1 JINOYATDA ISHTIROKCHILIK reja: 1. Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi va belgilari. 2. Jinoyat ishtirokchilarining turlari. 3. Ishtirokchilik shakllari. 4. Jinoyatda ishtirok etganlik uchun javobgarlik. 5. Jinoyatga daxldorlik. 6. Ishtirokchilikda sodir etilgan jinoyatlardan ixtiyoriy qaytish. 7. Maxsus sub’ektlar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarda ishtirokchilik. 1. JINOYATDA ISHTIROKCHILIK TUSHUNCHASI VA BELGILARI Jinoyatda ishtirokchilik deb – qasddan sodir qilinadigan jinoyatni ikki yoki undan ortiq shaxsning birgalashib sodir etishiga aytiladi (JK 28 moddasi). Ikki yoki undan ortiq shaxsning birgalashib, jinoyat sodir etishi jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasini oshiradi, jinoyatni sodir etishni, jinoyat izlarini yo‘qotishni osonlashtiradi. Ishtirokchilikda jinoyat sodir etish og‘irlashtiruvchi holat sifatida e’tirof etiladi va jazoning og‘irroq turini qo‘llashni nazarda tutadi. Ishtirokchilikning ikkita belgisi mavjud bo‘lib, ular: - ob’ektiv belgilar; - sub’ektiv belgilar. Ishtirokchilikning ob’ektiv belgilariga: - birgalikdagi harakat (sifat ko‘rsatkichi); 2 - ayni bir jinoyatda ikki yoki undan ortiq shaxsning qatnashishi (miqdor ko‘rsatkichi)ni tashkil etadi. Sifat ko‘rsatkichi - quyidagi harakatlarni sodir etilishini anglatadi. Ular: - jinoyat ishtirokchilarining har biri o‘ziga yuklatilgan vazifani (ayni bir jinoyatning ob’ektiv tomonini tashkil qiluvchi harakatlarni to‘la yoki qisman) sodir etishlarini nazarda tutishi; - ishtirokchilardan birining sodir etgan qilmishi ikkinchisining sodir etishi lozim bo‘lgan harakatlari uchun sharoit yaratib berishi; - umumiy ko‘rinishdagi ijtimoiy xavfli oqibatning kelib chiqishi (moddiy tarkibli jinoyatlarda) barcha ishtirokchilarning birgalikdagi harakatlari mahsuli sifatida gavdalanishi; - birgalikdagi harakat va umumiy oqibat o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishning mavjud bo‘lishligi. Miqdor ko‘rsatkichi esa - jinoyat sodir etishda ikki yoki undan ortiq jismoniy shaxsning ishtirok etishini, ularning har biri jinoiy javobgarlik sub’ekti yoshiga yetganligi va aqli raso shaxs bo‘lishligini anglatadi. Ishtirokchilikning sub’ektiv belgisi – ishtirokchilikdagi jinoyat umumiy qasd orqali sodir etilishidir. Chunki shaxs: - sodir etayotgan qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglashi; - boshqa ishtirokchilarning ham qilmishining ijtimoiy xavfliligini anglaganligi; - ijtimoiy xavfli qilmishni boshqa ishtirokchilar bilan birgalikda sodir etishni istashi; - agar jinoyat moddiy tarkibli bo‘lsa, ishtirokchi kelib chiqishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy xavfli oqibatga ko‘zi yetishi va shunday oqibatni kelib chiqishini istashi. Ishtirokchilik - egri qasddan sodir etiladigan jinoyatlarda ham mavjud bo‘lishi mumkin. Lekin jinoyat qonuni ehtiyotsizlikdan sodir qilinadigan jinoyatlar ishtirokchilikdan sodir etilmasligini ta’kidlaydi. 