Juzeppe Verdi ijodi. (1813-1901)
Reja:
1. J.Verdining tarjimai holi.
2. J.Verdi ijodining davrlashtirilishi .
3. Verdining opera g’oyalari. “Aida”operasi .
4. J.Verdining dramaturgiya tamoyillari .
Juzeppe Verdi ijodi. (1813-1901). Kompozitorning tarjimai holi. Juzeppe Verdi
1813-yilning 10-oktabrida Busseto shaharchasi yaqinidagi Le-Ronkole qishlog’ida
dunyoga kelgan. Uning otasi traktorchi bo’lib, oilani ancha qiyinchilik bilan
tebratgan. Verdi etti yoshida qishloq cherkovida ilk marta organ tovushini eshitgan
edi. Eshitganlari uni shu qadar to’lqinlantirardiki, u ota-onasidan musiqadan dars
olishni iltimos qiladi. Verdi uch yil davomida Baystrokkining qo’lida o’qiydi va
spinet chalishni o’rganadi. O’n ikki yoshida otasi Verdini shahar maktabida o’qitish
uchun Busseto shahriga jo’natadi. Yakshanba kunlari u o’z qishlog’iga borar, u erda
vafot etgan Baystrokkining o’rnida organchi bo’lib ishlardi.
Juzeppe taqdirida Antonio Baretsi juda katta rol o’ynagan. U aslida savdogar
bo’lsa-da, musiqa uning hayotida jiddiy o’ringa ega edi. Baretsi Verdini idora xodimi
va savdo ishlarida hisobchi vazifasiga qabul qiladi. Idora xizmati zerikarli bo’lsa-da,
og’ir emas edi, musiqa bilan shug’ullanish uchun esa vaqt bemalol bo’lardi. Verdi
ishtiyoq bilan partitura va partiyalarni ko’chirar, repetitsiyalarda ishtirok etar,
havaskor musiqachilarga partiyalarni o’rganishlari uchun ko’maklashardi.
Busseto musiqachilari orasida Ferdinando Provezi etakchi mavqe tutardi, u
soborda organchi, filarmoniya orkestrida dirijyor, kompozitor va nazariyotchi bo’lib
ishlardi. U Verdini kompozitsiya va dirijyorlik texnikasining asoslari bilan
tanishtirdi, uning musiqiy-nazariy bilimlarini boyitdi, organ chalish mahoratini
takomillashuviga yordam berdi. O’smirdagi katta musiqiy iste’dodga ishonch
bildirib, uning porloq kelajagini bashorat qildi. Italiyadagi eng yaxshi o’quv
yurtlaridan biri — Milan konservatoriyasiga kirish fikri shu zaylda paydo boidi.
Milanga borish va konservatoriyada o’qish uchun (dastlabki ikki yil davomida)
Verdi 600 lira hajmida stipendiya olar edi. Bunga Baretsi xam shaxsiy
jamg’armasidan bir ozgina mablag’ qo’shib turadi.
1831-yilda Verdi Milanga keladi. Milan Shimoliy Italiyaning eng katta shaxri,
Lombardiyaning poytaxti edi. Biroq, Verdini achchiq bir xaqiqat kutardi: Milan
konservatoriyasining direktori Franchesko Bazili uni konservatoriyaga qabul
qilishdan bosh tortadi, bunga sabab qilib esa kasbiy layoqasizlikni ko’rsatadi.
Milan konservatoriyasining eshiklari Verdining oldida bekilar ekan, uning
birinchi tashvishi shahar musiqachilari orasidan bilimdon va tajribali o’qituvchini
izlash bo’ldi. Tavsiya qilinganlar orasidan u kompozitor Vinchenso Lavinyani
tanladi. U xam Verdi bilan shug’ullanish uchun mamnuniyat bilan rozilik berdi.
Uning dastlab qilgan ishi «La Skala» spektakllariga bepul kirish imkoniyatini yaratib
bergani bo’ldi.
Ko’plab spektakllar mamlakatning eng kuchli artistlari ishtirokida o’tar edi.
Yosh Verdining mashhur qo’shiqchilarni qanday hayajon bilan tinglaganini tasavvur
etish qiyin emas. U Milanning boshqa teatrlariga, shuningdek, Filarmoniya
jamiyatining repetitsiya va kontsertlariga xam borib turardi.
