Kaliyning o’simliklar hayotidagi ahamiyati, tuproqdagi kaliy miqdori va shakllari. Asosiy kaliyli o’g’itlar, olinishi va ularni qo’llash usullari. Kompleks o’g’itlar va ularning turlari.

Yuklangan vaqt

2024-11-04

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

24

Faytl hajmi

38,8 KB


KALIYLI VA MURAKKAB O‘G‘ITLAR Reja 1. Kaliyning o’simliklar hayotidagi ahamiyati, tuproqdagi kaliy miqdori va shakllari. 2. Asosiy kaliyli o’g’itlar, olinishi va ularni qo’llash usullari. 3. Kompleks o’g’itlar va ularning turlari 4. Kompleks o’g’itlarni qollash usullari. Tayanch iboralar: kaliy, kaliyli o’g’itlar potash, silvin, galit, silvinit, kaliy xlor, kaliy sulfat, murakkab, murakkab-aralash, aralash (aralshtirilgan), ammofos, diammofos. Kaliyni birinchi marta ingliz kimyogari G.Devi 1807 yilda suyuqlangan o’yuvchi kaliyni (KOH) elektroliz qilib olgan. Kaliy Yer qobig’i massasining 2,5% ini tashkil etadi. Tarkibida kaliy tutuvchi yuzlab minerallar ma’lum: selvin KCl, gallit NaCl. Ortoplaz Yer qobig’i massasining 18% ni tashkil etadi. Ortoplaz suv bilan kuchsiz reaksiyaga kirishsa ham, kaliyning ko’p qismi tuproqqa ortoplazdan o’tadi. Ortoplazning tabiiy suvlar, karbonat angidrid ta’sirida kimyoviy parchalanishi natijasida portlash hosil bo’ladi. U suvda yaxshi eriganligi uchun o’simliklar yaxshi o’zlashtiradi. Kaliy sulfat eng qimmatli hisoblanadi. Odatda kaliy tuz shaklida ishlatiladi. Oqsillovchi va antiseptik modda kaliy xlorat KClO3 (bertole tuzi) gugurt ishlab chiqarishda, potash K2CO3 esa shisha ishlab chiqarishda zarur. KALIYLI VA MURAKKAB O‘G‘ITLAR Reja 1. Kaliyning o’simliklar hayotidagi ahamiyati, tuproqdagi kaliy miqdori va shakllari. 2. Asosiy kaliyli o’g’itlar, olinishi va ularni qo’llash usullari. 3. Kompleks o’g’itlar va ularning turlari 4. Kompleks o’g’itlarni qollash usullari. Tayanch iboralar: kaliy, kaliyli o’g’itlar potash, silvin, galit, silvinit, kaliy xlor, kaliy sulfat, murakkab, murakkab-aralash, aralash (aralshtirilgan), ammofos, diammofos. Kaliyni birinchi marta ingliz kimyogari G.Devi 1807 yilda suyuqlangan o’yuvchi kaliyni (KOH) elektroliz qilib olgan. Kaliy Yer qobig’i massasining 2,5% ini tashkil etadi. Tarkibida kaliy tutuvchi yuzlab minerallar ma’lum: selvin KCl, gallit NaCl. Ortoplaz Yer qobig’i massasining 18% ni tashkil etadi. Ortoplaz suv bilan kuchsiz reaksiyaga kirishsa ham, kaliyning ko’p qismi tuproqqa ortoplazdan o’tadi. Ortoplazning tabiiy suvlar, karbonat angidrid ta’sirida kimyoviy parchalanishi natijasida portlash hosil bo’ladi. U suvda yaxshi eriganligi uchun o’simliklar yaxshi o’zlashtiradi. Kaliy sulfat eng qimmatli hisoblanadi. Odatda kaliy tuz shaklida ishlatiladi. Oqsillovchi va antiseptik modda kaliy xlorat KClO3 (bertole tuzi) gugurt ishlab chiqarishda, potash K2CO3 esa shisha ishlab chiqarishda zarur. Tabiatda kaliyning 3 ta izotopi: (39K, 40K, 41K) bo’lib, oxirgisi radioaktiv hisoblanadi, yemirilish davri 1,3 * 109 yilga teng. Azot va fosfor bilan bir qatorda kaliy ham asosiy mineral oziq elementlaridan biri hisoblanadi. U azot va fosfordan farq qilib, o’simliklarni biror organik moddasi tarkibiga kirmaydi, balki o’simliklar hujayralarida ion formasida, hujayra shirasida eruvchan tuzlar holida va qisman sitoplazma kolloidlari bilan beqaror adsorbsion komplekslar holida bo’ladi. O’simliklarning qarigan organlariga nisbatan yosh o’suvchan qism va organlarida kaliy ko’p bo’ladi. Oziq muhitda kaliy yetishmaganda u qari organ va to’qimalardan o’suvchan yosh organlarga oqib keladi va bu yerda qayta foydalaniladi. Kaliyning o’simliklar organizmidagi fiziologik funksiyalari turli tumandir. U sitoplazma kolloidlarining fizik holatiga ijobiy ta’sir etadi, ularning suvliligini, bukuluvchanligini va qovushqoqligini oshiradi. Bu esa hujayralardagi moddalar almashinuvi jarayonlari uchun, shuningdek o’simliklarning qurg’oqchilikka chidamliligini oshirish uchun katta ahamiyatga ega. Kaliy yetishmaganida va transpirasiya kuchayganida o’simliklar tezda turgorni yo’qotadi va so’lib qoladi. Kaliy bilan yaxshi taminlanganda o’simliklarning suvni saqlab turish qobiliyati kuchayadi va qisqa vaqt qurg’oqchilikka bardosh beradi. Kaliyning fotosintez, oksidlanish jarayonlari intensivliligi va o’simlikda organik kislotalar hosil bo’lishiga ijobiy ta’sir etishi, uning uglevod va azot almashinuvida ishtirok etishi isbotlangan. Kaliy yetishmaganida o’simlikda oqsil sintezi sekinlashadi natijada azot almashinuvi umuman bo’ziladi. Kaliy yetishmaganida oddiy uglevodlarning murakkab uglevodlarga aylanishi to’xtab qoladi. Kaliy moddalarning barglardan boshqa organlariga qarab o’tishini kuchaytiradi, uglevod almashinuvida ishtirok etadigan fermentlarning, jumladan saxaraza va amilazaning aktivligini oshiradi. Kaliy ta’sirida o’simliklarning sovuqqa chidamligi kuchayadi, bu hol shakar miqdorining ko’payishi va hujayra osmotik bosimining ko’tarilishi bilan bog’liq. Kaliy bilan yetarli darajada oziqlantirilganda o’simliklarning turli kasalliklariga Tabiatda kaliyning 3 ta izotopi: (39K, 40K, 41K) bo’lib, oxirgisi radioaktiv hisoblanadi, yemirilish davri 1,3 * 109 yilga teng. Azot va fosfor bilan bir qatorda kaliy ham asosiy mineral oziq elementlaridan biri hisoblanadi. U azot va fosfordan farq qilib, o’simliklarni biror organik moddasi tarkibiga kirmaydi, balki o’simliklar hujayralarida ion formasida, hujayra shirasida eruvchan tuzlar holida va qisman sitoplazma kolloidlari bilan beqaror adsorbsion komplekslar holida bo’ladi. O’simliklarning qarigan organlariga nisbatan yosh o’suvchan qism va organlarida kaliy ko’p bo’ladi. Oziq muhitda kaliy yetishmaganda u qari organ va to’qimalardan o’suvchan yosh organlarga oqib keladi va bu yerda qayta foydalaniladi. Kaliyning o’simliklar organizmidagi fiziologik funksiyalari turli tumandir. U sitoplazma kolloidlarining fizik holatiga ijobiy ta’sir etadi, ularning suvliligini, bukuluvchanligini va qovushqoqligini oshiradi. Bu esa hujayralardagi moddalar almashinuvi jarayonlari uchun, shuningdek o’simliklarning qurg’oqchilikka chidamliligini oshirish uchun katta ahamiyatga ega. Kaliy yetishmaganida va transpirasiya kuchayganida o’simliklar tezda turgorni yo’qotadi va so’lib qoladi. Kaliy bilan yaxshi taminlanganda o’simliklarning suvni saqlab turish qobiliyati kuchayadi va qisqa vaqt qurg’oqchilikka bardosh beradi. Kaliyning fotosintez, oksidlanish jarayonlari intensivliligi va o’simlikda organik kislotalar hosil bo’lishiga ijobiy ta’sir etishi, uning uglevod va azot almashinuvida ishtirok etishi isbotlangan. Kaliy yetishmaganida o’simlikda oqsil sintezi sekinlashadi natijada azot almashinuvi umuman bo’ziladi. Kaliy yetishmaganida