3 2. JINOYaTDA IShTIROKChILARNING TURLARI Jinoyat huquqida ishtirokchilik turlari - Ishtirokchilik JK 28-moddasiga ko‘ra, jinoyatda ishtirok etuvchi shaxslarning jinoyat sodir etishdagi o‘rni va vazifasiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘ladi. Ular: - bajaruvchi; - tashkilotchi; - dalolatchi; - yordamchi. Bajaruvchi deb - shaxs: - jinoyatning ob’ektiv tomonini bevosita o‘zi to‘liq bajargan shaxs; - jinoyatning ob’ektiv tomonini qisman bajargan shaxs; - jinoyatning ob’ektiv tomonini birgalikda (bir guruh shaxslar bilan) bajargan shaxs; - jinoyatning ob’ektiv tomonini javobgarlikka tortish mumkin bo‘lmagan (sub’ekt yoshiga yetmagan shaxslar yoki aqli noraso) shaxslardan foydalanib bajargan shaxs; - jinoyatning ob’ektiv tomonini javobgarlikka tortish mumkin bo‘lmagan vositalar (hayvonlar yoki qurilmalar)dan foydalanib bajargan shaxs tushuniladi. Tashkilotchi deb - shaxs: - jinoyat sodir etilishini tashkillashtirgan; - jinoyat sodir etilishga rahbarlik qilgan shaxs tushuniladi. Dalolatchi deb - jinoyat sodir etilishiga qiziqtiruvchi shaxs tushuniladi. Ya’ni boshqa bir shaxsda jinoyat sodir etish istagini uyg‘otishi tushuniladi. Qiziqtirish quyidagi harakatlarda ifodalanishi mumkin: - kelishish; - og‘dirib olish; 4 - iltimos qilish; - ishontirish; - ko‘ndirish; - buyruq berish; - aldash va hokozo harakatlarda ifodalanadi. Odatda dalolatchining harakati shaxs jinoyat sodir etishga rozilik bildirgan vaqtdan boshlab tugaydi. Agarda dalolatchi o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra, shaxsni jinoyat sodir etishga ko‘ndira olmasa, uning harakatlari o‘sha jinoyatni sodir etishga tayyorgarlik ko‘rish sifatida kvalifikatsiya qilinadi. Odatda, dalolat aniq bir ob’ekt yoki shaxslarga nisbatan qaratilgan bo‘lishi lozim. Jinoyat sodir etishga da’vat etsa-da, jinoyat aynan qaysi ob’ektga qarshi qaratilishini ko‘rsatmaydigan yoki umumiy da’vat qilgan shaxs dalolatchi deb topilishi mumkin emas. Yordamchi deb - jinoyat sodir etish yoki jinoyat izlarini yo‘qotish uchun yordam berishga oldindan va’da bergan shaxsga aytiladi. Shaxs: - jinoyatni sodir etilishiga o‘z maslahatlarini berish; - ko‘rsatmalar berish; - vositalar berish; - to‘siqlarni yo‘qotish bilan ko‘maklashishga; - jinoyatchini yashirishga; - jinoyat sodir etish qurolini; - jinoyat izlari va vositalarini; - jinoiy yo‘l bilan qo‘lga kiritilgan narsalarni yashirishga; -shuningdek bunday narsalarni olish va o‘tkazish to‘g‘risida oldindan va’da bersa - yordamchi deb topiladi. Jinoyat huquqida, yordamchilik harakatlari o‘z ahamiyatiga ko‘ra, quyidagi turlarga bo‘linadi: 5 - tafakkuriy yordamchilik; - jismoniy yordamchilik. tafakkuriy yordamchilik - maslahatlar, ko‘rsatmalar, axborotlar yig‘ib berish uchun va’da berish shaklidagi harakatlarda ifodalansa; jismoniy yordamchilik esa - aniq harakatlarni sodir etishda, jinoyat sodir etish yoki to‘siqlarni yo‘qotish uchun qurol yoki vositalarini topib berishda ifodalanadi. № Ishtirokchilarning turlari 1. bajaruvchi; - jinoyatning ob’ektiv