Verdining taqdirida uning dirijyor sifatidagi tasodifiy debyuti juda katta rol
o’ynadi. Avstriyalik kompozitor Iosif Gaydnning «Dunyoning yaratilishi»
oratoriyasi repetitsiyasi vaqtida dirijyorlardan birontasi xam kelmaydi, ijrochilarning
barchasi esa o’z joylarida edi, ular sabrsizlik qila boshlaydilar. Shunda Jamiyat
rahbari P. Mazini zalda hozir bo’lgan Verdidan noqulay vaziyatda qo’llab yuborishni
iltimos qiladi. Milan musiqachiligi Verdiga birinchi marta xuddi shu tarzda murojaat
qilgan edi. Nihoyat, yosh kompozitor hayotida orziqib kutilgan baxtli daqiqalar xam
etib keldi: u birinchi operasi uchun buyurtma oldi. Bu buyurtmani Filarmoniya
jamiyati boshlig’i, shu bilan birga, teatrning direktori bo’lgan Mazini berdi.
Verdining dastlabki operasi «Oberto» asosida librettochi F. Soler qayta ishlagan
librettosi turar edi. Operaning yozilishi istalgan darajada tez bo’lmadi.
2--:
J. Verdi ijodining davrlashtirilishi. Milandagi o’qish yillari nihoyasiga etadi.
Ona diyor — Bussetoga qaytish vaqti etadi va shahar stipendiyasini olish uchun
ishlay boshlaydi. Qaytib kelganidan ko’p o’tmay, Verdi shahar kommunasi dirijyori
lavozimiga tayinlanadi. Verdining ko’p vaqti filarmoniyaga rahbarlik qilish va uning
musiqachilari bilan mashg’ulotlar o’tish uchun ketar edi. 1836-yilning bahorida
Verdining Margarita Baretsi bilan nikox to’yi bo’lib o’tadi. To’y Busseto
Filarmoniya jamiyatida tantanali nishonlanadi. Verdi tez orada ota xam bo’ladi.
1837-yil martida qizi Virjiniya, 1838-yil iyulida o’g’li Ichilyao dunyoga keladi.
1835—1838-yillarda Verdi kichik shakldagi ko’plab musiqiy asarlar marshlar
(yuzga yaqin), raqslar, qo’shiqlar, romanslar, xor va boshqa asarlarni yaratadi. Oilasi
bilan birgalikda Milanga ko’chib kelganidan keyin, Verdi «Oberto» postanovkasini
qo’yish uchun tayyorlandi. Bu paytda operaga buyurtma bergan Mazini Filodramatik
teatrning emas, balki Lavinya teatrining direktori edi. Bu ishlarda ko’p foydasi
tegishi mumkin bo’lgan u xam vafot etadi.
«Oberto»ning prem’erasi 1839-yil 17-noyabrda bo’lib o’tadi va katta
muvaffaqiyat qozonadi. Biroq ayni shu vaqtlar Verdi uchun juda fojiali kechadi: u
ketma-ket qizi, o’g’li, nihoyat suyukli xotinidan ajrab qoladi. Bu paytda Verdi
«Soxta Stanislav» komik operasini yaratadi, opera 1840-yilda qo’yiladi, biroq
shuhrat qozonmaydi. Spektakl xushtakbozlik bilan yakunlanadi. Shaxsiy hayotdagi
fojia va operaning muvaffaqiyasizligi Verdining shashtini qaytaradi. Unda ijod qilish
istagi umuman qolmaydi.
«Nabukko» operasining prem’erasi 1842-yil 9-martda «La Skala» teatrida eng
yaxshi ijrochilar ishtirokida bo’lib o’tdi. Zamondoshlarining guvohlik berishicha,
teatrda ko’pdan beri bunday gulduros va hayajonli qarsaklar bo’lmagan edi.
Ko’rinishlar so’nggida butun omma o’rnidan turadi va kompozitorni qizg’in
tabriklaydi. Avvalida u buni axmoqona ustidan kulish deb qabul qiladi. Zero, bor-
yo’g’i bir yarim yil oldin xuddi shu erda «Soxta Stanislav» uchun uni xushtakbozlik
bilan qarshi olishgan edi. Endi esa, kutilmaganda shunchalik salobatli va aqldan
ozdirgudek muvaffaqiyat! 1842-yil oxirigacha opera 65 marta ijro etiladi. Bu «La
Skala» sahnasidagi eng noyob hodisadir.