oddiy uglevodlarning murakkab uglevodlarga aylanishi to’xtab qoladi. Kaliy moddalarning barglardan boshqa organlariga qarab o’tishini kuchaytiradi, uglevod almashinuvida ishtirok etadigan fermentlarning, jumladan saxaraza va amilazaning aktivligini oshiradi. Kaliy ta’sirida o’simliklarning sovuqqa chidamligi kuchayadi, bu hol shakar miqdorining ko’payishi va hujayra osmotik bosimining ko’tarilishi bilan bog’liq. Kaliy bilan yetarli darajada oziqlantirilganda o’simliklarning turli kasalliklariga chidamliligi, masalan, g’alla ekinlarining un shudring kasalligi, zang kasalligiga sabzavot ekinlari, kartoshka va ildizmevalilarning chirish kasalligini qo’zg’atuvchilariga chidamliligi ortadi. Kaliy mexanik elementlar lub tolalarining rivojlanishiga yordam beradi, shuning uchun poyalarning baquvvatligiga va yotib qolishiga chidamliligiga zig’ir va kanop tolalarining miqdori hamda sifatiga ijobiy ta’sir etadi. Paxtachilikda paxta bargi va ko’sagining mikrosporioz kasalligi bilan kasallanishi o’simlikning kaliy bilan qay darajada ta’minlanganligiga bog’liq bo’lib, ko’p yillik tajribalardan shu narsa ma’lumki kaliy bilan o’g’itlanmagan variantlarda bu kasallik kaliy bilan o’g’itlangan variantlarga nisbatan 1,5-2 barobar ko’payib ketdi va o’z navbatida hosilning texnologik sifatining ham pasayishiga sabab bo’ladi. Kaliy yetishmaganida reproduktiv organlarning rivojlanishi to’xtaydi- shonalar va boshlang’ich to’p gullar rivojlanmay qoladi, don puch bo’ladi va unib chiqish darajasi pasayadi. O’simliklardagi kaliy miqdori uning optimal miqdoridan 3-5 marta kamayib ketganida kaliy yetishmasligining aniq tashqi belgilari ko’rinadi. Kaliy odatda urug’lar, ildiz va tuganaklarga qaraganda vegetativ organlarda ko’p bo’ladi. Kungaboqar, tamaki, qand lavlagi, kartoshka barglarida kaliyning nisbiy miqdori quruq massaga nisbatan 4-6% , g’allagullilar somonida 1-1,5% , karamda 0,5% gacha bo’ladi. Donli ekinlar urug’ida 0,5% atrofida, kartoshka tuganaklarida, ildizmevalarda 0,3-0,6% kaliy bo’ladi. O’simliklarni kaliyga bo’lgan kritik davri ular rivojlanishining boshlang’ich fazalariga to’g’ri keladi (unib chiqqandan 15 kun -keyin). O’simlik kaliyning asosiy qismini biologik massasi intensiv o’sish davrida iste’mol qiladi. Donli ekinlar gullashgacha kartoshka, qand lavlagi, karam esa butun vegetasiya davrida kaliyni o’zlashtiradi. Kartoshka kaliyning asosiy qismini gullash va tuganak hosil qilish davrida, qand lavlagi ildiz meva hosil qilish davrida o’zlashtiradi. 63-jadval Bir qator qishloq xo’jalik ekinlari tarkibidagi kaliyning chidamliligi, masalan, g’alla ekinlarining un shudring kasalligi, zang kasalligiga sabzavot ekinlari, kartoshka va ildizmevalilarning chirish kasalligini qo’zg’atuvchilariga chidamliligi ortadi. Kaliy mexanik elementlar lub tolalarining rivojlanishiga yordam beradi, shuning uchun poyalarning baquvvatligiga va yotib qolishiga chidamliligiga zig’ir va kanop tolalarining miqdori hamda sifatiga ijobiy ta’sir etadi. Paxtachilikda paxta bargi va ko’sagining mikrosporioz kasalligi bilan kasallanishi o’simlikning kaliy bilan qay darajada ta’minlanganligiga bog’liq bo’lib, ko’p yillik tajribalardan shu narsa ma’lumki kaliy bilan o’g’itlanmagan variantlarda bu kasallik kaliy bilan o’g’itlangan variantlarga nisbatan 1,5-2 barobar ko’payib ketdi va o’z navbatida hosilning texnologik sifatining ham pasayishiga sabab bo’ladi. Kaliy yetishmaganida reproduktiv organlarning rivojlanishi to’xtaydi- shonalar va boshlang’ich to’p gullar rivojlanmay qoladi, don puch bo’ladi va unib chiqish darajasi pasayadi. O’simliklardagi kaliy miqdori uning optimal miqdoridan 3-5 marta kamayib ketganida kaliy yetishmasligining aniq tashqi belgilari ko’rinadi. Kaliy odatda urug’lar, ildiz va tuganaklarga qaraganda vegetativ organlarda ko’p bo’ladi. Kungaboqar, tamaki, qand lavlagi, kartoshka barglarida kaliyning nisbiy miqdori quruq massaga nisbatan 4-6% , g’allagullilar somonida 1-1,5% , karamda 0,5% gacha bo’ladi. Donli ekinlar urug’ida 0,5% atrofida, kartoshka tuganaklarida, ildizmevalarda 0,3-0,6% kaliy bo’ladi. O’simliklarni kaliyga bo’lgan kritik davri ular rivojlanishining boshlang’ich fazalariga to’g’ri keladi (unib chiqqandan 15 kun -keyin). O’simlik kaliyning asosiy qismini biologik massasi intensiv o’sish davrida iste’mol qiladi. Donli ekinlar gullashgacha kartoshka, qand lavlagi, karam esa butun vegetasiya davrida kaliyni o’zlashtiradi. Kartoshka kaliyning asosiy qismini gullash va tuganak hosil qilish davrida, qand lavlagi ildiz meva hosil qilish davrida o’zlashtiradi. 63-jadval Bir qator qishloq xo’jalik ekinlari tarkibidagi kaliyning o’rtacha miqdori (quruq moddaga nisbatan % hisobida) Ekin turi Mahsulot turi K2O, % Ekin turi Mahsulot turi K2O, % G’o’za Bargida Poyasida Chigitida Ko’sak pallasida Tolasida 2,07 1,25 1,07 3,50 0,55 Kartoshka Poyasida Tuganagida 3,70 2,40 Tomat Mevasida 5,60 Bodring Mevasida 5,65 Beda Pichanida 1,8 Kuzgi Donida 0,65 Karam Mevasida 4,6 Bug’doy Somonida 1,10 Sabzi mevasida 3,2 Makkajuxori Donida poyasida 0,43 1,93 10 s hosil uchun galla ekinlari 25-37 kg, dukkakli ekinlar 15-20 kg, kartoshka 7-10 kg, xashaki va qand lavlagi 6,0 8,0 kg sabzavotlar 5-4 kg, 40-60 kg kaliy iste’mol qiladi. Asosiy qishloq xo’jalik ekinlari hosilidagi kaliy miqdori Ekinlar Mahsulot, t/ga Umumiy olib chiqib ketish, K2O, kg/ga Tovar Qo’shimcha G’alla ekinlari Kartoshka Qand lavlagi Karam Beda (pichan) Kungaboqar 2-2,5 20,0 30 70 10 1,8 4-6 12,0 20 40 - 7,5 45-77 200 175 310 150 360 Har xil tuproqlarda kaliyning (K2O) miqdori 0,5-3% gacha bo’ladi, kaliy miqdori ayniqsa ularning mexanik tarkibiga bog’liq. Kaliy tuproqlarning loyqa fraksiyasida ko’p bo’ladi. Shu sababli og’ir soz tuproq va qumoq tuproqlarda, qumli va qumloq tuproqlardagiga qaraganda kaliy ko’p bo’ladi. Trofli tuproqlarda kaliy o’rtacha miqdori (quruq moddaga nisbatan % hisobida) Ekin turi Mahsulot turi K2O, % Ekin turi Mahsulot turi K2O, % G’o’za Bargida Poyasida Chigitida Ko’sak pallasida Tolasida 2,07 1,25 1,07 3,50 0,55 Kartoshka Poyasida Tuganagida 3,70 2,40 Tomat Mevasida 5,60 Bodring Mevasida 5,65 Beda Pichanida 1,8 Kuzgi Donida 0,65 Karam Mevasida 4,6 Bug’doy Somonida 1,10 Sabzi mevasida 3,2 Makkajuxori Donida poyasida 0,43 1,93 10 s hosil uchun galla ekinlari 25-37 kg, dukkakli ekinlar 15-20 kg, kartoshka 7-10 kg, xashaki va qand lavlagi 6,0 8,0 kg sabzavotlar 5-4 kg, 40-60 kg kaliy iste’mol qiladi. Asosiy qishloq xo’jalik ekinlari hosilidagi kaliy miqdori Ekinlar Mahsulot, t/ga Umumiy olib chiqib ketish, K2O, kg/ga Tovar Qo’shimcha G’alla ekinlari Kartoshka Qand lavlagi Karam Beda (pichan) Kungaboqar 2-2,5 20,0 30 70 10 1,8 