tomonini bevosita o‘zi to‘liq bajargan shaxs; - jinoyatning ob’ektiv tomonini qisman bajargan shaxs; - jinoyatning ob’ektiv tomonini birgalikda (bir guruh shaxslar bilan) bajargan shaxs; - jinoyatning ob’ektiv tomonini javobgarlikka tortish mumkin bo‘lmagan (sub’ekt yoshiga yetmagan yoki aqli noraso) shaxslardan foydalanib bajargan shaxs; - jinoyatning ob’ektiv tomonini javobgarlikka tortish mumkin bo‘lmagan vositalar (hayvonlar yoki qurilmalar)dan foydalanib bajargan shaxs tushuniladi. 2. tashkilotchi ; - jinoyat sodir etilishini tashkillashtirgan; - jinoyat sodir etilishga rahbarlik qilgan shaxs. 3. dalolatchi; - jinoyat sodir etilishiga qiziqtiruvchi shaxs. 4. yordamchi - jinoyatni sodir etilishiga yoki jinoyat izlarni yo‘qotishga yordam berish uchun oldindan va’da bergan shaxs. Ishtirokchilarning turlariga kirmaydigan 6 1. daxldorlik - jinoyatni sodir etilishiga (jinoyat sodir etilayotganligi haqida aniq bilgan holda xabar bermaslik) yoki jinoyat izlarni yo‘qotishga yordam berish uchun oldindan va’da bermagan shaxs; - jinoyatga daxldorlik, JK 241-moddasida nazarda tutilgan “Jinoyat haqida xabar bermaslik yoki uni yashirish” jinoyati deb kvalifikatsiya qilinadi; - jinoyatga daxldorlik, JK 171-moddasida nazarda tutilgan “Jinoiy yo‘l bilan topilgan mulkni olish yoki o‘tkazish” jinoyati deb kvalifikatsiya qilinadi. 3. IShTIROKChILIK ShAKILLARI Ishtirokchilik shakli deganda - jinoyat sodir etishdagi o‘zaro aloqadorlik, ishtirokchilar harakatini oldindan til biriktirgan holda amalga oshirilish darajasi, sub’ektiv aloqadorligi va xususiyatiga ko‘ra farq qiluvchi bir necha shaxslarning birgalikdagi harakati tushuniladi. JK ishtirokchilikni quyidagi turlarga bo‘ladi. Ular: - oddiy ishtirokchilik; - murakkab ishtirokchilik; - uyushgan guruh; - jinoiy uyushma shaklida bo‘ladi. Oddiy ishtirokchilik deb - ikki yoki undan ortiq shaxsning oldindan til biriktirmay jinoyat sodir etishda birgalashib qatnashishiga aytiladi. Bunday holatda ikki yoki undan ortiq shaxsning olidindan til biriktirmasdan jinoyat ob’ektiv tomonini birgalikda bajarishlari nazarda tutiladi. Agar ishtirokchilar oldindan til biriktirmasdan, jinoyat ob’ektiv tomonini birgalikda sodir qilsalar, ya’ni jinoyat ishtirokchilari faqatgina, bajaruvchilardan tashkil topsa - bu “bir guruh shaxslar tomonidan” jinoyat sodir etish deb topiladi. Bir guruh 7 shaxslar tomonidan jinoyat sodir etish amaldagi JKda umumiy tushunchasi berilmagan. Lekin JK Maxsus qism ayrim moddalarida jinoyat tarkibining og‘irlashtiruvchi holati sifatida nazarda tutilgan. Murakkab ishtirokchilik deb - ikki yoki undan ortiq shaxsning oldindan til biriktirib qasddan jinoyat sodir etishiga aytiladi. Murakkab ishtirokchilikning “bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib” jinoyat sodir etishdan asosiy farqi, murakkab ishtirokchilikda, vazifalarning taqsimlanganligi, ya’ni jinoyat tarkibi ob’ektiv tomonini birgalashib bajarilmasligidadir. Agar ishtirokchilar oldindan til biriktirib, jinoyat