Bunday oliy darajadagi yutuq sababi shunda ediki, Verdi «Nabukko»da o’z
vatandoshlarining eng oliyjanob tuyg’ularini, o’y va orzularini mujassamlashtira
olgan edi. Vaholanki, uning syujeti muqaddas Injil kitobidan olingan.
«Lombardliklar» Verdining to’rtinchi operasidir. «Lombardliklar»da xoch
taqib yurganlar timsolida zamonaviy Italiyaning vatanparvarlari tasvirlangan. Opera
g’oyasining bu tarzda talqin qilinishi tez orada «Lombardliklar»ning butun
mamlakat bo’ylab katta g’alaba qozonishiga asos bo’ldi. Biroq, operaning
vatanparvarlik mohiyati Avstriya xukmdorlari e’tiboridan xam chetda qolmadi: ular
postanovkaning amalga oshishi uchun ko’p to’sqinliklar qilishdi, faqat librettoga
tegishli o’zgarishlar kiritilganidan keyingina uning sanada qo’yilishiga ruxsat
berishdi.
«Lombardliklar» prem’erasi «La Skala» teatrida 1843-yil 11-fcvralda bo’lib
o’tdi. Spektakl yorqin siyosiy namoyish bilan uyg’unlashib ketgan edi, bu hol
Avstriya xukumatini jiddiy tashvishga soldi. Xoch taqqanlarning yakunlovchi xori
Italiya xalqining o’z mamlakatini ozodligi uchun kurashga chaqiriq o’rnida qabul
qilingan edi.
«Lombardliklar»ning Milandagi namoyishidan keyin Italiyaning boshqa
shaharlarida xam muvaffaqiyat bilan qo’yila boshlandi. U Evropaning boshqa
mamlakatlarida, jumladan, Rossiyada xam qo’yilgan edi. «Nabukko» va
«Lombardliklar» Verdining shuhratini butun Italiyaga yoydi. Opera teatrlari biri-
biridan keyin unga yangi operalar uchun buyurtmalar bera boshlashdi. Eng dastlabki
buyurtmalardan birini Venetsiyadagi «La Feniche» teatri berdi, u syujet tanlovini
kompozitorning o’z ihtiyoriga berdi, faqat librettochi Franchesko Piaveni tavsiya
qilishdi, xolos. U o’sha paytdan boshlab, Verdining eng yaqin hamkori va qadrdon
do’sti bo’lib qoldi. Uning «Rigoletto» va «Traviata» singari durdona asarlari xam
Piavening librettosi asosida yaratilgan.
Buyurtmani qabul qilib olgan kompozitor syujet izlashga kirishadi. Bir necha
adabiy asarlarni ko’rib chiqqan kompozitor frantsuz yozuvchisi, dramaturgi va shoiri
Viktor Gyugoning «Ernani» dramasida to’xtaydi. U paytda V. Gyugo «Parijdagi
Bibi Maryam ibodatxonasi» romani bilan butun Evropada tanilgan edi.
«Ernani» dramasi dastlab Parijda 1830-yilning fevralida qo’yildi. «Ernani»
ustida ishtiyoq va zavq bilan ishlar ekan, kompozitor bir necha oy ichida to’rt
ko’rinishli operaning partiturasini yozadi. «Ernani»ning prem’erasi 1844-yil 9-mart
kuni Venetsiyadagi «La Feniche» teatrida bo’lib o’tadi. U juda katta zafarga erishadi.
Operaning syujeti, uning g’oyaviy mazmuni italiyaliklarga uyg’un keladi:
Ernanining mardona qiyofasi Vatanidan quvilgan vatanparvarlarni eslatar, suiqasd
qilayotganlar xorida vatan ozodligi uchun kurash ohanglari yangrar, ro’tsarlar or-
nomusi va jasoratini ulug’lash vatanparvarlik tuyg’ularini qo’zg’atib yuborardi.
«Ernani»ning to-moshasi yorqin siyosiy namoyishlarga aylanib ketar edi. O’sha
yillarda Verdining ijodiy faoliyati keng qamrovli edi: prem’era ketidan prem’era
qo’yilardi. «Ernani»ning prem’erasidan sakkiz oy xam o’tmasdan, 1844-yil 3-
noyabrda Rimning «Arjentina» teatrida Verdining yangi oltinchi operasi — «Ikki
Foskari» tomoshalari qo’yiladi. Asar ingliz shoiri va dramaturgi Jorj-Gordon
Bayronning shu nomli fojiasi asosida yaratildi.
