JIZZAX-SIRDARYO TURISTIK MINTAQASI
Reja:
1.
Jizzax-Sirdaryo turistik mintaqasining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi
o‘rni.
2.
Mintaqada turizmning rivojlanish tendensiyalari. Mintaqaning turistik
resurslari salohiyati.
3.
Mintaqada turizm turlarini rivojlantirish imkoniyatlari.
1. Jizzax-Sirdaryo turistik mintaqasining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy
hayotidagi o‘rni.
Jizzax viloyati O`zbekiston Respublikasi tarkibida dastlab 29-dekabr 1973-
yilda tashkil etilgan va u 6-sentabr 1988-yilda qo`shni viloyatlar tarkibiga kiritilgan.
Hozirgi holatda esa Jizzax viloyati 16-fevral 1990-yilda qayta tiklangan. Viloyat
o`zining maydoniga ko`ra, mamlakatimizda o`rta mavqeni egallaydi. (respublikada
13 ta ma`muriy mitaqalarning har birida o`rtacha 34.5 ming kv.km yer to`g`ri
keladi).Uning hududi 21.2 ming kv.km. bo`lib, bu borada Surxondaryo viloyati bilan
deyarli tengdosh hisoblanadi. O`zbekistonda nisbatan viloyat maydoni 4.7 foizga
barobar holda bu yerda, 2000-yil dastlabki ma`lumotlarga qaraganda 1123 ming yoki
mamlakatimizning 4.0 foiz aholisi yashaydi. Bu ikki nisbiy raqamlarning qiyosiy
tahlili Jizzax viloyatida aholi joylashuvi respublika o`rtacha ko`rsatkichidan biroz
pastligidan guvohlik beradi. Darhaqiqat, viloyat aholisining zichligi 1 km. kv. ga 53
kishi,mamlakatimizda esa 62 kishi. Mamuriy jihatdan Jizzax viloyati 12 ta qishloq
tumanidan iborat. Ularning eng kattasi Forish tumani hisoblanadi (9.8 ming km.kv
yoki viloyat hududining 46.2%), eng kichik maydon esa Zafarobod tumanida qayd
etiladi (0.33 ming kv.km). Jizzax viloyati mamlakat hududiy mehnat taqsimotida
paxta, poliz, g`alla va bog`dorchilik mahsulotlarini yetishtirish, chorvachilikning jun
va go`sht yo`nalishlari bilan ajralib turadi. Sanoatida tog`-kon, yengil va oziq-ovqat
tarmoqlari respublika ahamiyatiga ega. Aholisi va mehnat resurslari
geografiyasi. Viloyat aholisi 2010-yil ma`lumotiga binoan 1123 ming kishi, uning
yarmidan ko`prog`i , ya`ni 52 %i qishloq joylarga to`g`ri keladi. Viloyat aholisining
o`sish surati ham respublika o`rtacha darajasi atrofida. Viloyat aholisi 2001-2010-
yillar oralig`ida 1.13 % ga o`sgan holda, o`rtacha bir yillik ko`payishi 1.40 % gat
eng bo`lgan. Demografik xususiyatlar o`z navbatida aholining tabiiy hamda mexanik
harakati tufayli yuzaga kelgan. Viloyatda tug`ulish va tabiiy ko`payishi
ko`rsatkichlari yuqori. 2009-yilda viloyat aholisining tabiiy ko`payishi 22.9 ming
kishidan iborat bo`lgan. Aholisining migratsiya qoldig`i esa minus 3786 kishi. Shu
yilda tashqaridan ko`chib kelganlar 6618 kishi, ko`chib kelganlar 10404 kishi
(Viloyat statistika boshqarmasi ma`lumotlari). Har ming kishiga hisoblaganda,
tug`ilish viloyat bo`yicha 273 kishini, vafot etganlar 4.4 kishini tashkil qiladi.
Viloyatda 2009-yilda urbanizatsiya darajasi 47 %. (Respublikada 51.7 %), bir yil
oldin ya`ni 2008-yilda esa u 29.2 % bo`lgan. Aholi 6 ta shahar 43 ta shaharchalarda
istiqomoat qiladi. “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili ” Davlat dasturining
ijrosiga binoan viloyatda 34 ta qishloq aholisi punkitlariga shaharcha maqomi
berilgan. Jumladan Jizzax tumanida ularning soni 7 ta: Jizzaxli, Gandushtosh,
Qorayantoq, Tokchilik, Mulkanlik, Qanli, Uchtepa; Baxmal tumanida 6 ta; Mug`ol,
Novqa-1, Alamli, Tongortar, Oqtosh hamda Baxmal; G`allaorolda 4 ta Abdukarim,
Lalmikor, Chuvilloq, Qangli-1. Qolgan tumanlarda bunday shaharchalar ozroq.
Paxtakor va Do`stlik tumanlarida esa atigi bittadan (Gulzor va Navro`z). Jizzax
viloyatida 524 ta qishloq aholi punkitlari bor, yangi shaharchalar paydo bo`lganligi
sababli qolgan qishloqlar yanada maydalashgan; har bir qishloqda o`rtacha 1107
kishi to`g`ri keladi. 2010-yil ma`lumotlariga ko`ra, viloyatda mehnatga layoqatli
yoshdagi aholi 614.1 ming kishi, iqtisodiy faol aholi 387.7 ming, iqtisodiyotda band
aholi 370.8 ming kishi. Band bo`lgan aholining 2/3 qismi moddiy ishlab chiqarish
sohasiga mansub. Sanoatda band bo`lganlar ulushi- 7.8 %, qurilishda-6.7 %, savdo,
umumiy ovqatlanish sohalarida 8.0 %, transport va aloqada 2.4 %. Iqtisodiyotda
band bo`lganlarning eng katta qismi qishloq va o`rmon xo`jaligida qayd etilgan.
(35.7 %).
Xo`jaligi. Jizzax viloyati o`zining mintaqaviy iqtisodiy tuzilmasiga ko`ra
rivojlanib borayotgan agrar-industrial hudud hisoblanadi. Uning hissasiga respublika
yalpi ichki mahsuloti qiymatining 2.5 %i sanoat ishlab chiqarishning 1.1%, xalq
iste`mol mollarining 1.5, qishloq xo`jalik mollarining 5.4, investitsiya hajmining 1.8,
qurilish ishlarining 2.5, savdo aylanmasi va pullik xizmatlarning 2.5, eksportning 0.6
va importning 0.3 % i to`g`ri keladi. Viloyatning yalpi hududiy mahsuloti tarkibi esa
quyidagicha (2009); sanoat ishlab chiqarish 6.5 %, qurilish 8.0%, qishloq xo`jaligi
39.7 %, transport va aloqa 6.4 %, savdo va umumiy ovqatlanish 5.4 %, soliqlar 5.9
% va boshqa sohalar 10.9 %. Kichik biznes yalpi hududiy mahsulotning 73.8 foizini
ta`minlagan bo’lib, bu sohada iqtisodiyotda jami band bo`lganlarning 77.8 % xizmat
qiladi.Uning hissasiga 99.9 % qishloq xo`jalik mahsuloti, 89.7 qurilish, 49.7 %
savdo, 48.0 % pullik xizmatlar, 45.4 % asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar va
37.4 % sanoat mahsuloti to`g`ri keladi. Kichik biznesni asosiy qismi xususiy
tadbirkorlik faoliyatidan iborat.
Sanoati. Viloyatda jami sanoat korxonalarining soni 673 ta, shu jumladan yirik
sanoat korxonalari 15 ta. Bu makroiqtisodiy sohada 9.1 ming kishi ishlaydi.
Tarmoqlar tarkibida yengil va oziq-ovqat sanoati yetakchilik qiladi. Mazkur tarmoq
viloyat yalpi sanoat mahsulotlarining 70.6 % ini beradi. 2009-yilda 71.1 ming tonna
paxta tolasi, 112.2 ming chigit, 7.7 ming tonna o`simlik yog’i, 52.1 ming t. un, 36.9
ming t. omuxta esa, 183 ming dona akkumlatorlar. Shuningdek, 201.4 ming t. go`sht
va go`sht mahsulotlari, 24.4 ming t. sut, 550 tonna boshqa oziq-ovqat mahsulotlari
ham olingan. Tog`-kon sanoati Qo’ytosh ( volfram, molibden), Marjonbuloq (oltin),
Uchquloch (qo’rg’oshin, rux) va boshqa resurs shaharlarida tashkil etilgan. Xalq
iste`mol mollarining 408 %i birgina viloyat markazi-Jizzax shahriga to`g`ri keladi.
Qishloq tumanlari orasida Do`stlik, Jizzax, G`allaorol, Baxmal va Zomin tumanlari
ajralib turadi.
