1 JINOYATNING SUB’EKTIV TOMONI reja: 1. Jinoyat sub’ektiv tomoni tushunchasi. 2. Ayb va uning shakllari. 3. Qasd tushunchasi va uning turlari. 4. Ehtiyotsizlik va uning turlari. 5. Murakkab aybli jinoyatlar. 6. Jinoyat motivi va maqsadi. 7. Xato va uning jinoiy huquqiy ahamiyati. 1. JINOYAT SUB’EKTIV TOMONI TUSHUNCHASI Jinoyat tarkibining sub’ektiv tomoni - Jinoyat qonunida jinoyat deb belgilangan ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsning o‘z qilmishiga bo‘lgan ruhiy munosabati tushuniladi. Sub’ektiv tomon belgilari quyidagilarni tashkil etadi: - ayb; - motiv; - maqsad. Ayb - sub’ektiv tomon zaruriy belgisi, motiv va maqsad esa - fakultativ belgisi sanaladi. Jinoyat tarkibida sub’ektiv tomonning bo‘lmasligi jinoiy javobgarlikni istisno qiladi. Jinoyatning sub’ektiv tomonini to‘g‘ri aniqlash jinoyatchi shaxsning ijtimoiy xavfliligi darajasini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Jinoyatni kvalifikatsiyasi qilishda sub’ektiv tomonning ahamiyati 2 quyidagilarda ko‘riladi: - sub’ektiv tomon - har qanday jinoyat jinoyat tarkibining zaruriy belgisidir. Uning yo‘qligi qilmishning jinoiyligini istisno qiladi; - tegishli jinoyat tarkibining sub’ektiv tomoni va uning barcha belgilarining to‘g‘ri o‘rganilganligi jinoyatni to‘g‘ri va asosli kvalifikatsiya qilishning zaruriy shartidir; - sub’ektiv tomonning to‘g‘ri belgilanganligi aybdor shaxsga nisbatan jinoiy javobgarlik, jazo muddati va miqdorini to‘g‘ri belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi; - sub’ektiv tomonning to‘g‘ri belgilanishi qonuniylikni ta’minlash va mustahkamlashning zaruriy shartidir. 2. AYB VA UNING ShAKILLARI Ayb - jinoyat qonuni bilan taqiqlangan ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsning o‘zi sodir etgan ijtimoiy xavfli qilmishiga va uning oqibatlariga bo‘lgan ichki ruhiy munosabati tushuniladi. Aybning ruhiy munosabat sifatidagi holatlari tafakkuriy va irodaviylik bo‘lib, ular birgalikda aybni shakllantiradi. Tafakkuriy holati bu - shaxs o‘zi sodir etayotgan ijtimoiy xavfli qilmishining xavflilik xususiyatini anglab yetayotganligini ifodalasa; Irodaviylik holati – shaxs o‘z harakatlarini boshqara olish imkoniyatini anglatadi. Aybsiz holda zarar yetkazishda – aybning tafakkuriy va irodaviy holatining mavjud bo‘lmaganligi sababli jinoiy javobgarlik keltirib chiqarmaydi. Ayb shakllari JK 20-moddasiga ko‘ra, qasd va ehtiyotsizlik ko‘rinishida bo‘ladi. 3. QASD TUShUNChASI VA UNING TURLARI Qasddan jinoyat sodir etish tushunchasiga tarif berishda jinoyat moddiy yoki formal tarkibli jinoyat ekanligini e’tiborga olish lozim bo‘ladi. Qasd turlari ikki xil: - to‘g‘ri qasd; 3 - egri qasd. Moddiy tarkibli jinoyatlarda, agar shaxs o‘z qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglagan, uning ijtimoiy xavfli oqibatlariga ko‘zi yetgan va ularning yuz berishini istagan bo‘lsa, bunday jinoyat to‘g‘ri qasddan sodir etilgan deb topiladi; Agar shaxs o‘z qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglagan, uning ijtimoiy xavfli oqibatlariga ko‘zi yetgan va ularning yuz berishiga ongli ravishda yo‘l qo‘ygan bo‘lsa, bunday jinoyat egri qasddan sodir etilgan deb topiladi. Formal tarkibli jinoyatlarda esa shaxs o‘z qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglagan va shunday qilmishni sodir etishni istagan bo‘lsa jinoyat to‘g‘ri qasddan sodir etilgan deb topiladi. Formal tarkibli jinoyatlarda - egri qasd mavjud bo‘lmaydi. Aybning qasd shaklini to‘g‘ri va egri qasd shakliga ajratish - aynan