Bayrondan keyin Verdi buyuk nemis shoiri va dramaturgi Fridrix Shiller ijodiga
qiziqa boshladi. Uning tarixiy fojiasi— «Orleanlik juvon» kompozitorni qiziqtirib
qo’yadi. Shiller fojiasida mujassamlashgan vatanparvar qizning qahramonona, shu
bilan birga, hayajonli obrazi Verdining «Janna d Ark» (Soler librettosi) operasini
yozishga ilhomlantiradi. Uning prem’erasi Milandagi «La Skala» teatrida 1845-yil
15-fevralida bo’lib o’tadi.
Tez orada yana bir prem’era — Volter tragediyasi asosida «Alzira» operasining
namoyishi bo’lib o’tadi. Verdining navbatdagi operasi «Atilla» uchun nemis
dramaturgi Saxarias Vernerning «Attila — gunnlar shohi» asari asos bo’ladi.
Verdi bolalik chog’laridanoq Shekspir ijodi bilan qiziqardi. Uning
tragediyalari, dramalari, tarixiy xronikalari, komediyalarini qayta-qayta o’qir,
ularning namoyishlarida ishtirok etardi. O’zining muqaddas orzusi — Shekspir
syujetlari asosida opera yozishni 34 yoshidagina amalga oshira oladi: navbatdagi
o’ninchi operasi uchun u adabiy manba sifatida «Makbet» fojiasini tanladi.
«Makbet» prem’erasi 1847-yil 14-martda Florentsiyada bo’lib o’tdi. Opera bu
erda xam, tez orada Venetsiyada xam katta muvaffaqiyat qozondi. U keyin xam
Shekspir ijodiga bir necha marotaba murojaat qiladi («Qirol Lir», «Otello»,
«Falstaf»). «Makbet»ning musiqiy-dramatik uslubi keyinroq Verdi tomonidan
yaratilgan ko’plab operalarga ko’tarinkilik bag’ishlab turadi va Verdi musiqiy-
dramatik realizmining rivojlanish yo’lidagi muhim bosqich bo’ldi.
1847-yil yozida Londonda Verdining yana bir operasi — «Qaroqchilar»ning
prem’erasi bo’lib o’tadi. U Shillerning shu nomli dramasi asosida yaratilgan.
1848-yilgi qo’zg’olon paytida Verdi Parijda edi. Italiyaning turli viloyatlaridagi
qo’zg’olonlar xaqida eshitganidan keyin, u Milanga shoshiladi. U Madzini va
Garibaldilarning inqilobiy faoliyatlariga hamdardlik bildiradi. Inqilobiy voqealar
ta’siri ostida Verdi qaxramonona madxiya «Jaranglagin, truba»ni yaratadi.
1848-yilgi inqilobiy voqealarga hamohang holda mashhur «Lenyano yonidagi
jang» qaxramonlik-vatanparvarlik operasi yozilgan. Bungacha esa Verdi «Korsar»
(Bayronning shu nomdagi asariga Piave librettosi) operasini tugatib ulgurgan edi.
«Lenyano yonidagi jang» tomoshalari milliy bayroqlar bilan bezatilgan teatrda
o’tkaziladi, unda 1849-yil fevralida mamlakatda Respublikani e’lon qilgan
rimliklarning yorqin vatanparvarlik namoyishlari xam bo’lib o’tadi.
1849-yilda Neapoldagi «San Karlo» teatrida Verdining «Luiza Miller» operasi
qo’yiladi. Uning adabiy manbayi Shillerning «Makr va muhabbat» dramasi edi.
Drama ruhi qabilaviy tengsizlik va knyazlik mustabidligiga qarshi qaratilgan edi.
«Luiza Miller» — Verdining lirik-maishiy yo’nalishdagi birinchi operasidir.
«Luiza Miller» Neapolda qo’yilganidan keyin Italiya va boshqa mamlakatlarning bir
qator sahnalarida xam qo’yiladi. Bu operadagi asosiy yangilik shunda ediki,
tomoshabinlar ko’zi oldida injil yoki tarixiy syujetlar emas, balki oddiy odamlar
hayotidan olingan dramalar yuz bera boshlaydi. o’zi-ning intim-lirik mazmuni bilan
bu opera «Traviata»dan xam yuksak edi. Luizaning musiqiy tavsifida Violetta obrazi
bilan umumiy bo’lgan qirralar uchraydi. «Luiza Miller» operasidan boshlab
Verdining opera ijodkorligida yangi mavzu — ijtimoiy tengsizlik fojiasi, yaramas
ijtimoiy
tuzum
sharoitida
dahshatli
muhit
bilan
to’qnashuv
natijasida
qahramonlarning nobud bo’lishi mavzusi paydo bo’ladi.