ob’ektiv tomonini birgalikda sodir qilsalar, ya’ni jinoyat ishtirokchilarining barchasi bajaruvchilardan tashkil topgan bo‘lsa, bu “bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib” jinoyat sodir etish deb topiladi. Uyushgan guruh deb esa - ikki yoki undan ortiq shaxsning birgalikda jinoiy faoliyat olib borish uchun oldindan bir guruhga birlashishiga aytiladi. Ushbu ishtirokchilik shaklining o‘ziga xos belgisi birgalikda jinoyat sodir etayotgan shaxslarning maqsadiga qarab aniqlanadi. Ya’ni ishtirokchilar bitta jinoyat sodir etish emas, balki ikki yoki undan ortiq marta jinoyatlar sodir etishadi yoki sodir etishni maqsad qilishadi. Jinoiy uyushma deb - ikki yoki undan ortiq uyushgan guruhning jinoiy faoliyat bilan shug‘ullanish uchun oldindan birlashishiga aytiladi. Ya’ni jinoyat faoliyat bilan shug‘ullanishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan ikki yoki undan ortiq uyushgan guruhlarning birlashishidan hosil bo‘lgan jinoiy tashkilot tushuniladi. Jinoiy uyushma tuzishning o‘zi jinoyat qonuni bilan taqiqlangan o‘ta og‘ir jinoyat hisoblanib, tegishlicha JK 242- moddasi bo‘yicha jinoiy javobgarlikni keltirib chiqaradi. № Ishtirokchilik shakllari 8 1. oddiy ishtirokchilik - oldindan til biriktirmasdan, ikki yoki undan ortiq shaxsning qasddan sodir qilinadigan jinoyatning ob’ektiv tomonini birgalashib sodir etishi. Bu “bir guruh shaxslar tomonidan” jinoyat sodir etish deb topiladi. 2. murakkab ishtirokchilik - ikki yoki undan ortiq shaxsning oldindan til biriktirib vazifalar taqsimlangan holda (bajaruvchi, tashkilotchi, yordamchi ko‘rinishida) qasddan bitta jinoyatni sodir etishlari. - oldindan til biriktirib, ikki yoki undan ortiq shaxsning qasddan sodir qilinadigan bitta jinoyatning ob’ektiv tomonini birgalashib (faqat bajaruvchilar) sodir etishlari. Bu “bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib” jinoyat sodir etish deb topiladi. 3. uyushgan guruh - ikki yoki undan ortiq shaxsning jinoiy faoliyat olib borish (ikki yoki undan ortiq jinoyat sodir etish) uchun oldindan til biriktirishi. 4. jinoiy uyushma - ikki yoki undan ortiq uyushgan guruhning jinoiy faoliyat bilan shug‘ullanish uchun oldindan birlashishiga aytiladi. 4. JINOYaTDA IShTIROK ETGANLIK UChUN JAVOBGARLIK Jinoyat ishtirokchisi qonunda belgilangan tartibda aybi isbotlangan ijtimoiy xavfli qilmishlari uchungina javobgar bo‘ladi. 9 JK 30-moddasiga ko‘ra, tashkilotchi, dalolatchi va yordamchilar ham JK Maxsus qismining bajaruvchini javobgarlikka tortishni nazarda tutadigan moddasi bo‘yicha javobgarlikka tortiladilar. Oldindan til biriktirgan guruh (murakkab ishtirokchilik), jinoiy guruh va jinoiy uyushmaning tashkilotchilari hamda a’zolari tayyorgarlik ko‘rilishi yoki sodir etilishida o‘zlari bevosita qatnashgan barcha jinoyatlari uchun javobgarlikka tortiladilar. Uyushgan guruh yoki jinoiy uyushma tashkil etgan yoki ularga rahbarlik qilgan shaxslar – jinoiy uyushma yoki qurolli uyushgan guruh tashkil etganliklari uchun jinoiy javobgarlikka tortilishlari bilan birga, shu guruh yoki uyushma sodir etgan barcha jinoyatlar uchun, basharti, bu jinoyatlar ularning jinoiy niyati bilan qamrab olingan bo‘lsagina, javobgarlikka tortiladilar. Jinoiy uyushma yoki uyushgan qurolli guruhning boshqa (jinoiy uyushmani tuzishda ishtirok etmagan yoki rahbarlik qilmaydigan) a’zolari faqatgina o‘zlari bevosita sodir etgan jinoyatlari uchungina javobgar bo‘ladilar. 