qasdning irodaviy holatiga bog‘liq bo‘ladi. Jinoyat huquqida qasdning yana boshqa shakllari ham mavjud bo‘lib, ularga: Qasdning kelib chiqish vaqtiga ko‘ra: oldindan o‘ylangan qasd yoki to‘satdan yuz bergan qasd shakllariga. Shaxs haraktlarining xususiyatiga qarab: aniq va muqobil qasd shaklariga bo‘linadi. Muqobil qasdda - shaxs sodir etgan qilmishi natijasida amalda kelib chiqqan oqibatiga qarab harakatlari kvalifikatsiya qilinadi. Qasd shakllari sodir qilingan ijtimoiy xavfli qilmishlarni tasniflashda, kvalifikatsiya qilishda, jinoyat tarkibini to‘g‘ri tahlil qilishda va jazo turlarini individuallashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 4. EHTIYoTSIZLIK VA UNING TURLARI Ehtiyotsizlik orqasidan jinoyat sodir etish deb – ijtimoiy xavfli qilmishni o‘z- o‘ziga ishonish yoki beparvolik orqasidan sodir etishga aytiladi. Ya’ni ehtiyotsizlikning ikki shakli mavjud. Ular: - o‘z-o‘ziga ishonish; 4 - beparvolik. Agar jinoyatni sodir etgan shaxs o‘z xulq-atvori qonunda nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli oqibatlar keltirib chiqarishi mumkinligiga ko‘zi yeta turib, ehtiyotkorlik chora- tadbirlariga ongli ravishda rioya etmagan holda bunday oqibatlar kelib chiqmasligiga asossiz ravishda umid qilgan bo‘lsa, bunday jinoyat o‘z-o‘ziga ishonish oqibatida sodir etilgan deb topiladi. O‘z-o‘ziga ishonishning egri qasddan asosiy farqi - aybning irodaviy holatiga ko‘ra aniqlanadi. Ya’ni egri qasdda shaxs oqibat kelib chiqishiga ongli ravishda yo‘l qo‘yib bersa; O‘z-o‘ziga ishonishda ushbu oqibatning kelib chiqmasligiga asossiz ravishda umid qiladi. Jinoyat beparvolik orqasidan sodir etilgan deb - agarda shaxs o‘zining xulq-atvori qonunda nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli oqibatlar keltirib chiqarishi muminligiga ko‘zi yetmasada, lekin ko‘zi yetishi lozim va mumkin bo‘lsa, bunday jinoyat beparvolik orqasidan sodir etilgan deb aytiladi. Beparvolikning aybsiz holda zarar yetkazishdan farqi esa - aybning tafakkuriy va irodaviy holatiga bog‘liq bo‘ladi. Ya’ni, tafakkuriy holat beparovlikda shaxs o‘z qilmishining ijtimoiy xavfli oqibatlar keltirib chiqarishi mumkinligini o‘sha vaziyatga ko‘ra bilishi yoki anglashi lozimligini ifodalasa; irodaviy holat - oqibatni oldini olishga harakat qilmaganligida ifodalanadi. Aybsiz holda zarar yetkazishda esa, shaxs - o‘z xulq atvorini ijtimoiy xavfliligini anlamaganligi, anglashi lozim ham bo‘lmaganligi - tafakkuriy holat; oqibatni oldini olish imkoniyatining haqiqatda mavjud emasligi esa - irodaviy holatini tashkil qiladi (moddiy tarkibli jinoyatlar uchun). Demak, aybsiz holda zarar yetkazganda, shaxs harakatlarida jinoyat tarkibi mavjud bo‘lmaydi. Odatda, aybning ehtiyotsizlik shakli formal tarkibli jinoyatlarda mavjud bo‘lmaydi. 5 AYB № Ayb shakllari Tafakkuriy holati Irodaviy holati 1. To‘g‘ri qasd - qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglaganligi; - ijtimoiy xavfli oqibatlarga ko‘zi yetganligi. - shunday oqibatlarning kelib chiqishini istab harakat qilgan bo‘lishligi. 2. Egri qasd - qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglaganligi; - ijtimoiy xavfli oqibatlarga ko‘zi yetganligi. - shunday oqibatlarning kelib chiqishiga ongli ravishda yo‘l qo‘yib berganligi. 3. O‘z-o‘ziga ishonish - o‘zining xulq-atvori qonunda nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli oqibatlar keltirib chiqarishi mumkinligini ko‘ra bilganligi. - ehtiyotkorlik chora tadbirlariga ongli ravishda rioya qilmagan holda, ijtimoiy xavfli oqibatlar kelib chiqmasligiga asossiz ravishda umid qilganligi. 