3--:
Verdining opera g’oyalari.XIX asrning 50-yillarida Verdi oltita opera yozadi:
«Rigoletto», «Trubadur», «Traviata», «Sitsiliya oqshomlari», «Simon Bokkanegra»,
«Bal-maskarad». «Rigoletto», «Trubadur» va «Traviata» dunyodagi eng mashhur
operalar qatoridan o’rin oldi. Ikki yillik muddat orasida birin-ketin yaratilgan va
musiqiy xarakteriga ko’ra, o’zaro yaqin bo’lgan bu asarlar o’ziga xos trilogiyani
tashkil etadi.
«Rigoletto» operasi Viktor Gugoning eng yaxshi fojiasidan biri bo’lgan «Qirol
ovunadi»ning syujeti asosida yaratilgan. Kompozitorni Gyugo dramasidagi ijtimoiy
g’oya qiziqtiradi: ezgu fe’lli oddiy odam, katta fojialarni boshidan kechirgan saroy
qiziqchisi Tribule yaramas frantsuz qiroli Frantsisko II ga qarshi qo’yiladi. Gyugo
dramasini Parijda qo’yishga tsenzura qarshilik qiladi, u yaramas va iflos qirol
obrazida qirollik hokimiyatining qoralanishini ko’rgan edi. Verdi harakatlarni
Parijdan Italiyaning kichkinagina viloyati Mantuyaga ko’chiradi, frantsuz qiroli
Mantuan gertsog bilan almashtiriladi. Harakatlanayotgan qahramonlarning nomlari
xam o’zgartiriladi: Tribule o’rniga — Rigoletto, Blansh (Tribulening qizi) o’rniga
Jilda qo’yiladi. Bu o’zgartirishlar dramaning asosiy g’oyasi: oddiy odamlarning
ahloqiy-ma’naviy pokizaligi va ezguligini aristokrat — gertsogning iflosliklariga
qarshi qo’yishi yo’qotolmas edi. Asarda ijtimoiy tengsizlik fojiasi xam
shundayligicha qoldirilgan. «Rigoletto»ning 1851-yilda Milandagi namoyishidan
keyin, Verdi birdaniga navbatdagi operasi — «Truba-dur»ning stsenariysi ustidagi
ishlarini boshlab yuboradi. Biroq, bu dramaning sahna yuzini ko’rishi uchun ikki
yilga yaqin vaqt ketdi.
«Trubadur»ning prem’erasi Rim teatri «Apollo»da 1853-yil 19-yanvarda bo’lib
o’tadi. «Trubadur» operasi Guteres dramasi asosida yozilgan bo’lib, unda o’n
beshinchi asrda Ispaniyadagi yaramas feodal tuzum fosh etiladi. Verdining barcha
operalari orasida «Trubadur»da tezda katta shuhrat qozongan xamda xalq mulkiga
aylangan kuylar juda ko’p. Butun Italiya Azuchenining «Alanga lovullaydi»
ariyasini kuylardi, u xalq qo’shig’iga aylanib ketgan edi. Kabaletta Manriko
jangovar xarakterdagi musiqasi tufayli inqilobiy qo’shiq maqomini oladi.