5. JINOYaTGA DAXILDORLIK Jinoyatga daxldorlik deb – jinoyat sodir etilishiga yoki jinoyat izlarini yo‘qotishga oldindan va’da bermagan holda yordamlashishda ifodalanadigan harakatlar majmuiga aytiladi. Ushbu harakatlarga: - jinoyatga tayyorgarlik ko‘rilayotganligi, jinoyat sodir etilayotganligi yoki jinoyat sodir etilganligi haqida aniq bila turib, oldindan va’da bermagan holda, hokimiyat organlariga xabar bermaslik ko‘rinishida; - jinoyatchini, jinoyat sodir etish quroli va vositalarini, jinoyat izlarini, jinoiy yo‘l bilan qo‘lga kiritilgan narsalarni oldindan va’da bermagan holda yashirganlikda ifodalanadigan harakatlar ko‘rinishida amalga oshiriladi. 10 Jinoyatga daxldorlik JK 241-moddasi va JK 171-moddasida nazarda tutilgan hollardagina javobgarlikka sabab bo‘ladi. Ya’ni: - og‘ir yoki o‘ta og‘ir jinoyat haqida aniq bilgan holda xabar bermaganlik; - og‘ir yoki o‘ta og‘ir jinoyatlarni oldindan va’da bermagan holda yashirganlik uchun; - mulkning jinoiy yo‘l bilan topilganligini bilgan holda oldindan va’da bermasdan olganlik yoki o‘tkazganlik uchun javobgarlikni keltirib chiqaradi. Jinoyatga daxldorlikni ishtirokchilikning yordamchilik turidan asosiy farqi, yordamchi oldindan va’da bergan holda o‘z harakatlarini sodir etsa, daxldor oldindan va’da bermagan holda o‘z harakatlarini sodir qiladi. Jinoyatga daxldorlik uchun JK 241-moddasi bo‘yicha gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining yaqin qarindoshlari javobgarlikka tortilmaydi 6. IShTIROKChILIKDA SODIR ETILGAN JINOYaTLARDAN IXTIYoRIY QAYTISh Ishtirokchilarning jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishining o‘ziga xos xususiyatlari: Tashkilotchi, dalolatchi yoki yordamchi – jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy ravishda qaytib, jinoyatning oldini olish uchun o‘ziga bog‘liq bo‘lgan barcha choralarni o‘z vaqtida ko‘rgan va bajaruvchining jinoiy faoliyatini davom ettirishiga to‘sqinlik qilgan bo‘lsa, ishtirokchilikda jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish deb topiladi. Bajaruvchining harakatlari esa, jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish yoki jinoyatga suiqasd qilish deb kvalifikatsiya qilinadi. Bajaruvchi jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytsa – boshqa ishtirokchilarning harakatlari sodir qilinishi rejalashtirilgan jinoyatni sodir qilishga tayyorgarlik ko‘rish yoki suiqasd qilish deb kvalifikatsiya qilinadi. Ishtirokchilikda jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish, jinoyatda ishtirokchilik uchun javobgarlikni istisno qiladi.