Qishloq xo`jaligi. Turli tarmoqlarga ixtisoslashgan qishloq xo`jaligi Jizzax
viloyati iqtisodiyotining yetakchi tarmog`i hisoblanadi. Mintaqa paxta, chorvachilik,
bog’dorchilik, lalmikor dehqonchilik, asalarichilik, kartoshka, sabzavot, poliz
mahsulotlarini yetishtirishga ixtisoslashgan. Dehqonchilik 48.5 va chorvachilik 51.5
% dan qishloq xo`jalik mahsulotlarini beradi. Bu nisbat ob-havo, iqlimi sharoitlari
hamda mamlakatimizning agrar siyosati ta`sirida o`zgarib turadi. 2008-yil
ma`lumotlariga ko`ra, viloyatda jami qishloq xojaligida fydalanadigan yerlar 1168.4
ming gektarga teng bo`lgan. Uning 23.6 % i sug`oriladigan yerlardan iborat. Bu
shuni ko`rsatadiki, viloyatda sug`orma dehqonchilikni rivojlantirish imkoniyatlari
bir muncha cheklangan. Sug`oriladigan yerlar ulushi ayniqsa tog` va tog` oldi
hududlarida joylashgan Forish, Zomin, Baxmal, G`allaorol, Yangiobod qishloq
tumanlarida. Viloyat qishloq xo`jaligida foydalaniladigan yerlaring 41.1 %
ekinmaydonlari bilan, 57.1 %i pichanzor va yaylovlar bilan band. Pichanzor va
yaylovlar Baxmal. Zomin, Forish, Yangiobod kabi tog` va tog`oldi hududlarida
joylashgan qishloq tumanlarida, jami ekiladigan yerlar esa pasttekislik hududlarida
(Arnasoy, Do`stlik, Paxtakor, Zarbdor, va boshqalar) ko`p. 2009-yil ma`lumotlari
bo`yicha qishloq xo`jalik ekinlarining umumiy maydoni 372.5 ming gektarni tashkil
qiladi. Jami qishloq xo`jalik mahsulotlarining 62.2 % i dehqon xo`jaligida, 37.0 % i
fermer xo`jaligida to`g`ri keladi. Dehqon xojaliklarining ulushi xususan
chorvachilikda, bog`dorchilik, kartoshka, sabzavot va poliz mahsulotlarini
yetishtirishda ko`proq. Fermer xo`jaliklari esa asosan paxtachilikda rivojlangan.
Fermer xo`jaliklariga biriktirilgan yer maydoni 457.7 ming ga, ularda
ishlamaydiganlar 61.6 ming kishi, har bir fermer xo`jaligida band bo`lganlarda
o`rtacha 7.4 gektardan yer to`g`ri keladi.
2009-yil yakunlari bo`yicha barcha donli ekinlar maydoni 198.4 ming ga, uning
191.5 ming ga boshoqli don ekinlari bilanband. Shu jumladan, 120.5 ming ga yerga
bug`doy ekilgan, umumiy hosil 411.6 ming t, hosildorlik 34.2 s. Paxta maydonlari
101.9 ming ga, yalpi hosil 224.0 ming t. hosildorlik 22.0 s/ga. Kartoshka 1.3
gektarga, sabzavot 9.1 ming gektarga, poliz 6.8 ming gektarga ekilgan. Yalpi hosil
mos holda 33.4: 203.2: 143.6 ming tonnani tashkil qilgan. Bog`dorchilik esa 11.0
ming gektarni tashkil etilgan, yalpi hosil 50.2 ming t. (asosan olma), hosildorlik 62.4
s/ga. Viloyat qishloq xo`jaligida 2009-yilda tirik vaznda 116.9 ming t go`sht, 314.5
ming t sut, 97.4 ming dona tuxum, 76 tonna jun, 24.2 ming dona qorako`l terisi 588.3
ming tonna pilla yetishtirilgan. Yirik shoxli qoramollarboshqa toifadagi xo`jaliklarda
571.6 ming bosh (ko`pchiligi dehqon xo`jaliklarida), qo`y va echkilar 1310 ming
bosh, otlar 18.7 ming bosh bo`lgan.
Geografik o`rni va tabiiy resurs salohiyati. Jizzax viloyati O`zbekiston
Respublikasining markaziy qismida joylashganligi uning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishida ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Shu bilan birga mintaqaning geosiyosiy o`rni
ham o`ziga xos: viloyat shimolida Qozog`iston, janubi-sharqida Tojikiston
respublikasi bilan chegaradosh. Ko`rinib turibdiki, Jizzax viloyati geografik
o`rnining “markaziyligi” va transchegaraviyligi uning tarixiy, iqtisodiy va siyosiy
rivojlanishida muhim omil bo`lib xizmat qilgan.Jumladan, Jizzax shahrining O`rta
Osiyoning qadimiy markazlari Samarqand, Toshkent, Xo`jand va O`ratepa
oralig`ida Buyuk Ipak yo`lida o`rnashganligi ham hozirgi viloyat markazi
shakllanish va rivojlanish xususiyatlarini belgilab beradi. Hududning shimoliy,
shimoli-g`arb va janubiy qismlari tog`liklardan, o`rta qismi tekisliklardan iborat. Bu
yerda Nurota,Pistamtog`, Turkiston, G`obdintov tog`lari bor; eng baland cho`qqilari
Bozorxonim (3401 m Baxmal tumanida) va Shavkattov (4029 m, Zomin tumanining
chekka janubida ). Tog` va tog` oldi hududlarida Nurotatog`-yong`oq, Zomin tog`-
archa davlat qo`riqxonalari hamda Zomin xalq bog`i tashkil etilgan. Viloyatning har
xil landshaft turlariga boyligi tabiiy holda hududiy mehnat taqsimotinig
rivojlanishida asosiy omil bo`lgan va shunga mos holda tabiiy-xo`jalik tarmoqlari
shakllangan. Tog` va tog`oldi hududlarida chorvachilik, bog`dorchilik, asalarichilik,
lalmikor dehqonchilik, rekreatsiya va turizm rivojlangan, tekislik qismi esa eski
yangi o`zlashtirilgan, ko`proq paxta ekiladigan hududlardan iborat.Mintaqada turli
xil qadimiy boyliklar ham bor. Ular jumlasiga oltin, folfram, qo`rg`oshin, rux,
molibden, ohak, granit, marmar kabilar kiradi. Qo`ytoshning volfram,
Marjonbuloqning oltin, Uchqulochning qo`rg`oshin-rux konlari sanoat ahamiyatiga
ega. Iqlimi kontenental, asosiy gidrografik shahobchasi Sangzor daryosi bo`lib, u
sug`orma dehqonchilikda foydalaniladi. Shimolda joylashgan Aydarko`l va Arnasoy
ko`llari baliqchilikni rivojlantirishda imkon beradi.Turkiston, Nurota,Pistalitog`,
G`o`bdin kabi tog` tizmalari o`ziga xos landshaft turlarini shakllantirgan. 1976-yilda
Zomin tumanida 50 ming gektarni egallagan milliy bog` (park) tashkil etilgan. Shu
hududda Zomin qo`riqxonasi ham mavjud. Umuman olganda, Zomin, Baxmal,
G`allaorol, Forish tumanlarida rekreatsiya resurslari ko`p va bu yerda ekoturizm
uchun ham sharoit qulay.Ushbu hududlarning yozi nisbatan salqinroq,namgarchilik
esa tabiiy holda lalmikor dehqonchilikni xususan bug`doy yetishtirishda qulaylik
yaratadi.
Investitsiya, transport va tashqi iqtisodiy aloqalar. 2009-yilda viloyat asosiy
kapitaliga 230194 mln.So`m hajmida investitsiyalar kiritildi. Uning 22.8 % i
respublika byujetidan, 4.4 foizi korxonalar va aholi mablag`lari hisobidan, 8.1 % i
esa xorijiy mamlakarlar investitsiyalari va kreditlariga to`g`ri keladi. Jami
investitsiyalarning 2/5 qismi ishlab chiqarish tarmoqlari (sanoatga 14.1 %, qishloq
xo`jaligida 16.3 %, 59.0 foizi noishlab chiqarish sohalariga, 28.2 % ta`limga, 21.6
% uy-joy qurilishiga) yo`naltirilgan.Albatta bu quyilmalar kelajakda o`z samarasini
beradi. Xorijiy investitsiyalar yordamida 53 ta qo`shni korxonalar tashkil etilgan,
ularning 44 tasi faoliyat ko`rsatmoqda. 2008-yilda 39 ta faoliyat ko`rsatgan qo`shma
korxonalar viloyat yalpi mahsulotining 19.7 %, eksportning 7.8 % ni ta`minlagan.
Ularda jami 1910 kishi ishagan, import hajmi 14813 ming AQSH dollariga teng
bo`lgan. Jizzax viloyatining transport geografik o`rni qulay.Bu yerdan katta o`zbek
trakti, elektrlashtirilgan temir yo`l o`tgan. Viloyat va uning markazi Jizzax shahri
Toshkent, Samarqand, Bekobod shaharlari bilan aloqa qilish uchun qulay
imkoniyatga ega. Tashqi iqtisodiy aloqalar, asosan Xitoy (33.6 % tashqi Tovar
aylanmasi), Rossiya (17.6 %), Shvetsariya (11.7 %), Gonkong (8.3 %), Turkiya (8.2
%), Singapur (7.2) va boshqa davlatlar bilan olib boriladi. 2009-yilda viloyatning
tashqi savdo aylanmasi 104.9 ming AQSH dollariga teng bo`lgan holda, eksport 732
va import 31.7 mln. dollarni tashkil qilgan. Eksport tarkibida paxta tolasi 81.6 %,
oziq-ovqat mahsulotlari 10.8 % o`rinlariga ega. Import tarkibida esa mashina va
uskunalar 35.6 %, kimyo va undan tayyorlangan mahsulotlar 32.4 %, oziq-ovqat
mahsulotlari 7.4 % ni tashkil qilgan.