Agar «Rigoletto» va «Trubadur»larning namoyishi katta mu-vaffaqiyatlar bilan
boshlangan bo’lsa, «Traviata» operasining 1853-yildagi birinchi namoyishi barbod
bo’ldi. Operaning barbod bo’lishi sababi «Traviata» syujetining o’sha zamon uchun
noodatiyligida edi: o’g’il Dyumaning «Kameliya gullari tutgan ayol» dramasidagi
bosh qaxramon — fohisha, yuz tuban ketgan ayol o’sha davr opera sahnasi uchun
o’taketgan dag’allik bo’lib tuyulgan. Operaning g’oyasi — burjua jamiyatidagi
ayolning fojiali taqdirini ochib berish. Verdining operasi xuddi Dyuma romani kabi
meshchan burjua axloqining o’ziga xos qoralanishi bo’ldi. Unda Alfredni sevgan
Violetta qurbon bo’ldi. Opera mazmuni Violetta atrofida jipslashadi — avvalida
engiloyoq fohisha kuchli hissiyotlar ta’siri ostida qayta tug’iladi va tomoshabinlar
ko’z oldida o’sib boradi. U meshchanlarning sarqit urf-odatlariga bo’ysunishga va
o’z muxabbatidan voz kechishga majbur bo’ladi. Operadagi qarama-qarshilikning
asosiy mohiyati shundan iborat. Unda shaxsiy fojia ijtimoiy ma’no kasb etadi. Verdi
o’zining barcha operalarida xalq xayotidagi maishiy qo’shiqlar va raqslar
ohanglaridan keng foydalangan. «Traviata»da bu tamoyil yanada kattaroq ahamiyat
kasb etadi. «Traviata»dagi qo’shiq-raqs janrlari alohida obrazlar, tuyg’u va
kechinmalar tavsifi uchun eng muhim vosita bo’lgan. Operadagi chuqur
demokratizm shundaki, uning barcha dramatik xhrakatlari raqs va qo’shiqlar orqali
o’z ifodasini topgan. Ayniqsa, opera musiqasida vals janri katta rol o’ynagan.
1864-yil 6-martda Venetsiyada operaning ikkinchi marta namoyishi boiib
o’tadi. Bu gal u «San Benedetto» teatrida qo’yiladi. Opera katta shuhrat qozonadi:
tinglovchilar uni tushunibgina qolmasdan, yaxshi ko’rib qolishdi. Tez orada
«Traviata» Italiya va dunyodagi eng mashhur operalardan biriga aylandi. Shunisi
qiziqki, Verdining o’zi: «Siz qaysi operangizni ko’proq yaxshi ko’rasiz», savoliga
professional sifatida «Rigoletto»ni yuqori qo’yishini, -havaskor sifatida esa
«Traviata»ga mehri "balandligini aytib o’tgan.
1850--1860-yillarda Verdi operalari Evropaning eng yirik sahnalari yuzini
ko’radi. Peterburg uchun kompozitor «Taqdirning kuchi», Parij uchun «Sitsiliya
oqshomlari», «Don Karlos», Neapol uchun — «Bal-maskarad»ni yozadi.
«Sitsiliya oqshomlari» Sitsiliya xalqining fransuz bosqinchilariga qarshi
kurashi tarixi syujeti asosida yozilgan boiib, italyan operalari xususiyatlari va
frantsuzlarning «katta opera» an’analari bilan uyg’unlashtirilgan.
Verdining 50-yillardagi eng yaxshi asarlaridan biri «Bal-maskarad» operasidir,
u 1859-yilda yozilgan. Skribning librettosi italyan tiliga tarjima qilingan bo’lib,
shved qiroli Gustav III ga qilingan suiqasd xaqida bayon qilingan. Avstriya
tsenzurasi, frantsuz imperatori Napoleon III ga qilingan suiqasd xabarlaridan
tashvishlanib, operani ta’qiqlab qo’yadi, axir unda xam qirolga suiqasd qilish va uni
o’ldirish voqealari aks etgan edi-da! Verdi voqealar yuz bergan joyni Shvetsiyadan
Amerikaga ko’chirishga majbur bo’ladi. Shved qirolini esa Boston gubernatori
Richard Varvikka aylantiradi.
Verdining siyosiy faoliyati. 50—60-yillarda Italiya xalqining Avstriya zulmiga
qarshi milliy-ozodlik kurashi faollashadi. Verdi chuqur hamdardlik bilan Madzini va
Garibaldilarning inqilobiy faoliyatlarini ma’qullaydi. U 1860-yilda Italiyaning
birinchi ijtimoiy parlamenti a’zoligiga saylanadi. Shunday qilib, Verdining nomi
Italiya xalqining birlashish uchun kurashlari bilan bog’lanib ketadi. Ijtimoiy va
siyosiy faoliyat Verdini ijodiy ishlardan chalg’itar edi. Biroz osoyishtalik topish
uchun u ko’proq Santa-Agatadagi villasida yashardi. 1859-yilda u opera qo’shiqchisi
Juzeppine Strepponiga uylanadi. Bu ayol qiyofasida u umrining oxirigacha sodiq
do’st topgan edi.
