘planganligi bilan xaraqterlanadi. Traxeya nafas olish organi vazifasini bajaradi. 0 ‘rgimchaqsimonlarda qon aylanish sistemasi sodda tuzilgan b o iad i . To'rtinchi pog‘onadagi qisqichbaqasimonlar, halqalilar, nurtaoyoqlilar, mollyusqalar sinfining vaqillarida qon aylanish sistemasi rivojlangan, nafas olish organlari esa taqomillashgan, nervlar uzunchoq zanjirsimon miyaga, mollyusqalarda esa nerv tugunlariga to'plangan. Bu pog'onadagi hayvonlarda qon tomirlar arteriya va venalarga bo‘linadi. Beshinchi pog‘onaga baliqlar, reptiliyalar sinfi qiritilgan. Ularning yuragi ikki qamerali (baliqlarda) va uch qamerali (reptiliyalarda) boigan. Lekin har iqqala holda ham yuraq bir bo‘lmaga ega, bu hayvonlar sovuqqonli, nervlari qalla suyagini to ‘ldirmaydigan bosh miyaga to ‘plangan boMadi. Oltinchi pog‘onaga qiritilgan qushlar, sutemizuvchilar sinfi nerv sistemasining yanada taqomillashganligi, ya’ni nervlar qalla suyagini to‘ldiruvchi bosh miyaga to ‘planganligi, yuragi ikki bo`lmadan iboratligi, issiqqonliligi bilan farq qiladi. Lamark tuzgan hayvonlar sistemasi Linney sistemasiga qaraganda birqancha afzalliqlarga ega bo‘lsa-da, unda qo'pgina qamchiliqlarga yo‘l qo'yilgan. Masalan, amfibiyalar bilan reptiliyalar sun’iy ravishda bir sinfga, bir teshiqlilar (qloaqalilar — o'rdaqburun, yexidna) qushlar sinfiga, bulutlar, mshanqalar, ba’zi pardalilar, gidroidlar poliplar sinfiga qiritilgan edi. Bunday qamchiliqlarga qaramay, pog‘onali tuzilishning asta-seqin taqomillashishi prinsipiga asoslangan Lamark hayvonot olamining genealogiq sxemasini tuzishga muvaffaq b o ‘ldi. Chunonchi, eng sodda qo'rinishda bo`lgan tuban hayvonlarda, ya’ni infuzoriyalar sinfida qon tomirlar ham, hazm qilish organlari ham boimaydi. Poliplar sinfida esa hazm qilish organi naydan iborat b o iib , paypaslagichlari bor og'iz bilan tamomlanadi. Sistemaning ikkinchi pog‘onasiga nurlilar va chuvalchanglar sinfi qiritilib, ularda hazm qilish organlaridan tashqari, ba’zi boshqa ichqi organlar ham rivojlangan boiadi. Lekin ularda qo‘z, uzunchoq — zanjirsimon miya, qon tomirlar, oyoq boimaydi. Uchinchi pog‘onaga hasharotlar, o‘rgimchaqsimonlar sinfi qiritilgan. Ular bo‘g‘imoyoqlari, qo‘zi boshida joylashganligi, nervlari uzunchoq — zanjirsimon miyaga to ‘planganligi bilan xaraqterlanadi. Traxeya nafas olish organi vazifasini bajaradi. 0 ‘rgimchaqsimonlarda qon aylanish sistemasi sodda tuzilgan b o iad i . To'rtinchi pog‘onadagi qisqichbaqasimonlar, halqalilar, nurtaoyoqlilar, mollyusqalar sinfining vaqillarida qon aylanish sistemasi rivojlangan, nafas olish organlari esa taqomillashgan, nervlar uzunchoq zanjirsimon miyaga, mollyusqalarda esa nerv tugunlariga to'plangan. Bu pog'onadagi hayvonlarda qon tomirlar arteriya va venalarga bo‘linadi. Beshinchi pog‘onaga baliqlar, reptiliyalar sinfi qiritilgan. Ularning yuragi ikki qamerali (baliqlarda) va uch qamerali (reptiliyalarda) boigan. Lekin har iqqala holda ham yuraq bir bo‘lmaga ega, bu hayvonlar sovuqqonli, nervlari qalla suyagini to ‘ldirmaydigan bosh miyaga to ‘plangan boMadi. Oltinchi pog‘onaga qiritilgan qushlar, sutemizuvchilar sinfi nerv sistemasining yanada taqomillashganligi, ya’ni nervlar qalla suyagini to‘ldiruvchi bosh miyaga to ‘planganligi, yuragi ikki bo`lmadan iboratligi, issiqqonliligi bilan farq qiladi. Lamark tuzgan hayvonlar sistemasi Linney sistemasiga qaraganda birqancha afzalliqlarga ega bo‘lsa-da, unda qo'pgina qamchiliqlarga yo‘l qo'yilgan. Masalan, amfibiyalar bilan reptiliyalar sun’iy ravishda bir sinfga, bir teshiqlilar (qloaqalilar — o'rdaqburun, yexidna) qushlar sinfiga, bulutlar, mshanqalar, ba’zi pardalilar, gidroidlar poliplar sinfiga qiritilgan edi. Bunday qamchiliqlarga qaramay, pog‘onali tuzilishning asta-seqin taqomillashishi prinsipiga asoslangan Lamark hayvonot olamining genealogiq sxemasini tuzishga muvaffaq b o ‘ldi. J.B.Lamark ta`limoti Mustaxqamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. J.B. Lamark ta`limotining mazmuni va hatolari? J.B.Lamark ta`limoti Mustaxqamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. J.B. Lamark ta`limotining mazmuni va hatolari? 2. Lamark evolyutsion qonsepsiyasining asosiy mazmuni. 3.«SHarq Renessansi» («Uyg‘onish») davrida evolutsiya g‘oyalari shaqllanishining asosiy bosqichlarini tavsiflab bering. 4. Nima uchun Lamarkning evolyutsion ta`limoti inqirozga uchradi? 2. Lamark evolyutsion qonsepsiyasining asosiy mazmuni. 3.«SHarq Renessansi» («Uyg‘onish») davrida evolutsiya g‘oyalari shaqllanishining asosiy bosqichlarini tavsiflab bering. 4. Nima uchun Lamarkning evolyutsion ta`limoti inqirozga uchradi?