Jizzax-Sirdaryo turistik rayoni o’zining tabiiy rekreasiya resurslari, o’ziga xos
landshaft zonalari va qadimiy manzilgohlari bilan mashhur. Jizzax viloyatining
Morguzar va Turkiston tog’ tizmalaridagi tabiiy va rekreasiya maskanlari, Sangzor
daryosi havzasining landshaft zonalari ushbu rayonning turizm imkoniyatlarini
oshiradi. Undan tashqari Zomin va Baxmal tog’ va tog’oldi mintaqalari aziz
qadamjolar hamda dam olish maskanlariga boy hisoblanadi. Turistik rayonda
ekologik turizmni rivojlantirish borasida amaliy ishlar boshlangan. «Ekosan»
xalqaro jamg’armasining ekoturizm bo’linmasi tomonidan Jizzax viloyatining
Zomin milliy bog’i va Nurota qo’riqxonalariga marshrutlar ishlab chiqilgan. Zomin
milliy bog’i Toshkentdan 250 km o’zoqlikda bo’lib, viloyatdagi Tureiston tog’
tizmasining shimoliy yonbag’rida joylashgan. Bog’ning umumiy maydoni 24,1 ming
ga, shundan 12,1 ming ga o’rmonlar va 16,7 ming ga o’rmon bilan qoplangan
yerlardan iborat. Milliy bog’ rekreasion zonalardan iborat. Unga ekologik turizmni
soylar bo’ylab, hamda tabiatning ajoyib obyektlariga piyoda va otlarda uyushtiriladi.
Nurota davlat qo’riqxonasi Jizzax viloyati Forish tumanida Nurota tog’
tizmasining yonbag’rida joylashgan. Umumiy maydoni 17,7 ming ga bo’lib, turistik
marshrutlar piyoda va otlarda uyushtiriladi. Marshrutlar asosan ibtidoiy jamiyatning
toshlarga chizilgan rasmlari, relikt daraxtlar, Seversov qo’ylarining tabiatdagi
populyasiyasini o’rganish va tomosha qilishga asoslangan.
Undan tashqari Jizzax viloyatining Baxmal tumani so’lim go’shalari, hamda
muqaddas ziyoratgohlarga boy hisoblanadi. Bunda G’allaorol tumanidagi Sadir
Vaqqos avliyosini qo’shib hisoblaganda 11 ta muqaddas joylarni ziyorat qilish
qo’lay hisoblanadi. Bu ziyoratni Qirqqiz avliyo – Do’lana avliyo – O’smat ota –
Novqa ota – Mir Said Ahmad – Bog’imazor ota – Jo’m-Jo’m ota – Azizlar – Terakli
ota – Xo’ja Ko’ndalang – Sadir Vaqqos avliyo yo’nalishida tashkil etish mumkin.
Mazkur turistik rayonda turizmni rivojlantirishning asosiy muammosi turizm
infratuzilmasini yaxshilashdir. Mintaqada turistik xizmat ko’rsatishning barcha
tarmoqlarini rivojlantirish talab etiladi. Shunda, mazkur mintaqada iqtisodiyotida
turizm o’z o’rniga ega bo’ladi.
2. Mintaqada turizmning rivojlanish tendensiyalari. Mintaqaning
turistik resurslari salohiyati.
Jizzax viloyatida turizmning maxsus turlarini tashkil etish. Jizzax viloyatida
turizmning maxsus turlarini quyidagi jadval ma`lumotlari asosida ko`rish mumkin.
Jizzax viloyatida turizmning maxsus turlari.
2.1.jadval.
N
Turizmning
maxsus turlari
Turizmda
qiziqish
foydalanish ob`ekti
Ommaviy
rivojlangan,
joylashgan tumanlar.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Milliy
madaniyatga
qiziqish turimi
Qishloq va fermer
hayoti turizmi.
Qadimgi
tabiat
yodgorliklari
turizmi
Milliy
hunarmandchilik
turizmi.
Kashtachilik
1. Milliy liboslar
3.Milliy ustachilik.
4.Gilamchilik.
Milliy
o`yinlar
turizmi.
Urf-odatlar,
oila
hayoti,
milliy etiket, kattalar va
yoshlar
munosabati,
uy
tutish, kelin to`y, sunnat
to`yi,
mehmon
kutishva
mehmondorchilik
marosimlari.
Qishloqlarning
turli
tumanligi va tabiiy-tarixiy
davrga
yuzaga
kelishi,
qishloq
aholisi
hayoti,
fermerlar hayoti va faoliyati.
1.Sharsharalar.
2.Karst buloqlar.
3.Tabiat go`shalari.
4.tabiat haykallari, rasmlari.
Matoga rangli gul solish.
Milliy to`n.
Egarsozlik.
Gilam va polos to`qish.
6.1.Chavandoz
ot
ustida
tortishuvga marraga uloq
olib boorish, ko`pkari.
O`zbekiston Respublikasining
barcha
viloyatlari,tumanlari
va qishloqlari.
Respublikamiz hududlaridagi
qishloqlar,
tog`dagi
qishloqlar,suv havzalaridagi
qishloqlarga qiziqish.
Zomin,
Baxmal,G`allaorol tumanlari.
Baxmal,G`allaorol tumanlari.
Jizzax usuli.
Jizzax viloyati.
Baxmal tumani.
Jizzax viloyati.
G`allaorol, Baxmal, Jizzax,
Forish,Zomin tumanlari.
G`allaorol tumani.
Zomin, Forish tumanlari.
G`orshunoslik
turizmi.
Ekoturizm.
Amir Temur darvozasidagi
g`or.
Qo`riqxona
va
milliy
bog`larga sayohat.
Ishda Jizzax viloyatida turizmning yuqorida ko`rsatilgan maxsus turlariga tasnif
beriladi.
Milliy madaniyatga qiziqish turizmi. Turizmning ushbu turiga
xalqimizning qadimdan tarkib topgan urf-odatlari, oila hayoti, milliy etiket, kattalar
va yoshlar munosabati, uy tutish, kelin to`yi, sunnat to`yi, mehmon kutish va
mehmondorchilik munosabatlari bilan xorijiy turistlar tanishish imkoniyatlariga ega
bo`ladilar.
Jizzax
viloyatida
istiqomat
qiluvchi
xalqlarning
urf-odatlari
respublikamizning boshqa hududlarida yashovchi xalqlar urf-odatlariga o`xshash.
Chunki ushbu hududda yashovchi aholi qadimdan respublikamiz boshqa
hududlarida yashovchi xalqlar bilan bordi-keldi qilganlar. O`zlarida shakllangan urf-
odatlariniboshqa hududlarda yashovchi aholining urf-odatlari bilan to`ldirilgan. Ana
shnday urf-odatlardan biri mehmindorchilik hisoblanadi. O`zbek xalqiga
mehmondorchilik odati keng tarqalgan udumlardandir. Insoniyat tarixining dastlabki
bosqichlarida shakllangan mehmondorchilik odati hayotiy zaruratlar bilan bog`liq
bo`lgan va tarixning turli bosqichlaridan o`tib hozirga qadar yetib kelgan. Ma`lum
sabablar bilan tarqalib ketga urug’-aymoqlar bir-birlarini axtarib topgach, ular ulug`
mehmon tarzida izzat-ikrom va bilan kutib olingan. Bora-bora mehmondorchilik
xalqlarning udumiga aylangan, mehmonga nafaqat urug`doshlar va qarindoshlar,
hatto begona kishilar, musofir yo`lovchilar ham qabul qilingan. Mahalla va qishloq
jamoalari xonadonlarida mehmonni kutish uchun maxsus xonalar mehmonxona
qurilgan. Odat bo`yicha mehmon mehmnxonada qabul qilingan. Mehmonxonasi
bo`lmagan xonadon uni yashab turgan uyida kutgan. Xonadonga kelgan mehmonni,
qavm-qarindoshni kattalr bilan bolalar ham birgalikda chiqib kutib olgan. Mehmon
odatda mehmonxonaning yoki uyning to`rida o`tkaziladi. To`kin dasturxon yozilib,
non va choy keltiriladi. Keyinroq taom pishirilib tortiladi. Mehmon ketar vaqtda
uning oti yoki ot-aravani yo`lga hozirlagan va otga minishiga yordam berilgan:
bolalar mehmon bilan kattalr qatorida xayrlashgan.
O`zbekcha mehmondorchilik taomilidan yana biri mehmon kishining
xonadoniga kelishidan qatiiy nazar uni zudlik bilan ko’rishishga oshiqqanlar. Chunki
mehmon, ayni vaqtda qishloq va mahalla jamoasining ham mehmoni hisoblanadi.