60-yillarda Verdi bor-yo’g’i ikki opera yozadi. «Taqdirning kuchi» operasi
Peterburg Imperatori teatri direkstsyasi buyurtmasi bilan yozilgan. U 1843-yildan
buyon doimiy ravishda Peterburgda faoliyat ko’rsatadigan va favqulodda
muvaffaqiyat qozonayotgan italyan truppasi uchun mo’ljallangan edi.
Italyanparastlik rus saroy aristokratik doiralarining ko’rinib turgan xususiyati
bo’lib, ular har qanday chet elliklarga sajda qilishardi. Italiya operalari rus poytaxtida
saroy amaldorlari tomonidan zo’rma-zo’rakilik bilan kiritilar ekan, rus klassik
operasi musiqiy hayotda munosib o’rin egallashi uchun xalaqit berar edi. Rus klassik
operalaridagi realizm, hatto Verdining «Rigoletto», «Trubadur» yoki «Traviata»
singari eng mashhur asarlari realizmi bilan solishtirilganida xam, anchabaland
mavqega ega edi.
Odoevskiy,
Stasov,
Serov
va
Chaykovskiylarning
Rossiyadagi
«italiyachilik»ka qarshi chiqishlari tarixan ilg’or xarakatlar edi. Shu bilan birgalikda,
ular umumiy tarzda Verdining juda -katta qobiliyatini e’tirof etsalar-da, uning
ijodiga bergan umumiy baholarida noxaq edilar. «Taqdirning kuchi»ni Peterburg
juda sovuq qarshi oldi. Yorqin dramatizmi, psixologik detallar nozikligi xamda
holatlardagi musiqiy go’zalliklariga qaramasdan bu operani Verdining eng yaxshi
asarlari qatoriga kiritib bo’lmaydi. Operaning muvaffaqiyat qozonmaganligining
sababi librettoning nomuvofiqligi bo’ldi, u ispan romantik dramalaridan
o’zlashtirilgan edi. Shunga qaramay operada yangi qirralar xam bo’lib, ular tom
ma’noda Verdining keyingi operalarida o’z aksini topdi. Bular: orkestr dramaturgik
vazifalarining ortishi, psixologik vaziyatlarda nozik va aniq bo’lib borayotgan
garmoniyaning boyitilishi, leytmotivlar va hokazo. Shunday qilib, «Taqdirning
kuchi» operasi Verdining ijodiy yuksalishida katta ahamiyat kasb etdi.
1862-yilda Verdi Londondagi Butunjaxon ko’rgazmasi uchun «Millatlar
madhiyasi» kantatasini yozadi. Uning matni kompozitor, shoir, Gyotening «Faust»i
asosida «Mefistofel» operasini yozgan Arrigo Boytoga tegishli edi. Keyinchalik
Boyto Verdining so’nggi operalari librettosi muallifi bo’ladi. 1863-yil boshlarida
Verdi Ispaniyaga «Taqdirning kuchi»ni Madridda qo’yish uchun boradi, 1864-yilda
«Makbet»ni Parij sahnasi uchun qayta ishladi. Verdining Ispaniyada bo’lishi uning
ispan xalq musiqasiga bo’lgan qiziqishlarini oshirdi, bu narsa Parij uchun yozilgan
xamda 1867-yilda Parijda qo’yilgan «Don Karlos»da o’z ifodasini topgan.
«Don Karlos» operasi Shillerning shu nomli dramasi asosida yozilgan. U
qonxo’r Filipp II qirolligi davridagi Ispaniya tarixi xaqida hikoya qiladi. Operaning
ilg’or g’oyaviy mohiyati shunda ediki, u yaramas katolik reaktsiyasini fosh etardi.
Operaning bosh xarakatlanuvchi shaxslari musiqada bo’rttirilgan, psixologik
nozik va aniq tavsifini topgan edi. Operada simfonik muqaddimaning roli ancha
ortadi, bu holat qahramonlar kechinmalarini ochib berishga xizmat qiladi. Opera
dramatik sahnalar rivojidan tarkib topgan. Opera musiqasida ispan xalq ohanglari va
ritmlari sezilib turadi. Parijdagi Grand Opera teatri uchun yozilgan va shu teatr
talablari ruhiga uyg’un bo’lgan bu asar Meyerber operalaridan tubdan farq qiladi.