4-6 12,0 20 40 - 7,5 45-77 200 175 310 150 360 Har xil tuproqlarda kaliyning (K2O) miqdori 0,5-3% gacha bo’ladi, kaliy miqdori ayniqsa ularning mexanik tarkibiga bog’liq. Kaliy tuproqlarning loyqa fraksiyasida ko’p bo’ladi. Shu sababli og’ir soz tuproq va qumoq tuproqlarda, qumli va qumloq tuproqlardagiga qaraganda kaliy ko’p bo’ladi. Trofli tuproqlarda kaliy juda kam (0,03-0,05%) bo’ladi ko’pchiliq madaniy qumoq tuproqlarda kaliy 2-2,5% ni tashkil etadi. Tuproqda kaliyning asosiy manbai kaliy minerallari bo’lib, O’rta Osiyo tuproqlarida bu ko’rsatkich 1-3% ni tashkil etadi. Kaliyning tuproqdagi umumiy miqdori azotga nisbatan 5-50, fosforga nisbatan 8-40 marta ko’p. Tuproqlarning haydalma qatlamida K2O ning umumiy zahirasi 50-75 ming kg/ga ga to’g’ri keladi, lekin kaliyning asosiy qismi (98-99%) tuproqda erimaydigan va o’simliklar qiyin o’zlashtiradigan alyumosilikatli birikmalar holida bo’ladi. Tuproqdagi kaliy birikmalarini harakatchanlik darajasiga va o’simliklar o’zlashtira olishiga qarab kaliy quyidagi asosiy shakllarga bo’linadi: 1. Barqaror alyumosilikat minerallar, asosan dala shpatlari hamda slyuda (muskovit, biotit) tarkibiga kiruvchi kaliy. Bu minerallar ham eruvchanligi qiyin va o’simliklar yaxshi o’zlashtira olmasligi bilan tavsiflanadi. Dala shpatlaridagi kaliyni o’simliklar qiyin o’zlashtiradi, lekin suv va unda erigan karbonat angidrid ta’sirida, tuproq haroratining o’zgarishi va tuproq mikroorganizmlarining faoliyati ta’sirida bu minerallar asta-sekin parchalanadi va kaliyning eruvchan tuzlarini hosil qiladi. Slyudalardagi kaliyni o’simliklar birmuncha oson o’zlashtiradi. 2. Almashinuvchi tuproq kolloilariga yutilgan kaliy - bu elementning tuproqdagi umumiy miqdorini ko’pi bilan 0,5-1,6% ni tashkil etadi. U o’simliklarning oziqlanishida asosiy ahamiyatga ega. Almashinuvchi kaliyni o’simliklar oson o’zlashtirishiga sabab, uning boshqa kationlar bilan almashinib eritmaga oson o’tish xususiyati va eritmadan o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishidir. Almashinuvchi kaliy miqdori tuproqlarning o’zlashtiriladigan kaliy bilan ta’minlanganlik darajasini ko’rsatkichi bo’lib xizmat qilishi mumkin. 3. Suvda eriydigan kaliy - tuproq eritmasida erigan har xil tuzlar (kaliy nitratlar, fosfatlar, sulfatlar, xloridlar, karbonatlar) hosil qiladi. Ularni o’simliklar bevosita o’zlashtiradi. Tuproqda bunday kaliy miqdori odatda oz ( almashinuvchi kaliy miqdoriga nisbatan 10% atrofida) bo’ladi. Ba’zi tuproqlarda suvda eriydigan kaliy almashinmaydigan shaklda yutilishi mumkin, natijada uning o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishi keskin kamayib ketadi. Bo’z va o’tloq tuproqlarning 0-40 sm qatlamida almashinuvchi kaliyning umumiy miqdori gektariga 150-450 kg gacha juda kam (0,03-0,05%) bo’ladi ko’pchiliq madaniy qumoq tuproqlarda kaliy 2-2,5% ni tashkil etadi. Tuproqda kaliyning asosiy manbai kaliy minerallari bo’lib, O’rta Osiyo tuproqlarida bu ko’rsatkich 1-3% ni tashkil etadi. Kaliyning tuproqdagi umumiy miqdori azotga nisbatan 5-50, fosforga nisbatan 8-40 marta ko’p. Tuproqlarning haydalma qatlamida K2O ning umumiy zahirasi 50-75 ming kg/ga ga to’g’ri keladi, lekin kaliyning asosiy qismi (98-99%) tuproqda erimaydigan va o’simliklar qiyin o’zlashtiradigan alyumosilikatli birikmalar holida bo’ladi. Tuproqdagi kaliy birikmalarini harakatchanlik darajasiga va o’simliklar o’zlashtira olishiga qarab kaliy quyidagi asosiy shakllarga bo’linadi: 1. Barqaror alyumosilikat minerallar, asosan dala shpatlari hamda slyuda (muskovit, biotit) tarkibiga kiruvchi kaliy. Bu minerallar ham eruvchanligi qiyin va o’simliklar yaxshi o’zlashtira olmasligi bilan tavsiflanadi. Dala shpatlaridagi kaliyni o’simliklar qiyin o’zlashtiradi, lekin suv va unda erigan karbonat angidrid ta’sirida, tuproq haroratining o’zgarishi va tuproq mikroorganizmlarining faoliyati ta’sirida bu minerallar asta-sekin parchalanadi va kaliyning eruvchan tuzlarini hosil qiladi. Slyudalardagi kaliyni o’simliklar birmuncha oson o’zlashtiradi. 2. Almashinuvchi tuproq kolloilariga yutilgan kaliy - bu elementning tuproqdagi umumiy miqdorini ko’pi bilan 0,5-1,6% ni tashkil etadi. U o’simliklarning oziqlanishida asosiy ahamiyatga ega. Almashinuvchi kaliyni o’simliklar oson o’zlashtirishiga sabab, uning boshqa kationlar bilan almashinib eritmaga oson o’tish xususiyati va eritmadan o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishidir. Almashinuvchi kaliy miqdori tuproqlarning o’zlashtiriladigan kaliy bilan ta’minlanganlik darajasini ko’rsatkichi bo’lib xizmat qilishi mumkin. 3. Suvda eriydigan kaliy - tuproq eritmasida erigan har xil tuzlar (kaliy nitratlar, fosfatlar, sulfatlar, xloridlar, karbonatlar) hosil qiladi. Ularni o’simliklar bevosita o’zlashtiradi. Tuproqda bunday kaliy miqdori odatda oz ( almashinuvchi kaliy miqdoriga nisbatan 10% atrofida) bo’ladi. Ba’zi tuproqlarda suvda eriydigan kaliy almashinmaydigan shaklda yutilishi mumkin, natijada uning o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishi keskin kamayib ketadi. Bo’z va o’tloq tuproqlarning 0-40 sm qatlamida almashinuvchi kaliyning umumiy miqdori gektariga 150-450 kg gacha bo’ladi. Bu ko’rsatkich 1 metrli qatlamga aylantirilganda gektariga 700-1300 kg ni tashkil etadi. O’g’it sifatida tuproqqa solingan kaliyning o’simliklar tomonidan o’zlashtirilganidan qolgan qismi tuproqda saqlanib qolaveradi. Jarikov A.Ye. ma’lumotiga asosan, o’rta mintaqadagi bo’z tuproqlarning haydalma qatlamida o’rtacha 1 kg tuproqda 139-165 mg gacha almashinuvchi kaliy bo’ladi. So’nggi yillarda bir necha yillar davomida bir turdagi ekin ekilib kelinayotgan O’rta Osiyo tuproqlarida almashinuvchi kaliyning miqdori tobora kamayib bormoqda. Buning sababi tuproqqa har yili azot bilan fosfor katta normada solinsada, kaliyli o’g’itlar yetarlicha berilmayotganligidir. Umumiy kaliy quyidagicha sinflanadi: 1. Suvda eruvchan kaliy (o’simliklar oson o’zlashtiradi) 2. Almashinuvchi kaliy (o’simliklar yaxshi o’zlashtiradi) 3. Harakatchan kaliy (suvda eruvchan va almashinuvchan kaliy miqdori) 4. Almashinmaydigan gidrolizlanadigan kaliy (qiyin almashinuvchiyoki rezerv) 5. Kislotalarda eriydigan kaliy 6. Minerallar tarkibidagi kaliy Qishloq xo’jalik ekinlarining kaliyga bo’lgan ehtiyoji ularni qiyg’os gulga kirib hosil tugish davrida yanada kuchli bo’ladi. Kaliy yetishmaganda sariq dog’lar kun sayin ko’paya boradi, eski barglar esa och jigar rangga kiradi. O’simliklarning pastki va o’rta qismidagi barglari avval yashil va sariq yashil rangda bo’lib, so’ng tez orada qo’ng’ir rangli dog’larga aylanadi. Barg plastinkasi bilan barglarning chetlarida qo’ng’ir rangli