Mehmonni navbati bilan boshqa xonadon sohiblari ham uylariga taklif qilish odati
bo`lgan. Ulug` mehmon oyog`i tagida poyondoz to`shab, ba`zan qo`y so`yibkutib
olingan.Ziyofatda qo`shnilar, mahalladoshlar yoki oqsoqollari hurmatli kishilar
taklif etilgan. Mehmonni kuzatish oldidan sarpo kiydirish odat ham bo`lgan. O`zbek
xalqining mehmondorchilik taomillari ajdodlardan avlodlarga o`tib, hozirgacha
saqlanib kelinmoqda. Kattalarni hurmat qilish o`zbek xonadoni umuminsoniy
qadriyatlardan bo`lib, bolaga juda yoshligidan boshlab o`rgatilgan. Yoshi katta
kishining ishiga yordamlashish odat va odob hisoblangan. Jamoa yetakchisining
yoki olia boshlig`ining qarori olia va jamoa manfaatlariga mos kelganligi uchun uni
bajarish shart hisoblangan. Qariyalar ayni vaqtda o`tmishdan meros bo`lib
kelayotgan va kundalik hayot uchun zarur bilmlarni xususan, o`tmishdan meros
bo`lib qolgan tomoni (urf-odat) larni yoshlarga o`rgatganlar. Bolalar nafaqat ota-
onalarining, balki qishloq yoki mahalla jamoasi kattalarining ham diqqat e`tiborida
bo`lgan. Yoshlar ayni jamoaga milliy meros va urf-odatlarni yoshlarga o`rgatganlar.
O`zbek xalqining hayotida mavjud bo`lgan tartib va qoidalar xalq an`analariga
hamda islom dini va shariat qoidalari asosida yuzaga kelgan, albatta odob qoidalariga
rioya qilish oiladan boshlangan. Yoz paytlarida ayniqsa, barvaqt turilgan.Bolalar bet
qo`llarini yuvib kattalarga salom bergan. Kattalar ayniqsa, mehmonlar qo`liga suv
quyilgan.
Dasturxon oilaning ko`rki, to`yimlik ramzi hisoblangan.Uning atrofiga yig`ilib
o`tirish ham ma`lum odob doirasida bo`lgan. Dasturxonga hurmat bajo keltirish
odobga aylangan. Dasturxon “Bismilloh” bilan ochilib, yaratganga shukrona aytilib,
o`tganlar haqqiga duo fotiha qilib, tiriklarga sihat-salomatlik, dasturxonga qut-
baraka, elu-yurtga tinchlik va farovonlik tilab yig`ishtirilgan. O`zbeklarga yerni
haydash, uni ekishga tayyorlash, suv keltirish, zamin bag`riga yetishtirilgan hosilni
tig`ishtirib olish savob, dehqonchilik eng sharafli mashg`ulot hisoblanadi. Ayniqsa
dehqonchilik mavsumining boshlanishi o`ziga xos tantana tarzda nishonlanib,
Respublikamizning qator mintaqalarida bahorgi shudgor oldidan “is chiqarish”
marosimi
o`tkazilgan.Har
bir
oilada
ayollar
bo`g`irsoq,
cho`zma
pishirishgan.Qozonga yog` yaxshi qizitilib, so`ngra unga xamir tashlangan. Yerni
haydashdan oldin ho`kizlarning shoxlari va bo`yin turig`ini yog` bilan moylashgan.
Ho`kizlarni yomon ko`zdan asrasindeb tumor taqilgan. Dastlabki egat olish yoki
urug` sepish oila yoki qishloqdagi hurmatli keksalar boshlab berishgan. Bahor
faslidagi bayram va sayillardan tashqari kuz mavsumidagi to`kin-sokinlik bilan
bog`liq bayram va sayillar ham mavjud. Shulardan biri Hosil bayrami.Bu bayram
ham o`zbek xalqining qadimgi tantanalaridan hisoblanadi. Bayram kunlari (2-3 kun)
dehqonlar yetishtirgan mahsulotlarni sayil joylariga olib kelib sotishgan. Bayram
sayilgohlarida shahar hunarmand-kosiblari ham o`z mahsulotlarini olib chiqib
musobaqa uyushtirishgan. Hosil bayrami va u bilan bog`liq marosimlar bir muncha
o`zgarishlar bilan hozirga qadar yetib kelgan. Har yili dala va bog`larda yetishtirilgan
hosil yig`ib olingandan keyin qishloq jamoalari ma`lum kunlari hosil bayrami deb
e`lon qilinadi. Bu kunlar yetishtirilgan mahsulotlar belgilangan joylarga
(yarmarkalarga) keltirilib sotiladi. O`zbeklarda ham boshqa xalqlar singari inson
hayoti ibtidosidan intiqosigacha turli-tuman marosimlar bilan birlashgan. Insoniyat
hayotining muhim burilish nuqtalari bilan bog`liq tarzda o`tkaziladigan tadbirlar
oilaviy marosimlar deb ataladi.
Aqiqa. O`zbek oilalarida yangi tug`ilgan bolaga ism qo`yish va “qorin sochi”
(bolaning tug`ulgandagi sochi) ga qaysi urish bilan bog`liq odat. Islom an`anasiga
ko`ra, odatda chaqaloq 7 yosh 14 yoxud 21 kunligida o`tkazish tavsiya etiladi.
O`zbek xalqiga qadimdan saqlanib kelinayotgan yana bir marosim Xatna qilish
(o`g`il to`yi) dir. Bu marosim ham uzoq tarixiy davrlar bilan bog`liq bo`lib, u
insoniyat tarixining ilk davrlaridagi o`g`il bolalarni bir yosh bosqichdan ikkinchisiga
o`tishini maxsus marosim tarzda nishonlash bilan bog`liqdir. Bunday odatlar
keyinroq islom dini tarqalgan mamlakatlarda udumga aylangan. Bu marosim o`g`il
bolalarda 3,5,10 yoshda, ayrim hollarda 11,12 yoshda o`tkazilgan.
Jizzax-Sirdaryo turistik mintaqasining Zarafshon daryolari qayirlarida
joylashgan tuqay landshafti, undagi o’simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish
uchun tashkillashtrilgan "Zarafshon qo’rikxonasi" mavjud. Buxoro viloyatinint
Shofrikon o’rmon xujaligi x,ududida joylashgan qum cho’l landshafti, u yerdagi
o’simliklar va hayvonlar hamda tarixiy yodgorlik (Vardanza shaxar xarobalari)
davlatning alohida etibori bilan qo’rikdanadi. "Vardanza qo’riqxonasi", "To’dakul
flora va faunasini boyitish buyurtmaxonasi", Qoravulbozor xo’jaligida joylashgan
"Jayron-ekomarkazi", suv va botqoqqa moslashgan qushlarni kupaytiruvchi
"Dengizkul buyurtmaxonasi", Zarafshon tog’ tizimlaridagi Omonquton va
Temurlang karst g’orlari kabilar. Zarafshon ekoturistik rayonda O’zbekistonning
qadimgi shaharlari Samarqand va Buxoro joylashganligi tufayli ham ekoturlar
yakuni tarixiy-diniy arxitektura yodgorliklariga qilinadigan safarlar bilan olib
borilishi maqsadga muvofikdir.
Aydarko’l ko’llar tizimining paydo bo’lishi bevosita Mirzacho’lning o’zlashtirilishi
bilan bog’likdir. Sizot suvlari hamda zovur-drenaj suvlarining Aydarko’l botig’i
tomon harakatlanishi natijasida botikdagi Tuzkon ko’lining kengayishi Arnasoy
hamda Aydarko’l ko’llarining paydo bo’lishiga olib keladi. Botiqdagi keyingi
dinamik o’zgarishlar Chordara suv omboridagi (1969) ortikcha suvlarning
tashlanishi bilan bog’liq. Bu suvlarning to’planishi natijasida Arnasoy ko’llari
birlashib yagona Aydarko’llar tizimini va undagi faunani boyitib beruvchi "Arnasoy
buyurtmaxonasi"ni tashkil etilishiga olib keldi.
Sirdaryo o’zanidagi tuqayzorlari bilan ajralib turadi. Sirdaryoning ba’zi joylarida
doimiy yoki mavsumiy orolchalar mavjud bo’lib, unda juda ko’p qushlar yig’iladi
va manzarali ekoturistik obyekt bo’lib hisoblaniladi.
3. Mintaqada turizm turlarini rivojlantirish imkoniyatlari.
Qishloq va fermerlar hayoti turizmi Jizzax viloyati tabiiy sharoiti turli
tuman hisoblanadi. O`lkaning shimoliy qismini Mirzacho`lning janubiy qismi
egallaydi. Bu hudud XX asrning 60-70 yillaridan boshlab o`zlashtirila boshladi.