4. Beparvolik - o‘zining xulq-atvori qonunda nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli oqibatlar keltirib chiqarishi muminligiga ko‘zi yetmasada, lekin ko‘zi yetishi lozim va mumkin bo‘lishligi. - oqibatni oldini olishga harakat qilmaganligi. 5. Aybsiz holda - xulq-atvori ijtimoiy - oqibatni oldini olish 6 zarar yetkazish xavfliligini anglamaganligi, anglashi lozim ham bo‘lmaganligi. imkoniyatining haqiqatda mavjud emasligi. Ijtimoiy xavfli qilmishni qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasidan sodir qilgan shaxsgina jinoyat sodir etishda aybli deb topilishi mumkin. 5. MURAKKAB AYBLI JINOYaTLAR Murakkab aybli jinoyatlar - Ayrim hollarda qasddan jinoyat sodir etilishi natijasida boshqa bir og‘ir oqibatlar kelib chiqadi. Lekin bu oqibat shaxsning qasdi bilan qamrab olinmaydi, balki bu shaxsning ehtiyotsizligi natijasida kelib chiqadigan oqibat hisoblanadi. Bunday holatda agar qonun sodir etilgan qilmishni qattiqroq javobgarlik bilan bog‘lagan bo‘lsa, sodir qilingan qilmish qasddan sodir etilgan jinoyat deb topiladi. Ushbu turdagi jinoyatlar murakkab aybli jinoyatlar deb nomlanib, JK Maxsus qism bitta moddasi bilan kvalifikatsiya qilinadi (mas: JK 104-moddasi 3-qism “d” bandi, “Jabrlanuvchining o‘limiga sabab bo‘lgan og‘ir tan jarohati yetkazish”). 6. JINOYaT MOTIVI VA MAQSADI Jinoyat motivi deyilganda - inson faolligi manbasi, ichki yo‘naltiruvchi hissiyot tushuniladi. Motiv sub’ektni o‘z maqsadlari sari yo‘naltiruvchi kuch hisoblanadi. U ma’lum inson ehtiyojlari va qiziqishlaridan yuzaga keladi va shaxsni jinoyat sodir qilishga yo‘naltiradi. (mas: “Rashk motivi” orqali qasddan odam o‘ldirish jinoyati JK 97- moddasi 1-qismi). Jinoyat maqsadi esa – ijtimoiy xavfli qilmishni bajarishdan ko‘zlangan manfaat (mas:“Tamagirlik maqsadida” qasddan odam o‘ldirish JK 97- moddasi 2 – qismi “i” bandi). Ushbu belgilar jinoyat tarkibi sub’ektiv tomonining fakultativ belgisi sifatida jinoyatni kvalifikatsiya qilishda e’tiborga olinmasada, jazo tayinlashda e’tiborga 7 olinadi. Ayrim hollarda, ushbu belgilar JK Maxsus qism moddalari dispozitsiyasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri jinoyat tarkibining zaruriy belgisi sifatida ham nazarda tutilgan bo‘lsa, ular jinoyat tarkibining zaruriy belgisi bo‘lib keladi (mas: JK 124-moddasi “Bolani almashtirib qo‘yish” jinoyati dispozitsiyasida maqsad jinoyat tarkibining zaruriy belgisi sifatida ko‘rsatilgan). 7. XATO VA UNING JINOIY HUQUQIY AHAMIYaTI Xato deganda - shaxs o‘zi sodir qilgan qilmishining yuridik va faktik holatlariga nisbatan adashishi tushuniladi. Adashganlik xususiyatiga ko‘ra, xato: yuridik va faktik xato turlariga bo‘linadi. Yuridik xato deb - bu shaxs sodir qilgan qilmishining jinoyat huquqiy motivi haqida noto‘g‘ri tasavvuri tushuniladi. Odatda, yuridik xato jinoyat kvalifikatsiyasiga ta’sir qilmaydi. Sababi, qilmish jinoyat qonunchiligi bo‘yicha tavsiflanadi, ijtimoiy xavfli qilmishni sodir qilgan shaxsning sub’ektiv fikri bo‘yicha emas. Faktik xato deb esa - jinoyat tarkibining ob’ektiv belgisi hisoblanadigan holatlar to‘g‘risidagi noto‘g‘ri tushunchasi. Faktik xato jinoyatni kvalifikatsiyasiga ta’sir qiladi. XATO № Xato turlari Xato ko‘rinishlari 1. Yuridik xato - shaxs sodir etgan qilmishini jinoyat deb hisoblaydi, lekin sodir qilgan qilmishida jinoyat belgilari bo‘lmaydi; - shaxs o‘z harakatlarini jinoyat deb hisoblamaydi, lekin ushbu harakatda jinoyat