to’qimalarhosil bo’ladi. O’simlik barg sistemasining hamma qismi qorayib, qurishi hamda to’qilishi kaliyning yetishmasligidan dalolat beradi. Barglarning erta to’qilishi esa, hosilning kamayishiga va sifatiga ta’sir etadi. Masalan: paxta misolida olsak ko’sak atrofida har xil shirali dog’lar hosil bo’ladi, tola sifati past bo’ladi, tolasi qorayib tez o’ziluvchan bo’lib, qoladi Kaliy normadan past bo’lganda ekinlarning kattalikdagi asosiy poyasi noziq bo’lib yerga yotib qoladi. bo’ladi. Bu ko’rsatkich 1 metrli qatlamga aylantirilganda gektariga 700-1300 kg ni tashkil etadi. O’g’it sifatida tuproqqa solingan kaliyning o’simliklar tomonidan o’zlashtirilganidan qolgan qismi tuproqda saqlanib qolaveradi. Jarikov A.Ye. ma’lumotiga asosan, o’rta mintaqadagi bo’z tuproqlarning haydalma qatlamida o’rtacha 1 kg tuproqda 139-165 mg gacha almashinuvchi kaliy bo’ladi. So’nggi yillarda bir necha yillar davomida bir turdagi ekin ekilib kelinayotgan O’rta Osiyo tuproqlarida almashinuvchi kaliyning miqdori tobora kamayib bormoqda. Buning sababi tuproqqa har yili azot bilan fosfor katta normada solinsada, kaliyli o’g’itlar yetarlicha berilmayotganligidir. Umumiy kaliy quyidagicha sinflanadi: 1. Suvda eruvchan kaliy (o’simliklar oson o’zlashtiradi) 2. Almashinuvchi kaliy (o’simliklar yaxshi o’zlashtiradi) 3. Harakatchan kaliy (suvda eruvchan va almashinuvchan kaliy miqdori) 4. Almashinmaydigan gidrolizlanadigan kaliy (qiyin almashinuvchiyoki rezerv) 5. Kislotalarda eriydigan kaliy 6. Minerallar tarkibidagi kaliy Qishloq xo’jalik ekinlarining kaliyga bo’lgan ehtiyoji ularni qiyg’os gulga kirib hosil tugish davrida yanada kuchli bo’ladi. Kaliy yetishmaganda sariq dog’lar kun sayin ko’paya boradi, eski barglar esa och jigar rangga kiradi. O’simliklarning pastki va o’rta qismidagi barglari avval yashil va sariq yashil rangda bo’lib, so’ng tez orada qo’ng’ir rangli dog’larga aylanadi. Barg plastinkasi bilan barglarning chetlarida qo’ng’ir rangli to’qimalarhosil bo’ladi. O’simlik barg sistemasining hamma qismi qorayib, qurishi hamda to’qilishi kaliyning yetishmasligidan dalolat beradi. Barglarning erta to’qilishi esa, hosilning kamayishiga va sifatiga ta’sir etadi. Masalan: paxta misolida olsak ko’sak atrofida har xil shirali dog’lar hosil bo’ladi, tola sifati past bo’ladi, tolasi qorayib tez o’ziluvchan bo’lib, qoladi Kaliy normadan past bo’lganda ekinlarning kattalikdagi asosiy poyasi noziq bo’lib yerga yotib qoladi. Tuproq tarkibida oziq moddalar miqdorining turlicha, unumdorligining esa har xil bo’lishi, qishloq xo’jalik mutaxassislaridan o’simliklarning o’g’itlarga bo’lgan ehtiyojini to’g’ri aniqlashni talab etadi. O’simliklarni ildiz orqali oziqlanishi tekshirish maqsadida bir qator kimyoviy analiz metodlari ishlab chiqilgan. Hujayra shirasining kimyoviy tarkibi, o’sish davrining turli paytida o’simliklarning oziq moddalarga bo’lgan ehtiyojini aniqlashga imkon beradi. O’simlikdagi oziq elementlar tarkibini analiz qilish usuli ularning ma’lum reaktivlar bilan bo’yalishi yoki cho’kma hosil qilish xususiyatiga asoslangan. Tekshirilayotgan eritmalar tarkibi standart eritmalar bilan solishtirib ko’riladi. Kaliy yetishmasligining tashqi alomatlari barg plastinkasi chekkalarining qo’ng’irlashishida namoyon bo’ladi. Barglarning chetlari va uchlari kuydirilganga o’xshash ko’rinishga kiradi, plastinkada zang dog’lari hosil bo’ladi. Kaliy yetishmaganida hujayralar notekis o’sadi, bu esa barglarning buralib, gumbazsimon shakl olishiga sabab bo’ladi. Kartoshka barglarida ham o’ziga xos, bronza dog’lar paydo bo’ladi. G’allagullilar kaliy yetishmaganda yaxshi shoxlamaydi, poyalarining bo’g’in oralari qisqaradi, barglar, ayniqsa pastki barglar tuproqda yetarli miqdorda namlik bo’lganida ham so’lib qoladi. Tabiatda kaliyning uchta izotopi mavjud: kaliyning K izotopi radioaktiv hisoblanadi. Tajriba maqsadlarida yarim yemirilish davri 12,4 soat bo’lgan un’iy izotopi ham ishlab chiqariladi. Kaliy o’simlikda ion shaklida uchraydi va bironta ham organik modda tarkibida kirmaydi. U asosan hujayra shirasi va sitoplazmada bo’lib, yadroda umuman uchramaydi. Hujayra sitoplazmasi kolloidlari tomonidan 20 % kaliy almashib-singdiridgan holda 1% qismi mitoxondriya tomonidan almashinmay singdirilgan holatda, 80% esa hujayra shirasida bo’lib, suv bilan oson siqib chiqariladi. Xloroplast va mitoxondriyda tuplangan kaliy ular tuzilishi, tarkibini muqumlashtirib,fotosintetik va oqsillanuvchan fosforlanish jarayonlarida energiyaga boy ATF hosil bo’lishiga yordam beradi. Yorugda kaliyning hujayra Tuproq tarkibida oziq moddalar miqdorining turlicha, unumdorligining esa har xil bo’lishi, qishloq xo’jalik mutaxassislaridan o’simliklarning o’g’itlarga bo’lgan ehtiyojini to’g’ri aniqlashni talab etadi. O’simliklarni ildiz orqali oziqlanishi tekshirish maqsadida bir qator kimyoviy analiz metodlari ishlab chiqilgan. Hujayra shirasining kimyoviy tarkibi, o’sish davrining turli paytida o’simliklarning oziq moddalarga bo’lgan ehtiyojini aniqlashga imkon beradi. O’simlikdagi oziq elementlar tarkibini analiz qilish usuli ularning ma’lum reaktivlar bilan bo’yalishi yoki cho’kma hosil qilish xususiyatiga asoslangan. Tekshirilayotgan eritmalar tarkibi standart eritmalar bilan solishtirib ko’riladi. Kaliy yetishmasligining tashqi alomatlari barg plastinkasi chekkalarining qo’ng’irlashishida namoyon bo’ladi. Barglarning chetlari va uchlari kuydirilganga o’xshash ko’rinishga kiradi, plastinkada zang dog’lari hosil bo’ladi. Kaliy yetishmaganida hujayralar notekis o’sadi, bu esa barglarning buralib, gumbazsimon shakl olishiga sabab bo’ladi. Kartoshka barglarida ham o’ziga xos, bronza dog’lar paydo bo’ladi. G’allagullilar kaliy yetishmaganda yaxshi shoxlamaydi, poyalarining bo’g’in oralari qisqaradi, barglar, ayniqsa pastki barglar tuproqda yetarli miqdorda namlik bo’lganida ham so’lib qoladi. Tabiatda kaliyning uchta izotopi mavjud: kaliyning K izotopi radioaktiv hisoblanadi. Tajriba maqsadlarida yarim yemirilish davri 12,4 soat bo’lgan un’iy izotopi ham ishlab chiqariladi. Kaliy o’simlikda ion shaklida uchraydi va bironta ham organik modda tarkibida kirmaydi. U asosan hujayra shirasi va sitoplazmada bo’lib, yadroda umuman uchramaydi. Hujayra sitoplazmasi kolloidlari tomonidan 20 % kaliy almashib-singdiridgan holda 1% qismi mitoxondriya tomonidan almashinmay singdirilgan holatda, 80% esa hujayra shirasida bo’lib, suv bilan oson siqib chiqariladi. Xloroplast va mitoxondriyda tuplangan kaliy ular tuzilishi, tarkibini muqumlashtirib,fotosintetik va oqsillanuvchan fosforlanish jarayonlarida energiyaga boy ATF hosil bo’lishiga yordam beradi. Yorugda kaliyning