O`zlashtirilgan joylarda asosan sug`orma dehqonchilik rivojlangan. Shu sababli
viloyatning shimoliy qismida asosan paxta, don, poliz mahsulotlarning yetishtirish
bilan bog`liq fermer xo`jaliklari rivojlangan. Viloyatning janubiy qismida
joylashgan Forish, Zomin, G`allaorol va Baxmal tumanlarida fermer xo`jaliklari
lalmikor dehqonchilik, bog`dorchilik, sabzavotchilik, kartoshka yetishtirish, cho`l
yaylov chorvachiligi, qoramolchilik bilan shug`ullanishadi. Xorijlik turistlar uchun
viloyatning turli hududlarida mavjud fermerlar hayoti bilan tanishish, ularning
mahsulot yetishtirish texnalogiyalari bilan tanishish katta qiziqish uyg`otadi. Bundan
tashqari Jizzax viloyatining tog`li hududlari hisoblanmish Baxmal va Zomin
tumanlarida yilqichilik ham rivojlangan. Bu yerda yashovchi mahalliy aholi yilqi
sutidan qimiz tayyorlaydi. Qimiz juda ko`p kasalliklarda davo hisoblanadi. Shuning
uchun chet ellik turistlar uchun qimiz tayyorlash texnalogiyasi bilan tanishish juda
katta qiziqish uyg`otadi.
Qadimgi tabiat yodgorliklari turizmi. Jizzax viloyatida xorijiy turistlar uchun
juda katta qiziqish uyg`otadigan turizmning maxsus turlaridan biri tabiatning noyob
yodgorliklariga sayohat hisoblanadi. Bularga qadimgi odam shaklidagi tosh qotgan
haykallar, qo`y shaklidagi toshlar, sharsharalar, karst buloqlarlari, tabiatning so’lim
go`shalari va karst buloqlarini ko`rsatish mumkin. Ana shulardan biri Oyqor
hisoblanadi. Tadqoqotchi M.Hoshimovning (2009-yil) takidlashicha: “Oyqor”
cho`qqisining nomi “oy” va “qor” so`zlarining qo`shilishidan kelib chiqqan bo`lib,
u Sangsoz daryosining yuqori qismidagi Turkiston tog`ining bir qismi bo`lgan
Chumqortog`ning baland joyida joylashgan. Chumqortog`ning Oyqordan ham
balandroq qismlari ko`p bo`lsada ular ichida Oyqor o`z go`zalligi bilan ajralib turadi.
Oyqor umuman, mukammal va yodda qoladigandir.Uning gumbazsimon cho`qqisi
nimasi bilandir so`ngan vulqona ko`rinishini eslatadi va uzoqdan ulkanligi bilan
kishida taassurot qoldiradi. Cho`qqi xuddi ufq ustida o`zining tik yonbag`irlari bilan
muallaq turgandek ko`rinadi.
Oyqor cho`qqisi yozning faqat ikki oydagina qor qoplamidan hosil bo`ladi. Bu
davrda yonbag`irlarini qalin o`tlar va gullar bilan qoplaydi. Boshqa davrlarda,
hattoki, saraton jaziramasi boshlangan davrda ham cho`qqisida qor bo`ladi. Oyli
tunda qor qoplami o`zidan sehrli nur taratgandek bo`ladi. Shimolga qaragan tik
yonbag`ri o`zgacha yorqin oy nurida cho`madi. Oyqorning dengiz sathidan 3200
metr, O`smat posyolkasidan 2500 m baland bo`lgan ulkan gavdali bunday tunlarda
oy nurida bulutdek yaltiraydi, ayniqsa, to`lin oy kechalarida go`zal nom bilan
atalgan.
Xalq orasida bu afsonaviy toqqa atab ko`plab rivoyatlar, hikoyatlar to`qilgan va
hatto qo`shiq qilib kuylangan. Afsonalardan biri tog` etadigadi tarixi uzoq asrlarga
bog`langan. O`smat qishlog`i (hozir O`smat posyolkasi) nomining kelib chiqishiga
izoh berilgan. Unga ko`ra bir vaqtlar tog` etaklaridagi aholi o`zidan kuchi bir necha
marta oshiq bo`lgan Iskandar Zulqarnayn lashkarlariga qarshi kurashga kiradi.
Jahongir bu joydan boy Usrushona o`lkasiga o`tib o`tib ketayotgan edi. Lekin kam
sonli vatan himoyachilari bir necha tunu kun mardonavor chang qilib, halok
bo`lishdi. Faqatgina ozroq changchilar jasur boshliqlari Usmat boshchiligida
dushman xalqasini yorib chiqadi va daraga kirishadi. Quvib kelayotgan dushman
ko`z oldida ular oy nurida billurdek yaltirab turgan tog` yon bag`riga kirib g`oyib
bo`lishadi. Dushman yaqinlashganda esa oy bulut orasiga yashinadi va yon`atrof
zulmatga ko`miladi Keyinchalik aholi tog` orasiga kerib ketgan qahramon sharafiga
qurilgan qishloqni uni nomi bilan Usmat deb atay boshlaydi. Albatta bu afsona,
lekin, u go`zal joyga husn beruvchi yana bir qo`shimchadir. Lekin qadimgi yunon
tarixchilarining ishlari shu tuman atrofida bosqinchilar bilan vatan himoyachilari
o`rtasida bo`lib o`tgan bir jang haqida xotira bor. Iskandar Zulqarnay Usrushona
o`lkasiga borishda yo`lini qoyalar ustida chiqib olgan 30 ming qurollangan mahalliy
aholi to`sadi.Shiddatli jangda Iskandar Zulqarnay birinchi marta tizzasidan yarador
bo`ladi. Lekin kuchlar teng bo`lmaganligi sababli Vatan himoyachilardan ko`plari
qoyalarga dushman o`qida halok bo`ladilar.
Shunisi qiziqki,tog`li Zarafshonning ko`p qismida Iskandar Zulqarnay nomi
bilan bog`liq joylar ko`p bo`lsa ( masalan Iskandarko`l) Samarqanddan sharqda va
Jizzax atrofida bunday nomlar yo`q. Bu esa, albatta, Iskandar Zulqarnaynning
Usrusha aholisidan eng yomon taassurot qoldirgani uchun, ataylab xalq uning
nomini unutgan bo`lsa kerak.
Oyqor hozirgi yozuvchilar o`rtasida ham mashhurdir. Uning haqida M. Shverdin
va Nurali Qobil o`z kitoblarida ko`p eslashgan. Oyqorni o`tmish sayyohlari ham
ko`p yozishgan. Faqat Oyqorning go`zalligini o`z ko`zi bilan sayyohgina uni ko`rgan
va o`tmish sayyohlari u haqida kuylamasiligi mumkin emas. Hozirgi vaqtda Oyqor
dam oluvchilar uchun ajoyib maskanlardanbo`lib, u yerda Jizzax, G`allaorol va ko`p
joylardan aholi dam olish uchun chiqadi.Qishqa ham, yozda ham dam olish mumkin.
Oyqir yonida qishlik chang`i sporti ba`zan tashkil qilinsa, u yerda 5 oy, ya`ni
noyabrdan-martgacha foydalanish mumkin.
Agar tog` zonasi yaxshi o`rgnilib, yo`llar olinsa, tabiat va tarixiy yodg orliklari
ta`minlansa sayohat maskanlari o`rganilib chiqilsa kelajakda Oyqor sayohat
bo`yicha eng yaxshi mashhur joylardan biriga aylanadi.
Chor tangi. Zominsuv havzasida Chortangi (to`rt tor dara) deb atalgan joy bor.
Bu ulkan dara uzunligi 10 kilometrga, chuqurligi 1000 metrga boradi va uchta ko`zga
ko`rinarli bo’lmagan tog` daryolari- Qashqasuv, Qizilmozor va Ko`lsuv tomonidan
yaratilgan. U uchala tog` daryosi bir ulkan daryoga aylanishidan oldin ulkan tog`
orasidagi tekisli joydan kesib o`tadi. Bu tekilik ham aslida ichkariga qarab bukilgan
va to`lqinsimon relyefga ega. Bu joyning ancha qismi g`ovak va yosh tog` jinslaridan
tashkil topgan. Bular asosan toshlar,qumlar, qizil rangli konglomeratlardan tashkil
topgan. Bu qatlamlar qadimiy tekislik ustida joylashib, uning yoshi 200 milliondan
yildan kam emas. Qizilmozor qishlog`idan shimolroqda bu tekislik unga katta
bo`lmagan burchak ostida yer yuzasiga chiqadi, keyinesa deyarli 2 kilometrga yaqin
enarlik hosil qilib, Zominsuv darasida tugaydi. Qachonlardir yer osti kuchlari bu
yerdagi paleozoy plitasini ko`targan va natijada nurash jarayonlari aktivlashgan.
Qashqasuv, Qizilmozor va Ko`ksuv uni uchta dara shaklida kesib o`tgan.Kesib o`tish
jarayonida ular har xil qattiqlikdagi tog` jinslari ustidagi o`tgan va sharsharalar hosil
qilgan. Keyin bu uch dara birlashgan va juda ulkan to`rtinchi daraga aylangan, uning
pastida o`tgan zamonlardan beri ma`lum bo`lgan kichkina qishloq joylashgan.
Qirq qizlar.Turkiston va Molguzar tog`lari tutashgan xushmanzara joyda
Guralash qo`riqxonasi joylashgan. Bu yerdagi tog` yonbag`rida bo`yi 10 metrga
yetadigan odam davrasiga o`zshash ikkita tog` uchraydi. Ulardan bir necha metr
narida esa, bir qator qilib tuzilgan, qirqqa yaqin tosh shakllari bor. Bu mashhur Qirq
qizdir. Afsonalarga ko`ra bir vaqtlar bu yerda qudratlilikda tengi yo`q mashhur bir
shoh hukmronlik qilgan. U sevimli malikasi uchun tog`lar orasidagi eng go`zal
joydan hashamatli qasr qurdiradi va o`z malikasi yoniga tez-tez kelib turadi.