1869-yilda Verdi Misr xukumatidan Suvaysh kanalining ochilishi tantanalari
munosabati bilan Qoxiradagi yangi teatr uchun Misr xayotidan olingan
vatanparvarlik mavzusida opera yozib berish taklifini oladi. Dyu Lokl librettoning
frantsuzcha matnini prozada yozib berdi, shoir A. Gislansoni uni italyan tiliga
tarjima qildi.
“Aida” operasi. «Aida»ning Qoxiradagi prem’erasi 1871-yil 24-dekabrda
bo’lib o’tdi. Akademik B.V. Asaf’evning ta’kidlashicha, «bu butun opera tarixida
eng go’zal va zo’r tomosha bo’lgan edi». 1872-yildan boshlab «Aida»ning boshqa
italyan shaharlari bo’ylab tantanavor «yurishlari» boshlanadi, tez orada u butun
Evropada mashhur bo’lib ketdi, bunga Rossiya va Amerika xam qo’shildi. Shundan
keyin Verdi xaqida buyuk kompozitor sifatida gapira boshlashdi. Xatto Verdi ijodiga
bir qadar tayyor xulosalar bilan qaraydigan professional musiqachilar, tanqidchilar
xam endilikda uning beqiyos iste’dodini, opera san’ati sohasidagi buyuk xizmatlarini
e’tirof eta boshlaydilar. Chaykovskiy «Aida»ning ijodkorini «buyuk» deb tan oldi
xamda uning nomi tarix saxifalarida eng mashhur nomlar bilan yonma-yon qayd
etilishi kerakligini ta’kidladi.
«Aida» operasida Verdi ijodidagi ikki an’ana, ikki oqim: Verdining ilk
operalari «Sitsiliya oqshomlari», «Don Karlos»dan kelayotgan «katta» qaxramonlik
operasi oqimi xamda «Luiza Miller» va «Traviata»dan boshlangan lirik-psixologik
yo’nalish o’zaro qo’shilib ketadi. «Aida» operasida kompozitor-dramaturg
mahoratining oliy darajasi namoyon bo’lgan. «Aida»ning musiqiy mukammalligi
uning ohanglarga boyligi va rang-barangligi bilan kishini hayratga soladi.
Verdi bironta operasida xam musiqiy ijodkorlikka, kashfiyotga bu qadar
sahovat va mahorat ko’rsatmagan edi. Buning ustiga «Aida»ning kuylari favqulodda
go’zalligi, ta’sirchanligi, ulug’vorligi, o’ziga xosligi bilan ajralib turadi; ularda
qadimiy italyan opera kompozitorlari yo’l qo’yadigan qoliplilik, eskilikning izi xam
yo’q edi. Bu operada Radamesning «Aziz Aida» romansini istisno qilganda, eski
italyan opeasidagi nomerli tarkib bartaraf etilgan edi, opera butunlay katta dramatik
sahnalardan tuzilgan. Shaklning tekisligi va aniqligi buzilgan emas. Voqealar rivoji
va matnga nozik darajada rioya etgan xolda xar bir ariya, duet yoki ansambl tarkiban
yakunlangan, mantiqan rivojlanib boruvchi musiqiy organizm sifatida taassurot
qoldiradi.
1873-yilning may oyida Verdi Santa-Agatada yashar edi. Bu erda u shoir
Alessandro Mansonining vafoti xaqidagi xabarni eshitadi va bundan juda chuqur
iztirob chekadi. Verdining bu vatanparvar shoirga bo’lgan hurmati va muxabbati
cheksiz edi. O’zining shonli yurtdoshi vafotining xotirasini munosib qadrlash uchun
u do’sti vafotining bir yilligiga Rekviem yaratishni mo’ljallab qo’yadi. Rekviemni
yaratish uchun Verdi o’n oyga yaqin vaqt sarfladi va bu asar 1874-yil 22-mayda
birinchi marotaba Milandagi muqaddas Mark cherkovida muallif boshqaruvida ijro
etildi. Kuyning boyligi va ta’sirchanligi, uyg’unlikning yangiligi va qatiyati,
orkestrlashtirishning yorqinligi, shaklning mukammalligi, polifonik texnikadagi
mahorat Verdi Rekviemini mazkur janrdagi eng mashhur asarlar qatoriga olib chiqdi.
Bu asar musiqasi an’anaviy diniy marosimlar matniga zid o’laroq, aqidaparastlikdan