hujayra kolloidlari bilan bog’lanish kuchi ortadi, kechasi esa susayib, ildiz orqali kaliyning qisman yuqolishi kuzatiladi. Kaliy avvalombor hujayra kolloidlarining gidrotasiyasini kuchaytirib, ular dispersligini oshiradi, bu esa o’z navbatida o’simlik hujayrasida suvni to’tib turish kobiliyatini oshirib, vaqtinchalik qurg’oqchilikka chidamliligini oshiradi. Kaliy ta’sirida kartoshka tuganaklarida kraxmal,qand lavlagida saxaroza, meva-sabzavot ekinlarida monosaxaridlar tuplanishi kuchayadi. Hujayra shirasi tarkibida osmotik bosimning ortishi hisobiga o’simliklarning sovukka va kishga chidamliligi, zambrkgli va bakteriyali kasalliklarga chidamliligi oshadi. Kaliy yuqori molekulyar uglevodlar gemisellyuloza, sellyuloza, pektin moddalari, ksilan sintezini tezlashtiradi, natijada donli ekinlar hujayra jevorlari qalinlashib, yotib qolishga chidamligi ortadi, zigir va kanop tolasi sifati yaxshilanadi, ba’zi fermentlar aktivligini kuchaytiradi, ba’zi vitaminlar hosil bo’lishi va tuplanishiga yerdam beradi, barg ogizchasi oxirgi hujayralari faoliyati uchun katta ahamiyatga ega. Kaliy qishloq xo’jalik ekinlarning ammoniyli oziqlanishida muxim rol uynaydi. Kaliyning o’simlikda yetishmasligi moddalar metabolizmini bo’zilishiga olib keladi. Bir qator fermentlar faoliyati susayadi, o’simlikda oqsil va uglevod almashinuvchi bo’ziladi, qandning nafas olish jarayoni uchun ortikcha sarflanishiga olib keladi, natijada donning puch bo’lishi, urug’ unuvchanligi va hayotchanligi susayishi, oqibatda esa sifatsiz hosil olinishiga olib keladi. Kaliyli oziqlanishning yetarli bo’lmasligi, ekinlarning kasalliklarga chalinish darajasini oshiradi, hosilning saqlash davrida yuqolishi ortadi. Qishloq xo’jalik ekinlari uchun kaliy yetishmasligi belgilari dastlab eski barglarda kurinadi, barglar chetlaridan boshlab sargaya boshlaydi, keyinchalik barg chetlari va uchi qo’ng’ir rangga o’tadi, so’ngra qurib to’kila boshlaydi, barg xuddi yirtilganga uxshab qoladi. Kaliy yetishmasligi dastlab uncha talabchan ekinlarda namoyon bo’ladi. Kaliy yetishmaganda modda almashuvining biokimyoviy jarayonlari susayishi kuzatiladi. Kaliy kation holida o’zlashtiriladi, hujayrada zaryadlangan ion holida bo’lishi sababli hujayra moddalari bilan kuchsiz bog’ hosil qiladi. U hujayrada kolloidlari bilan bog’lanish kuchi ortadi, kechasi esa susayib, ildiz orqali kaliyning qisman yuqolishi kuzatiladi. Kaliy avvalombor hujayra kolloidlarining gidrotasiyasini kuchaytirib, ular dispersligini oshiradi, bu esa o’z navbatida o’simlik hujayrasida suvni to’tib turish kobiliyatini oshirib, vaqtinchalik qurg’oqchilikka chidamliligini oshiradi. Kaliy ta’sirida kartoshka tuganaklarida kraxmal,qand lavlagida saxaroza, meva-sabzavot ekinlarida monosaxaridlar tuplanishi kuchayadi. Hujayra shirasi tarkibida osmotik bosimning ortishi hisobiga o’simliklarning sovukka va kishga chidamliligi, zambrkgli va bakteriyali kasalliklarga chidamliligi oshadi. Kaliy yuqori molekulyar uglevodlar gemisellyuloza, sellyuloza, pektin moddalari, ksilan sintezini tezlashtiradi, natijada donli ekinlar hujayra jevorlari qalinlashib, yotib qolishga chidamligi ortadi, zigir va kanop tolasi sifati yaxshilanadi, ba’zi fermentlar aktivligini kuchaytiradi, ba’zi vitaminlar hosil bo’lishi va tuplanishiga yerdam beradi, barg ogizchasi oxirgi hujayralari faoliyati uchun katta ahamiyatga ega. Kaliy qishloq xo’jalik ekinlarning ammoniyli oziqlanishida muxim rol uynaydi. Kaliyning o’simlikda yetishmasligi moddalar metabolizmini bo’zilishiga olib keladi. Bir qator fermentlar faoliyati susayadi, o’simlikda oqsil va uglevod almashinuvchi bo’ziladi, qandning nafas olish jarayoni uchun ortikcha sarflanishiga olib keladi, natijada donning puch bo’lishi, urug’ unuvchanligi va hayotchanligi susayishi, oqibatda esa sifatsiz hosil olinishiga olib keladi. Kaliyli oziqlanishning yetarli bo’lmasligi, ekinlarning kasalliklarga chalinish darajasini oshiradi, hosilning saqlash davrida yuqolishi ortadi. Qishloq xo’jalik ekinlari uchun kaliy yetishmasligi belgilari dastlab eski barglarda kurinadi, barglar chetlaridan boshlab sargaya boshlaydi, keyinchalik barg chetlari va uchi qo’ng’ir rangga o’tadi, so’ngra qurib to’kila boshlaydi, barg xuddi yirtilganga uxshab qoladi. Kaliy yetishmasligi dastlab uncha talabchan ekinlarda namoyon bo’ladi. Kaliy yetishmaganda modda almashuvining biokimyoviy jarayonlari susayishi kuzatiladi. Kaliy kation holida o’zlashtiriladi, hujayrada zaryadlangan ion holida bo’lishi sababli hujayra moddalari bilan kuchsiz bog’ hosil qiladi. U hujayrada elektroneytrallikni ta’minlaydi, hujayra va muhit o’rtasidagi potensiallar farqi va assimetriyasini ta’minlaydi. Ehtimol mana shu funksiyasi uchun kaliy mineral oziqlanishida o’simlik uchun almashtirib bo’lmaydigan element hisoblanadi. Kaliyning bu xossasi D.A.Sabinin tomonidan shunday ta’riflanadi,"-kaliy, natriy va qisman kalsiy kationlarining ahamiyati sitoplazma tuzilmalarini hosil bo’lishida, protoplast hosilalarining elektr xossalarini ta’minlashda kurinadi". Ma’lumki, kaliyning hujayradagi boshqa kationlarga nisbatan miqdori bir necha marta ko’p bo’ladi, tashki muhitdagi kaliy konsentrasiyasiga karaganda hujayrada konsentrasiya 100-1000 marta yuqori bo’ladi. Ko’plab tadkikotlarda hujayra tarkibidagi kaliy miqdori va o’sish jarayonlari o’rtasida bog’liq yakin bo’lishi aniqlangan. Kaliy yetishmasligi hujayra o’sishi, cho’zilishi va bo’linishini sekinlashtiradi. Hozirgi vaqtda o’simliklar tarkibidagi kaliy miqdori va oqsil moddasi sintezi jadalligi o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjudligi haqida ko’plab ma’lumotlar mavjud. Kaliy yetishmasligi fotosintez mahsuldorligi susayadi, bargdan fotosintez jarayoni mahsulotlarini boshqa organlarga kuchishi kamayishi aniqlangan Kaliyli oziqlanishning kritik davri o’simlik o’sishining dastlabki davri (unib chiqqandan so’ng 15 kun) maysa fazasiga to’g’ri keladi. O’simlik eng ko’p o’zlashtirish davri esa biomassa jadal tuplanish fazasiga to’g’ri keladi. Donli va dukkakli-don ekinlarining kaliyni o’zlashtirishi gullash-sut pishishi fazasiga kelib tuxtaydi, zig’ir o’simligida-yalpi gullash,- kartoshka, qand lavlagi va karaMga usuv davri oxirigacha davom etadi. Kartoshka kaliyni eng ko’p gullash - tugunak hosil qilishida, qand lavlagi - ildizmeva hosil bo’lishida, karam - bosh urash fazasida o’zlashtiradi. Bahori bug’doy tuplash fazasigacha - 25,4, naychalash fazasida 42,1%, boshoq tortishda - 100% kaliyni o’zlashtiradi, kaliyning eng ko’p o’zlashtirilishi naychalash – boshoq tortish davriga to’g’ri keladi. G’o’zaning kaliyni o’zlashtirishi usuv davrida bo’yicha kuyidagicha kechadi: shonalashgacha (31kun) - 2,8%, shonalashdan gullashgacha (o’nib chiqqandan so’ng 58 kun mobaynida) - 17,8%, birinchi terim boshlanishida - 100%. G’o’zaning kaliyni o’zlashtirish davri nisbatan elektroneytrallikni ta’minlaydi, hujayra va muhit o’rtasidagi potensiallar farqi va assimetriyasini ta’minlaydi. Ehtimol mana shu funksiyasi uchun kaliy mineral oziqlanishida o’simlik uchun almashtirib bo’lmaydigan element hisoblanadi. Kaliyning bu xossasi D.A.Sabinin tomonidan shunday ta’riflanadi,"-kaliy, natriy va qisman kalsiy kationlarining ahamiyati sitoplazma tuzilmalarini hosil bo’lishida, protoplast hosilalarining elektr xossalarini ta’minlashda kurinadi". Ma’lumki, kaliyning hujayradagi boshqa kationlarga nisbatan miqdori bir necha marta ko’p bo’ladi, tashki muhitdagi kaliy konsentrasiyasiga karaganda hujayrada konsentrasiya 100-1000 marta yuqori bo’ladi. Ko’plab tadkikotlarda hujayra tarkibidagi kaliy miqdori va o’sish jarayonlari o’rtasida bog’liq yakin bo’lishi aniqlangan. Kaliy yetishmasligi hujayra o’sishi, cho’zilishi va bo’linishini sekinlashtiradi. Hozirgi vaqtda o’simliklar tarkibidagi kaliy miqdori va oqsil moddasi sintezi jadalligi o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjudligi haqida ko’plab ma’lumotlar mavjud. Kaliy yetishmasligi fotosintez mahsuldorligi susayadi, bargdan fotosintez jarayoni mahsulotlarini boshqa organlarga kuchishi kamayishi aniqlangan Kaliyli oziqlanishning kritik davri o’simlik o’sishining dastlabki davri (unib chiqqandan so’ng 15 kun) maysa fazasiga to’g’ri keladi. O’simlik eng ko’p o’zlashtirish davri esa biomassa jadal tuplanish fazasiga to’g’ri keladi. Donli va dukkakli-don ekinlarining kaliyni o’zlashtirishi gullash-sut pishishi fazasiga kelib tuxtaydi, zig’ir o’simligida-yalpi gullash,- kartoshka, qand lavlagi va karaMga usuv davri oxirigacha davom etadi. Kartoshka kaliyni eng ko’p gullash - tugunak hosil qilishida, qand lavlagi - ildizmeva hosil bo’lishida, karam - bosh urash fazasida o’zlashtiradi. Bahori bug’doy tuplash fazasigacha - 25,4, naychalash fazasida 42,1%, boshoq tortishda - 100% kaliyni o’zlashtiradi, kaliyning eng ko’p o’zlashtirilishi naychalash – boshoq tortish davriga to’g’ri keladi. G’o’zaning kaliyni o’zlashtirishi usuv davrida bo’yicha kuyidagicha kechadi: shonalashgacha (31kun) - 2,8%, shonalashdan gullashgacha (o’nib chiqqandan so’ng 58 kun mobaynida) - 17,8%, birinchi terim boshlanishida - 100%. G’o’zaning kaliyni o’zlashtirish davri nisbatan cho’zilgan. Kartoshkaning kaliyni o’zlashtirishi: iyunda - 20%, iyulda -80%, avgustda - 98%, sentyabrda - 100%. Qand lavlagida kaliy butun usuv davri mobaynida o’zlashtirilib, maksimum iyul-avgust oylariga to’g’ri keladi. Kaliy fosfatlarni organik birikmalar tarkibiga o’tkazish uchun zarur hisoblanadi, bundan tashqari u fosfat guruhlarni kuchirish jarayonlari uchun kerak Kaliy tomonidan faolligi oshiriladigan fermentlar hujayrada turli-tuman reaksiyalarni boshqaradi, asetilkoenzim A hosil bo’lishini kuchaytiruvchi ferment faoliyatini boshqaradi. Kaliy o’simlikning yosh usuvchi organlarida meristema va kambiyda ko’p miqdorda uchraydi. Eski barglardagi kaliy reutilizasiya uchrab yosh barglarga o’tadi. Bu jarayonga natriy ioni yordam beradi. U kaliy ioni urnini egallaydi. Kaliy miqdori o’simlik quruq moddasiga nisbatan barg va poyada pastdan yuqoriga karab ortib boradi. Kaliyning o’simlik tuproqda va o’g’itdagi miqdori oqsil shaklida ifodalanadi – K2O. Donli va dukkakli-don ekinlariga nisbatan kartoshka, lavlagi quruq modda birligi uchun kua kaliy talab qiladi. Donli ekinlar azotga teng miqdorda, fosforga nisbatan 2-3 marta ko’p kaliy o’zlashtiradi (N:P2O5:K2O nisbati 2,0-3,0:1,0:2,5-3,5). Sabzavot ekinlari, kartoshka, lavlagi kaliyni azotga nisbatan 1,5 marta,fosforga nisbatan 3-4,5 marta ko’p o’zlashtiradi. Turli ekinlar 1 tonna asosiy va qo’shimcha mahsulot bilan turlicha miqdorda kaliy o’zlashtiradi: donli ekinlar - 25-37kg, dukkakli-don ekinlar - 16-20 kg, kartoshka - 7,9, lavlagi - 6,7-7,5 ,sabzavot ekinlari - 4,0-5,0 , yungichka 20-24 kg. Hosil birligi uchun olib chiqiladigan oziqa moddalari miqdori asosiy va qo’shimcha mahsulot nisbatiga bog’liq. Donli ekinlar tovar hosilida kaliy kam bo’lsa, ildizmeva ko’p yillik o’tlar, sabzavotlar asosiy mahsulot tarkibida K2O miqdori yuqori bo’ladi. Qancha tovar mahsuloti tarkibida kaliy kam bo’lsa uning xo’jalik tuproqlaridan chiqib ketishi kam bo’lib, ijobiy rol uynaydi. Kaliyli o’g’itlar ishlab chiqarish uchun xom-ashyo bo’lib, tabiiy kaliy tuzlari hisoblanadi. Ularning asosiy konlari, Rossiya, Belorussiya, Qozog’iston, O’rta Osiyoda va Dehqonobodda joylashgan. cho’zilgan. Kartoshkaning kaliyni o’zlashtirishi: iyunda - 20%, iyulda -80%, avgustda - 98%, sentyabrda - 100%. Qand lavlagida kaliy butun usuv davri mobaynida o’zlashtirilib, maksimum iyul-avgust oylariga to’g’ri keladi. Kaliy fosfatlarni organik birikmalar tarkibiga o’tkazish uchun zarur hisoblanadi, bundan tashqari u fosfat guruhlarni kuchirish jarayonlari uchun kerak Kaliy tomonidan faolligi oshiriladigan fermentlar hujayrada turli-tuman reaksiyalarni boshqaradi, asetilkoenzim A hosil bo’lishini kuchaytiruvchi ferment faoliyatini boshqaradi. Kaliy o’simlikning yosh usuvchi organlarida meristema va kambiyda ko’p miqdorda uchraydi. Eski barglardagi kaliy reutilizasiya uchrab yosh barglarga o’tadi. Bu jarayonga natriy ioni yordam beradi. U kaliy ioni urnini egallaydi. Kaliy miqdori o’simlik quruq moddasiga nisbatan barg va poyada pastdan yuqoriga karab ortib boradi. Kaliyning o’simlik tuproqda va o’g’itdagi miqdori oqsil shaklida ifodalanadi – K2O. Donli va dukkakli-don ekinlariga nisbatan kartoshka, lavlagi quruq modda birligi uchun kua kaliy talab qiladi. Donli ekinlar azotga teng miqdorda, fosforga nisbatan 2-3 marta ko’p kaliy o’zlashtiradi (N:P2O5:K2O nisbati 2,0-3,0:1,0:2,5-3,5). Sabzavot ekinlari, kartoshka, lavlagi kaliyni azotga nisbatan 1,5 marta,fosforga nisbatan 3-4,5 marta ko’p o’zlashtiradi. Turli ekinlar 1 tonna asosiy va qo’shimcha mahsulot bilan turlicha miqdorda kaliy o’zlashtiradi: donli ekinlar - 25-37kg, dukkakli-don ekinlar - 16-20 kg, kartoshka - 7,9, lavlagi - 6,7-7,5 ,sabzavot ekinlari - 4,0-5,0 , yungichka 20-24 kg. Hosil birligi uchun olib chiqiladigan oziqa moddalari miqdori asosiy va qo’shimcha mahsulot nisbatiga bog’liq. Donli ekinlar tovar hosilida kaliy kam bo’lsa, ildizmeva ko’p yillik o’tlar, sabzavotlar asosiy mahsulot tarkibida K2O miqdori yuqori bo’ladi. Qancha tovar mahsuloti tarkibida kaliy kam bo’lsa uning xo’jalik tuproqlaridan chiqib ketishi kam bo’lib, ijobiy rol uynaydi. Kaliyli o’g’itlar ishlab chiqarish uchun xom-ashyo