Malikaning go`zalligi el orasida keng tarqalgan edi. Qo`shni mamlakatlar shohi
malikaga oshiq bolib qoladi va uni qo`lga tushirish paytiga tushadi. Kunlarning bir
kuni shohning bir o`zi malika yoniga kelg ndan xabar topgan qo`shni mamlakat
podshosi qo`shin tortib keladi va qasrni o`rab oladi. Kuchlar teng bo`lmagan jang
boshlanadi. Shoh, malika va qirq kanizak mardonavor jang qiladilar. Lekin, ular
yengiladilar. G`olb shoh, malikani talab qiladi.Shunda bir-birini sevgan shoh va
malika ey patvardigor judolik alamini torttirgandan ko`ra, yaxshisi toshga aylantir
deb iltijo qiladilar.Bu nola ijobat bo`lib, hammasi toshga aylanadi. Bu bir go`zal
afsona, albatta haqiqatda esa bu ilmiy adabiyotlarda yer piramidalari, deb ataluvchi
va morena tuz yotqiziqlarida ko’p uchrovchi nurashning bir xili xolos.Qadimgi
davrlarda bo`lib o`tgan kuchli muz siljishlaridan keyin bu joylarga ko’plab loy, qum,
shag`al va xarsang toshlar aralash yotqiziqlar qoldig`i ular yillar mobaynida
yuvilaverib har xil shakllar paydo bo`ladi. Million yillar muqaddam Qirq qiz o`rnida
tog` muzliklar mavjud bo`lib, ular siljiganda har xil yotqiziqlarni ham surib kelgan.
Ular erigandan keyin yerda qum, shag`al, loy, xarsang toshli yotqiziqlar qolgan. Yon
tevaragidagi yotqiziqlar yuvilib ketishi natijasida konussimon shakldagi ustun ustiga
chiqib qoladi. Pirovardida odam darajasiga o`xshahs shakllar paydo bo`ladi.
Tepadan qaraganda bir to`p qizlar daryoga tushib borayotganga o`xshaydi. Sguning
uchun ham bu ajoyib ko`rinishli joyni Qirq qiz deb atashgan.
Tosh qo`ylar. Afsonaviy joylardan yana biri Nurota tog`idagi Qo`ytosh nomi
bo`ladi. Qo`ytosh posyolkasidan chiqib sharqiy yonbag`rida uzoqdan qaralsa ko’m-
ko’k yaylovga o`tlar orasida dam olib qo`ylar podasiga o`xshash xarsang toshlar
ko`rinadi. Dinga e`tiqodi kuchli insonlar afsonasiga ko`ra bu yerda o`tlab yurganda,
xudoning qahriga uchrab toshga aylanib qolganligi. Nazarimizda bu hech qanday
sirli hodisa bo`lmay, balki yaqqol tabiatning mo`jizalaridan biri xolos. Bu yonbag`ir
intruziv (otqindi) tog` jinslaridan biri bo`lgan granodioritlardan tashkil topgan.
Mazkur jins har xil minerallar kvars, dala shpati va shunga o`xshash jinslardan
tashkil topgan bo`lib, bu minerallar tashqi ofatlar ta`siri- shamol, yomg`ir, issiq-
sovuqqa chidamli har xil bo`lganidan tezda yemirilib dumaloq shaklni oladi.
Shuning uchun uzoqdan qaraganda, ular qo`y podasini eslatadi.
Karst buloqlar. Jizzax viloyati tog`li hududlarida ohaktoshli yotqiziqlar ham
keng tarqalgan bo`lib, ular joylashgan joylarga yer osti suvlari buloq shaklida yer
yuzasiga chiqib buloqlarni hosil qiladi. Ana shunday buloqlardan biri Turkison
tizmasining g`arbiy qismi shimoliy yon bag`rida joylashgan Novqa bulog`i hamda
Molguzar tog`ining janubiy yonbag`rida joylashgan Sadinvaqqos (avliyo) bulog`I
hisoblanadi.Ushbu buloqlar atrofga nisbatan o`zining xushmanzaraligi bilan ajralib
turadi hamda yozda mahalliy aholi va viloyat markazi Jizzax shahridan dam olishga
keluvchilar uchun ajoyib dam olish maskanlari hisoblanadi.
Milliy hunarmandchilik turizmi. Jizzax viloyati aholisi ayniqsa
Baxmal.G`allaorol, Forish va Zomin tumanlari aholisi qadimdan chorvachilik bilan
shug`ullanib kelishgan.Ushbu tuman aholisi ayniqsa qo`ychilik va yilqichilik bilan
shug`ullanishgan. Shu sababli tumanda yashovchi xalqlar o`rtasida qo`y junidan har
xil buyumlar ya`ni gilam, olacha (polos), kigiz bosish kabi hunarmandchilik ishlari
rivojlangan. Hozirga qadar qo`y juni asosida chiroyli gilamlar to`ish, olacha to`qish
ishlari rivojlangan. Shu sababli xorijiy sayyohlar uchun mahalliy aholining milliy
hunarmandchilik ishlari va ularning mahsulotlarini ko`rish katta qiziqish uyg`otadi.
Bundan tashqari, Jizzax viloyati Baxml tumaniaholisi qadimdan yilqichilik bilan
ham shug`ullanishgan Shu sababli Baxmal tumanida otlarga egar yasashdan iborat
milliy hunarmandchilik yaxshi rivojlangan. Shu munosabat bilan xorijiy sayyohlarga
otga egar yasash hunarmandchiligini ko`rish ham katta qiziqish uyg`otadi. Shu
munosabat bilan Jizzax viloyatiga tashrif buyurgan turistlarni viloyatning Baxmal,
G `allaorol, Forish va Zomin tumanlarida qo`y junidan tayyorlanadigan hamda
yog`ochdan tayyorlanadigan hamda yog`ochdan tayyorlanadigan ot anjomlarini
ko`rsatish uchun ushbu tuman qishloqlariga olib chiqish muhimahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari respublikamizda tashrif buyuradigan xorijiy sayyohlar sonini
yanada ko`paytirish maqsadida milliy hunarmandchilik buyumlarini yasashni
reklama qilish ham katta ahamiyat kasb etadi.
Milliy o`yinlar turizmi. Jizzax viloyatiga qarashli Baxmal, G`allaorol, Forish va
Zomin tumanlari aholisi qadimdan yilqichilik bilan shug`ullangan.Shu tufayli tuman
aholisi yaxshi otlarni boqib, ular bilan har xil o`yinlarni tashkil qilishadi.Ana
shunday milliy o`yinlardan biri ko`pkari hisoblanadi. Mahalliy aholi o`rtasida
ko’pkarida uloqni yerdan ko`tarib olish, uloqni olib ketayotgan chavandozdan uloqni
tortib olish, uloqni olib kelish uchun oldindan belgilab qo`yilgan marraga olib
kelibtashlashlarini ko`rish xorijiy sayyohlarda juda katta qiziqish uyg`otadi. Shu
sababli Jizzax viloyatidagi Baxmal,G`allaorol,Forish, Zomin tumanlarda milliy
o`yinlar ya`ni, ot chopar, otga tortishuv kabi o`yinlarni ko`rish turizmni rivojlantirish
katta ahamiyat kasb etadi.
G`orshunoslik turizmi. Jizzax viloyati hududida joylashgan tog`larda ohaktoshli
yotqiziqlar ham keng tarqalgan. Ohaktoshli yotqiziqlarda g`orlar hosil bo`lgan. Ana
shunday g`orlardan biri Amir Temur darvozasi orasida joylashgan Amir Temur g`ori
hisoblanadi.Ushbu g`or Jizzax shahridan 15 km. g`arbda Jizzax-Samarqand
avtomobil yo`li ustida joylashgan. Ushbu g`orni ko`rsatish asosida Jizzax viloyatida
g`orshunoslik turizmini rivojlantirish katta ahamiyat kasb etadi.
Ekoturizm. Jizzax viloyati respublikamizda ekoturizm resurslariga boy
hududlardan biri hisoblanadi. Ana shunday ekoturistik ob`ektlardan biri Zomin
milliy bog`i hisoblanadi.Zomin milliy bog`i Turkiston tog`rizmasining g`arbi hamda
Molguzar tizmasining shimoliy yonbag`rida joylashgan. Ilgari Zomin milliy bog`i
o`rnida
Guralash
qo`riqxonasi
mavjud
bo`lgan.
Guralash
tog`-o`rmon
qo`riqxonasining tashkil etilishi Turkiston tog` tizmasi g`arbiy qismining
ekosistemalarini saqlab qolishda katta rolo`ynaydi. Shu bilan birgalikda
qo`riqxonaning
ma`lum
bir
vaqt
davomida
ishlamasligi
ushbu
o`lka
ekosistemalarining ancha kamatishiga olib keldi. Ayniqsa tog`larda chorva
mollarining boqilishi, archazorlarni o`tin sifatida qirqilishi natijasida ushbu
mintaqada ekosistemaning butunlay o`zgarib ketishi va ayrim turdagi o`simliklar,
hayvonot dunyosining butunlay yo`q bo`lib ketishi xavfini yuzaga keltirdi. Shu
munosabat bilan 1959-yilda Zomin tog-o`rmon qo`riqxonasi tashkil etildi.1978-
yilda Zomintog`-o`rmon qo`riqxonasi Zomin milliy bog`iga aylantirildi. Uning
maydoni 78 ming gektar. Ushbu milliy bog` uch qismdan iborat.Birinchi Zomin
qo`riqxonasi, ikkinchisi uning himoya qismi va nihoyat uning uchunchi qismi Zomin
milliy bog`idir. Zomin milliy bog`i O`zbekiston Respublikasi o`rmon va ov xo`jaligi
boshqarmasiga qarashli bo`lib ma`mariy jihatdan Jizzax viloyatining Baxmal va
Zomin tumanlariga qarashli. Miliy bog`ning qo`riqxona qismida o`rmonchilik,
ovchilik xo`jaliklarini rivojlantirish va ulardan samarali foydalanish yuzasidan ilmiy
tadqiqot ishlari olib boriladi.
Zomin milliy bog`ining geologik tuzilishi kenglik yo`nalishi bo`ylab 340 km. ga
cho`zilgan Turkiston tektonik strukturasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu tog`da
paleozoy erasiga xos slanets, qumtosh va ohaktoshlar keng tarqalgan. Ularning
ustida mezazoy va kaynazoy eralariga xos yotqiziqlar ham uchraydi. Ushbu tog`
paleogenda ko`tarilib quruqlikka aylangan. Bu yerda respublikamizning boshqa
tog`li hududlari kabi yer po`stining ko`tarilishi hozir ham davom etmoqda . Buni
ushbu yerda sodir bo`ladigan yer silkinishlarini isbotlaydi.
Milliy bog`lar balanq tog` qismi oqar suvlar evaziga kuchli bo’laklangan. Shu
sababli bu yerda tik qoyalar, tog` va chuqur daryo vodiylari keng tarqalgan. Milliy
bog`ning o`rtacha balandlikdagi tog` qismida tog` yonbag`irlari ancha qiyalashgan
va soylar bilan bo`laklangan. Tog` yonbag`irlarining tog` o`rmonlari qoplanganligi,
tog` yonbag`irlarida sel hodisasining kamayishiga olib keladi. Shu sababli
Zominsoyda 1870-1970-yillar davomida ya`ni 100 yil davomida 15 marta sel
hodisasi kuzatilgan bo`lsa, o`simliklari nisbatan siyrak bo`lgan Sangzor vodiysida
har ikki-uch yilda bir marta sel hodisasi kuzatiladi.
Milliy bog`ning iqlimini dengiz sathidan 2100 metr balandlikda joylashgan Ko`su
gidrometriologik post ma`lumotlariga asoslanob aniqlash mumkin. Ushbu
gidrometriologik stansiya ma`lumotlariga ko`ra milliy bog`da o`rtacha yillik havo
harorati 4,80ni tashkil qiladi. Havo harorati yoz oylarida 330 gacha ko`tariladi. Qish
oylarida havo harorati -320 gacha pasayadi. Milliy bog`da 2100 metr balandlikda
yiliga 400 mln.yog`in yog`adi.Yog`inning 65 % qish va bahor oylariga to`g`ri keladi.
Atmosfera yo`g`inlarining qolgan qismi yoz oylariga to`g`ri keladi. Faqat aprel
oyiga, yillikyog`in miqdorining 1/3 qismi to`g`ri keladi. Milliy bog` hududida daryo
va buloqlar keng tarqalagan bo`libular asosan qor suvlaridan to`yinadi. Tog`
daryolarining eng kattasi Ko`lsoy va Guralash hisoblanadi. Ularning suvi may oyida
ko`payadi, yoz oylarida soyda suv eng kam bo`ladi.
Milliy bog` hududida tuproq va o`simliklar balandlik mintaqalri bo`ylab
joylashgan. Tog` etaklarida tipik va to`q tusli sur tuproqlar, o`rtacha balandlikdagi
tog` yonbag`irlarida ekilgan rang tuproqlar, tog`ning tepa baland tog `
qismida
subalp va alp o`tloqlari tarqalgan. Zomin milliy bog`ining o`simliklarining
joylashishi Guralash va Ko`lsoy daryolarining 1700-2300 m. balandliklarida
joylashgan terrasalar yaxshi mujassamlashgan. Ushbu tarrasalardan bug`doyiq
o`simliklardan iborat dasht o`simliklari keng tarqalgan. Okean sathidan 2000-2500
metr balandlikdan boshlab tog`-yonbag`irlari chalov-bug`doyiq o`simliklari va
siyrak archa o`rmonlari bilan qoplangan. Dengiz sathidan 2500-3000 metr
balandliklardagi kuchli bo`laklangan o`rtacha balandlikdagi tog`lar qalin archazorlar
bilan qoplangan. Archazorlar asosan qora archa, saur archa va o`ris archalardan
iborat. Okean sathidan 2800 metr balandlikdan yuqorida baland tog` o`tloqlari
rivojlangan bo`lib bu yerda oq yaproq, oqbosh, terak kabi chala butalar ko`pchilikni
tashkil qiladi.
Tog` soylarining quyi qismida qayr o`simliklari keng tarqalgan tol,terak,
namataklar, o`t o`simliklaridan qiyoq, tog` piyozi, yalpiz, qirq bo`g`inlar keng
tarqalgan. Milliy bog`dagi o`simliklarning 23 turi O`zbekiston “Qizil kitobiga”
kiritilgan. Ularning besh turi (Oshanin piyozi, eremrus, ulkan lolalar) yo`qolib
borayotgan guruhiga, 11 tur o`simlik turlari (astragal, Jizzax quyonsuyagi) lola gular
kam
uchtaydigan
o`simliklar
turiga
kiradi.
Oziq-ovqatda
ishlatiladigan
o`simliklardan qulunay, bar baris, boyarishniklar keng tarqalgan.
Milliy bog`da 60 turdan ko`proq qushlar (to`rg`ay, miqqiy, ukki, boyo`g`li,
bedana, kaklik, qig`iy, kalxat, boltatumshuq va h.k.) uchraydi. Sudralib
yuruvchilardan agama, kaltakesak, chipor ilon, suv ilon va qalqontumshuq ilonlar
uchraydi. Sut emizuvchilarning 20 ga yaqin turi uchraydi.Tipratikon, jayra, tog`
suvsari, oq tirnoqli ayiq, bo`ri, tulki, to`ng`iz va tog` takasi shular jumlasidandir.
Zomin milliy bog`i eng avvalo tog` archa o`rmonlarini saqlab qolish, ularni
qo`riqlash maqsadida tashkil etilgan.Shu bilan birgalikda qo`riqxonada o`simliklar
olamini o`rganishda katta ishlar olib borilmoqda.Bu sohada respublikamizda botanik
olimlarning xizmati katta.Bu yerda 200 dan ortiq dorivor o`simliklar turi o`sishini
aniqlashgan. Shunday o`simliklardan namatak, gazanda, dalachoy, qizilchoy, tog`
rayxoni, Zarafshon, Turkiston va o`riq archalar, qirqbo`g`in va boshqalar. Milliy
bog`da piyoda yurish va tog` turizmini rivojlantirish uchun imkoniyatlar katta. Bu
joydan sghifobaxshlik turizmidan foydalanilmoqda.Chunki, bir gektar archa
o`monlaribir sutkada 24 kg fitosintlar chiqaradi. Bu esa 20 ming aholi yashaydigan
bir shahar aholisining turli xil bakteriyalardan tozalaydi. Shu sabab milliy bog`da
bug`ma kasalligi bilan kasallangan insonlarni davolaydigan sanatoriya faoliyat
ko`rsatmoqda.
Shunday qilib, Zomin qo`riqxonasi va Zomin milliy bog`ida ekoturizmni
rivojlantirish maqsadida foydalanishda eng avval turistlarni bu hududning ajoyib
xushmanzaratabiiy, toza havosi, har xil shifobaxsh o`simlikari, o`ziga xoshayvonot
dunyosi hamda har xil shakldagi qoyali toshlar, shofobaxsh toza havosi hayvonot
dunyosi haqida so`zlab berish muhim ahamiyatga ega. Shundan keyin turistlarni
milliy bog`da gid boshchiligida olib chiqish va milliy bog` tabiati bilan tanishtirish
maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Nurota
tog`-o`rmon
qo`riqxonasi.