bo’lib, tabiiy kaliy tuzlari hisoblanadi. Ularning asosiy konlari, Rossiya, Belorussiya, Qozog’iston, O’rta Osiyoda va Dehqonobodda joylashgan. Barcha kaliy tuzlari konlari 2 turga bo’linadi: xloridli (92%) va sulfatli. Xom- ashyoga bog’liq ravishda ishlab chiqariladigan o’g’itlar ham xlorli va sulfatli turlarga bo’linadi. Xloridli kaliyli o’g’itlar ishlab chiqarish uchun asosiy xom-ashyo bo’lib, silvin (KCl) va galit (NaCl) minerallari aglomerati bo’lgan silvinit hisoblanadi. Silvinit 12-15% K2O saqlaydi. Karnalit KCl*MgC12*6H2O rudalaridan magniy ajratib olingach kaliy –xlorid elektrolit olinadi. Kaliyli o’g’itlar konsentrlangan (xlorli kaliy, kaliy sulfati, xlorli kaliy elektrolit, kaliy tuzi, kalimagneziya, kaliy-magniyli konsentrat) va xom kaliy tuzlari (silvinit kapHalit) turlariga bo’linadi. K a l i y x l o r i d i - KCl Asosiy kaliyli o’g’it bo’lib umumiy ishlab chiqarilayetgan kaliy saqlovchi o’g’itlarning 80-90% ini tashkil etadi. Tarkibida 53,7-60,6 % K2O, 1% dan kamroq namlik saqlaydi. Tashqi ko’rinishi oq yoki pushti rangdagi kristall modda. Kaliy xloridi 2 usulda flotasion va galurgik usulda olinadi. Flotasion uslubda KCl silvinit rudasidan olinadi. Bu usul KCl va NaCI minerallarining yuzasi suv bilan turliga namlanishiga asoslangan. Maydalangan ruda suvli eritmaga moysimon aminlar qo’shilib, pulpa orqali havo purkaladi. Eritma yuzasiga so’zib chiqayotgan pufakchalarga KCl ning gidrofob mineralli silvin qo’shilib chiqadi. NaCl esa chukmada qoladi. Pufakchalar so’zib olinadi, sentrifugada qo’g’itilib olinadi. Galurgik usul silvinit rudasi tarkibiy qismi bo’lgan silvin va galit rudalarining suvda turlicha eruvchanligiga asoslangan. Eritish 90-100oC haroratgacha olib boriladi va 20-25oC haroratgacha sovitiladi. Eritma harorati 100oC darajaga yetganda KCl eruvchanligi 2 marta oshadi, NaCl eruvchanligi kamayadi. Sovutilganda silvin kristall holatda bo’ladi, galit esa eritmada qoladi. Hozirgi paytda kaliy xloridi olishning gidrosiklon usuli ham qo’llaniladi. Bu usul silvin (1,987 g\sm) va galitning (2,176 g\sm) turlicha zichligi asosida ajratib olishga asoslangan. Barcha kaliy tuzlari konlari 2 turga bo’linadi: xloridli (92%) va sulfatli. Xom- ashyoga bog’liq ravishda ishlab chiqariladigan o’g’itlar ham xlorli va sulfatli turlarga bo’linadi. Xloridli kaliyli o’g’itlar ishlab chiqarish uchun asosiy xom-ashyo bo’lib, silvin (KCl) va galit (NaCl) minerallari aglomerati bo’lgan silvinit hisoblanadi. Silvinit 12-15% K2O saqlaydi. Karnalit KCl*MgC12*6H2O rudalaridan magniy ajratib olingach kaliy –xlorid elektrolit olinadi. Kaliyli o’g’itlar konsentrlangan (xlorli kaliy, kaliy sulfati, xlorli kaliy elektrolit, kaliy tuzi, kalimagneziya, kaliy-magniyli konsentrat) va xom kaliy tuzlari (silvinit kapHalit) turlariga bo’linadi. K a l i y x l o r i d i - KCl Asosiy kaliyli o’g’it bo’lib umumiy ishlab chiqarilayetgan kaliy saqlovchi o’g’itlarning 80-90% ini tashkil etadi. Tarkibida 53,7-60,6 % K2O, 1% dan kamroq namlik saqlaydi. Tashqi ko’rinishi oq yoki pushti rangdagi kristall modda. Kaliy xloridi 2 usulda flotasion va galurgik usulda olinadi. Flotasion uslubda KCl silvinit rudasidan olinadi. Bu usul KCl va NaCI minerallarining yuzasi suv bilan turliga namlanishiga asoslangan. Maydalangan ruda suvli eritmaga moysimon aminlar qo’shilib, pulpa orqali havo purkaladi. Eritma yuzasiga so’zib chiqayotgan pufakchalarga KCl ning gidrofob mineralli silvin qo’shilib chiqadi. NaCl esa chukmada qoladi. Pufakchalar so’zib olinadi, sentrifugada qo’g’itilib olinadi. Galurgik usul silvinit rudasi tarkibiy qismi bo’lgan silvin va galit rudalarining suvda turlicha eruvchanligiga asoslangan. Eritish 90-100oC haroratgacha olib boriladi va 20-25oC haroratgacha sovitiladi. Eritma harorati 100oC darajaga yetganda KCl eruvchanligi 2 marta oshadi, NaCl eruvchanligi kamayadi. Sovutilganda silvin kristall holatda bo’ladi, galit esa eritmada qoladi. Hozirgi paytda kaliy xloridi olishning gidrosiklon usuli ham qo’llaniladi. Bu usul silvin (1,987 g\sm) va galitning (2,176 g\sm) turlicha zichligi asosida ajratib olishga asoslangan. Flotasion va galurgik usulda olingan kaliy xlorid mayda kristall bo’lib, saqlanganda qotib qoladi. Shu tufayli uni ulchami 1-3 mm kattalikda donador holga keltiriladi. Kaliy xloridi qotib qolishini kamaytirish maqsadida uning tarkibiga aminlar qo’shiladi. K a l i y s u l f a t i – K2SO4. Mayda kristalli oq rangdagi kukunsimon, 1,2% namlikdagi modda. Tarkibida 46-50 % K2O saqlaydi, qotib qolishga moyiligi kuchsiz, qopda va ochiq holda tashiladigan o’g’it. Kaliy sulfati 2 bosqichda shenit minerallini langbeynitga konversiyalash va kaliy xlorid qo’shish orqali olinadi: 2KCl + 2MgCO4 = K2SO4 * MgCO4 + MgC12 K2SO4 * MgCO4 + 2KCl = K2SO4+ MgC12 Fizikaviy xususiyatlariga ko’ra juda yaxshi, suvda oson eruvchan, xlorga sezuvchan ekinlar uchun qo’llash qulay bo’lgan o’g’it. Kaliy sulfati tannarxi yuqori bo’lgani bilan boshqa kaliyli o’g’itlardan farq qiladi. K a l i y x l o r - e l ye k t r o l i t - kaliy xloridning natriy va magniy xloridli aralashmasi. Tarkibida 31,6-45,5 % K2O, 5% dan MgO, NaO, va 50% gacha xlor saqlaydi. O’simliklarga ta’siri bo’yicha kaliy xlorididan qolishmaydi. Tarkibida 4% gacha namlik saqlovchi changlanuvchan sarg’ish rangli kukunsimon o’g’it. Ochiq holda saqlanganda qotib qolmaydi. Qog’oz holta yoki ochiq holda tashish mumkin. K a l i m a g n ye z i ya - K2SO4 * MgSO4. Kainit-langbeynit rudalaridan olinadi. Tarkibida 26-28 % K2O, 9% MgO saqlaydi, namligi 5% dan oshmaydi. Ochiq havoda qotib qolmaydi. Yengil mexanik tarkibli tuproqlarda kartoshka ekini uchun qo’llashga tavsiya etiladi. K a l i y - m a g n ye z i a l k o n s ye n t r a t - kulrang, donador 1,5-7 % namlikdagi 18,5% K2O ,9% MgO oziqa moddalari saqlovchi o’g’it. Xlorga sezgir ekinlar, xlorli sho’rlangan tuproqlar sharoitida qo’llash uchun tavsiya etiladi. 