Nurota
tog`-o`rmon
qo`riqxona
(rezervatsiya)si Shimoliy Nurota tog`ining markaziy qismida joylashgan bo`lib u
ma`muriy jihatdan Jizzax viloyatining Forish tumaniga qaraydi. Qo`riqxona
O`zbekiston Fanlar Akademiyasi qoshidagi Zoologiya va Parazitalogiya instituti
xodimlarining tashabbusi bilan 1975-yilda yo`qolib borayotgan Qizilqum qo`yini
saqlab qolish uchun tashkil qilingan. Qo`riqxonaning umumiy maydoni 100 ming
gektarga teng. Hozirgi kunda Aydar-Arsanoy cho`kmasi o`rnida tarkib topgan
Aydar-Arnasoy ko`llar tuzilmasining bir qismi ham ushbu qo`riqxona tarkibida
kiritilgan bo`lib, ushbu qo`riqxona mazkur hududdagi biologik xilma-xillikni
muhofaza qiishga qaratilgan. Shu sababli ushbu qo`riqxona Nurota tog` yong`oq
o`rmon qo`riqxonasi deb yuritiladi. Nurota qo`riqxonasining iqlimi yoz oylarida
ancha salqin. Iyul oyining o`rtacha harorati 29.40ni tashkil qiladi. Yog`inlar asosan
qish va bahor oylarida yog`adi. O`rtacha yillik yog`in miqdori 250-500 mm.
Atmosfera yog`inlarining ancha ko’p bo’lsa qo`riqxona hududida joylashgan Uxum
va Majrumsoylarning ancha sersuv bo`lishiga olib keladi.
Qo`riqxona hududida 1200 dan ortiq o`simlik turlari uchraydi.Ularning 1000 tasi
shu yer uchun endemik hisoblanadi. Qo`riqxonada o`simliklar balandlik mintaqalari
bo`ylab tarqalgan.Tog`-yonbag`irlarida astragal, tog`larda pista, bodom, o`rik, olcha,
tut, olma, nok undan yuqorida Zarafshon archasi o`sadi. Qo`riqxonadagi noyob
daraxtlardan biri savr daraxti.Ayniqsa majrumsoyda asriy savrlar o`sadi.
Qo`riqxonaning hayvonot olami ham o`ziga xos. Sudralib yuruvchilardan
kaltakesak, echkiemar, toshbaqa va ilonlar uchraydi. Qushlardan mayna, bulbul,
kaklik, bedana, zag`izag`on.Kam uchraydigan yirtqich qushlardan-tasqara,
boltayutar, qora kalxat, burgutlar uchraydi.
Qo`riqxonada okean sathidan 600-1200 m balandlikda Qizilqum qo`yi
yashaydi.Noyob “Qizilqum tog` qo`yi”, “O`zbekiston qizil kitobi” ga kiritilgan.
Muhofaza tufayli tog` qo`yi muntazam ko`paymoqda. Nurota tog` o`rmon
qo`riqxonasi va uning atrofini uch qismga bo`lish mumkin. Uning birinchi qismi
inson xo`jalik faoliyati butunlay taqiqlangan mintaqa. Uning maydoni 22.5 ming
gektarni tashkil etadi. Ikkinchi qismi qo`riqxona atrofidagi himoya mintaqasi bo`lib,
ushbu mintaqaning tabiati qanday bo`lsa shundayligicha saqlashdan iborat. Bu yerda
inson xo`jalik faoliyatining ta`siri deyarli sezilarli bo`lmaydi. Uchinchi (agro)
mintaqasida esa biosfera rivojiga salbiy ta`sir etmaydigan xo`jalikning ishlari olib
boriladi. Qo`riqxona va uning atrofi bunday qismlarga ajratish, global ahamiyatga
ega bo`lgan biologik xilma-xillikni saqlab qolish imkoniyatini beradi.
Qo`riqxonani tashkil etishdan maqsad bu yerdagi mavjud bilogik xilma-xillikni
saqlab qolishdan tashqari, ushbu qo`riqxona atrofida yashayotgan aholining
qo`riqxonani muhofaza qilishdan manfaatdorligini oshirishdan iborat. Buning uchun
mahalliy aholini shu yerdagi amalga ashirilayotgan tabiat muhofazasiga jalb
qilishdan ibotar. Buning uchun qo`riqxona atrofida joylashgan qishloqlarning
etnografik muzeyini yaratish maqsadga muvofiq.Ushbu muzeyda mahalliy aholining
urf-odatlari o`z aksini topishi lozim. Bundan tashqari Qo`riqxonaga keluvchi
sahhoylarning dam olishga mo`ljallangan qora uydan tiklangan mehmonxona va
ovqatlanadigan joylar bo`lishi shart. Qo`riqxonadagi noyob hayvonot olami,
o`simliklar olami, noyob daraxtlar bilan tanishtiradigan yo`lovchini ham mahalliy
aholidan tanlash kerak. Yo`lovchi qo`riqxonaga boradigan barcha so`qmoq yo`llarni
yaxshi bilishi shart va turistlarni shunday qo`riqxonaga olib borish kerakki, ularning
tabiatiga ta`siri butunlay sezilmasin. Qo`riqxonga kelgan sayyohlarni transportda
olib borish uchun bu yerda mahalliy aholining otlaridan foydalanish lozim.
Sayohatchilarga sotish uchun mahalliy aholi tominidan har xil suvenerlar tayyorlash,
mahalliy to`quvchilar tomonidan to`qilgan matolar tayyorlash maqsadga muvofiq
hisoblanadi. Bunday ishlarning amalga oshirish mahalliy aholining qo`riqxonasi
himoyasida faol ishtirok etishga va ularning qo`riqxona himoyasidan manfaatdor
bo`lishga olib keladi.
Nurota-Qizilqum biosfera qo`riqxonasida tabiatni muhofaza qilish ishiga
yangicha yondoshish O`rta Osiyoning boshqa hududlarida ham tashkil etishga
qo`riqxonlarda shunday ishlarni amalga oshirish imkoniyatini yaratadi.
Arnasoy-Aydarko`l tizimi. 1969-yilda O`zbekistonda qishning qattiq bo`lib,
ko`p qor yoqqanligi tufayli Sirdaryodan ko’p suv kelib Chordara suv omboriga
qutilishi tufayli ushbu suv omboridan 21 mln m3 suv Aydar botig`iga tashlanadi.
Natijada Aydar-Arnasoy ko’l tizimi tarkib topishi bu yerda baliqchilikni
rivojlantirish imkoniyatini yaratdi. Natijada ko’lga ko’plab suvga suzuvchi
qushlarning bu yerga kelishiga va she yerda uyalab ko`payishiga sharoit tug`iladi.
Ko`ldagi ko`pgina qushlar endemik qush turlari hisoblanadi. Bu esa Aydar-Arnasoy
ko`l tizimiga ko`plab turistlarni jalb qilish imkoniyatini beradi. Ko’l tizimiga
keluvchi turistlar nafaqat cho`milib hordiq chiqarishlari, balki, baliq ovlab dam
olishlari noyob qush turlarini o`rganishlari mumkin.
Jizzax viloyatida qishloq va fermerlar hayoti turizmini o’rganish shuni
ko’rsatadiki, viloyatning sug’oriladigan yerlarida fermerlar asosan sug’orma
dehqonchilik bilan shug’ullanib, ular paxtachilik, bog’dorchilik, uzumchilik bilan
shug’ullanadilar. Viloyatning tog’ oldi va tog’li hududlarida fermerlar lalmi
dehqonchilik, chorvachilik hamda lalmi qovun va tarvuz yetishtirish bilan
shug’ullanadi. Tog’ oldi va tog’li hududlarda yashovchi mahalliy aholining
dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanishini ko’rish xorijiy sayyohlarda katta
qiziqish uyg’otadi. Viloyatning cho’l hududlarida mahalliy aholi asosan yaylov
chorvachiligi bilan shug’ullanishadi, ularning turmush tarzi, ixtisoslashuvi xorijiy
sayyohlarda katta qiziqish uyg’otadi.
Jizzax viloyati aholisida o’ziga xos milliy hunarmandchilik ham yaxshi
rivojlangan. Ayniqsa, bu yerda egar yasash, gilam to’qish, kigiz bosish an’anaviy
ahamiyatga ega. Bular ham xorijiy sayyohlarda katta qiziqish uyg’otadi.
Jizzax viloyati aholisi qadimdan yilqichilik bilan shug’ullanib kelishadi. Shu
asosda bu yerda to’ylarda ko’pkari chopish ishlarini ko’rish xorijiy sayyohlarda
juda katta qiziqish uyg’otadi. Viloyat aholisi o’ziga xos milliy taomlar tayyorlash
imkoniyatiga ega. Ayniqsa, yilqi sutidan qimiz tayyorlash, tandir kabob tayyorlash,
g’ilmindi tayyorlashni ko’rish xorijiy sayyohlarda katta ta’surot qoldiradi. Jizzax
viloyati hududi tabiat yodgoliklariga ham juda boy. Bularga tik qoyalar, g’orlar,
buloqlar, tabiatning so’lim go’shalari va boshqalarni aytish mumkin. Bular orasida
viloyatda dam olish va davolanish hamda sog’lomlashtirish turizmi, spelioturizm,
qish oylarida chang’ida uchish kabi turizm turlarini rivojlantirish muhim ahamiyatga
ega. Yuqorida qayd etilgan turistik imkoniyatlardan foydalanish, ularni ishga solish
Jizzax viloyatida kelajakda turizmni yanada rivojlantirish imkoniyatini beradi.