40% li k a l i y t u z i - KCl * KCl + NaC1. Pushti rang kristallari mavjud bo’lgan kulrang kristalli kukunsimon holdagi kaliy xlorid va silvinit aralashmasidan, iborat o’g’it. Namligi 2% dan ko’p bo’lmagan, 40% K2O saqlovchi, ochiq havoda Flotasion va galurgik usulda olingan kaliy xlorid mayda kristall bo’lib, saqlanganda qotib qoladi. Shu tufayli uni ulchami 1-3 mm kattalikda donador holga keltiriladi. Kaliy xloridi qotib qolishini kamaytirish maqsadida uning tarkibiga aminlar qo’shiladi. K a l i y s u l f a t i – K2SO4. Mayda kristalli oq rangdagi kukunsimon, 1,2% namlikdagi modda. Tarkibida 46-50 % K2O saqlaydi, qotib qolishga moyiligi kuchsiz, qopda va ochiq holda tashiladigan o’g’it. Kaliy sulfati 2 bosqichda shenit minerallini langbeynitga konversiyalash va kaliy xlorid qo’shish orqali olinadi: 2KCl + 2MgCO4 = K2SO4 * MgCO4 + MgC12 K2SO4 * MgCO4 + 2KCl = K2SO4+ MgC12 Fizikaviy xususiyatlariga ko’ra juda yaxshi, suvda oson eruvchan, xlorga sezuvchan ekinlar uchun qo’llash qulay bo’lgan o’g’it. Kaliy sulfati tannarxi yuqori bo’lgani bilan boshqa kaliyli o’g’itlardan farq qiladi. K a l i y x l o r - e l ye k t r o l i t - kaliy xloridning natriy va magniy xloridli aralashmasi. Tarkibida 31,6-45,5 % K2O, 5% dan MgO, NaO, va 50% gacha xlor saqlaydi. O’simliklarga ta’siri bo’yicha kaliy xlorididan qolishmaydi. Tarkibida 4% gacha namlik saqlovchi changlanuvchan sarg’ish rangli kukunsimon o’g’it. Ochiq holda saqlanganda qotib qolmaydi. Qog’oz holta yoki ochiq holda tashish mumkin. K a l i m a g n ye z i ya - K2SO4 * MgSO4. Kainit-langbeynit rudalaridan olinadi. Tarkibida 26-28 % K2O, 9% MgO saqlaydi, namligi 5% dan oshmaydi. Ochiq havoda qotib qolmaydi. Yengil mexanik tarkibli tuproqlarda kartoshka ekini uchun qo’llashga tavsiya etiladi. K a l i y - m a g n ye z i a l k o n s ye n t r a t - kulrang, donador 1,5-7 % namlikdagi 18,5% K2O ,9% MgO oziqa moddalari saqlovchi o’g’it. Xlorga sezgir ekinlar, xlorli sho’rlangan tuproqlar sharoitida qo’llash uchun tavsiya etiladi. 40% li k a l i y t u z i - KCl * KCl + NaC1. Pushti rang kristallari mavjud bo’lgan kulrang kristalli kukunsimon holdagi kaliy xlorid va silvinit aralashmasidan, iborat o’g’it. Namligi 2% dan ko’p bo’lmagan, 40% K2O saqlovchi, ochiq havoda saqlanganda qotib qoladigan kaliyli o’g’it. Nitriyga talabchan ekinlar (ildizmevalilar) va qum va qumloq mexanik tarkibli tuproqlar sharoiti uchun tavsiya etiladi. K a i n i t - KCl*MgSO4*3H2O qisman NaCl saqlaydi. Qo’ng’ir-pushti rangli yirik kristalli, 5% dan ko’p bo’lmagan namlikdagi kaliyli o’g’it. Tarkibida 10% oziqa moddasi saqlaydi. Ochiq holda saqlaganda qotib qolmaydi. S ye m ye n t ch a n g i - Sement ishlab chiqarish sanoati chikindisi, xlorsiz kaliyli o’g’it hisoblanadi.10-15% K2O saqlovchi, donador qog’oz qoplarga solingan holda ishlab chiqariladi. ushbu o’g’itda kaliy karbonat,-bikarbonat, sulfat va silikatli tuzlar shaklida bo’ladi. Kislotali tuproqlarda xlorga sezgir ekinlar uchun tavsiya etiladi. P o t a sh - K2CO3 . Fiziologik ishqoriy kaliyli o’g’it, tarkibida 63-67 % K2O saqlaydi. Gigroskopikligini kamaytirish maqsadida Sa qo’shiladi Kaliy bikarbonati KHCO3 47,0 % K2O saqlaydi. O’tloqzor va dalalarni asosiy o’g’itlash uchun tavsiya etiladi. S i l v i n i t - KCl*NaC1. Maydalangan silvinit rudasi bo’lib, pushti-qo’ng’ir rangli kristall modda, kristallar ulchami 1-4 mm, 11-12% K2O va 75-80% NaC1 salaydi. Ochiq havoda qotib, mushtlashib qoladi, ildizmevali natriyga talabchan ekinlar uchun tavsiya etiladi. Tarkibida kaliy kam bo’lgani sababli uzoq masofaga tashish maqsadga muvofik emas. K a r n a l i t - KCl*MgC1 *6H2O. 12-13% K2O saqlovchi, juda gigroskopiq ochiq havoda qotib qoluvchi, maydalangan rudadir. O’g’it sifatida deyarli qo’llanilmaydi. Magniy ishlab chiqarish uchun xom-ashyo hisoblanadi. Tuproqlarning haydalma qatlamida kaliyning yalpi miqdori azot miqdoriga nisbatan 5-50 fosforga nisbatan 8-40 marta ko’pdir. Shunga bog’liq ravishda uning zahirasi ham azot va fosforga nisbatan yuqori miqdorda bo’ladi. Mexanik tarkibi qumoq chimli-podzol tuproqlarda yalpi kaliyning miqdori - 1-2%, kulrang o’rmon, podzollashgan, ishqorsizlashgan, oddiy qora, bo’z tuproqlarda - 2,5%, janubiy qora va kashtan tuproqlarda - 2% ga yaqin, qizil tuproqlarda - 0,6-0,9, sho’rtob va sho’rxoqlarda 1,2-3,0%. Torfli tuproqlarda yalpi saqlanganda qotib qoladigan kaliyli o’g’it. Nitriyga talabchan ekinlar (ildizmevalilar) va qum va qumloq mexanik tarkibli tuproqlar sharoiti uchun tavsiya etiladi. K a i n i t - KCl*MgSO4*3H2O qisman NaCl saqlaydi. Qo’ng’ir-pushti rangli yirik kristalli, 5% dan ko’p bo’lmagan namlikdagi kaliyli o’g’it. Tarkibida 10% oziqa moddasi saqlaydi. Ochiq holda saqlaganda qotib qolmaydi. S ye m ye n t ch a n g i - Sement ishlab chiqarish sanoati chikindisi, xlorsiz kaliyli o’g’it hisoblanadi.10-15% K2O saqlovchi, donador qog’oz qoplarga solingan holda ishlab chiqariladi. ushbu o’g’itda kaliy karbonat,-bikarbonat, sulfat va silikatli tuzlar shaklida bo’ladi. Kislotali tuproqlarda xlorga sezgir ekinlar uchun tavsiya etiladi. P o t a sh - K2CO3 . Fiziologik ishqoriy kaliyli o’g’it, tarkibida 63-67 % K2O saqlaydi. Gigroskopikligini kamaytirish maqsadida Sa qo’shiladi Kaliy bikarbonati KHCO3 47,0 % K2O saqlaydi. O’tloqzor va dalalarni asosiy o’g’itlash uchun tavsiya etiladi. S i l v i n i t - KCl*NaC1. Maydalangan silvinit rudasi bo’lib, pushti-qo’ng’ir rangli kristall modda, kristallar ulchami 1-4 mm, 11-12% K2O va 75-80% NaC1 salaydi. Ochiq havoda qotib, mushtlashib qoladi, ildizmevali natriyga talabchan ekinlar uchun tavsiya etiladi. Tarkibida kaliy kam bo’lgani sababli uzoq masofaga tashish maqsadga muvofik emas. K a r n a l i t - KCl*MgC1 *6H2O. 12-13% K2O saqlovchi, juda gigroskopiq ochiq havoda qotib qoluvchi, maydalangan rudadir. O’g’it sifatida deyarli qo’llanilmaydi. Magniy ishlab chiqarish uchun xom-ashyo hisoblanadi. Tuproqlarning haydalma qatlamida kaliyning yalpi miqdori azot miqdoriga nisbatan 5-50 fosforga nisbatan 8-40 marta ko’pdir. Shunga bog’liq ravishda uning zahirasi ham azot va fosforga nisbatan yuqori miqdorda bo’ladi. Mexanik tarkibi qumoq chimli-podzol tuproqlarda yalpi kaliyning miqdori - 1-2%, kulrang o’rmon, podzollashgan, ishqorsizlashgan, oddiy qora, bo’z tuproqlarda - 2,5%, janubiy qora va kashtan tuproqlarda - 2% ga yaqin, qizil tuproqlarda - 0,6-0,9, sho’rtob va sho’rxoqlarda 1,2-3,0%. Torfli tuproqlarda yalpi kaliy miqdori juda oz (0,03-1,0%), qayir tuproqlarida ham kaliy oz miqdorda uchraydi (0,22-2,0%). Kaliy tuproqning asosan mineral qismida uchraydi. Tuproqda kaliy ko’yidagi shakllarda uchraydi: 1. Birlamchi va ikkilamchi minerallar kristall panjarasida. 2. Kolloid zarrachalarga almashinib va almashinmay singigan holda. 3. O’simlik ildizi, ang’izi, qoldiqlari va mikroorganizmlar tarkibida. 4. Tuproq eritmasida mineral tuzlar holida. Tuproqdagi umumiy kaliy birikmalarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: - suvda eruvchan (oson o’zlashtiriladi) - almashuvchan (yaxshi o’zlashtiriladi) - harakatchan (suvda eruvchan va almashuvchan kaliy yig’indisi) - almashinmaydigan gidrolizlanuvchan kaliy (0,2n yoki 10% HCl eritmasi bilan gidrolizlanuvchi, zaxira) - almashinmaydigan kaliy. O’simliklar oziqlanishi uchun asosiy hisoblangan harakatchan kaliy uning tuproqdagi umumiy miqdoriga nisbatan 0,5-2,0% ini tashkil etadi. Umumiy kaliyning 9% ini almashinmaydigan kaliy tashkil etadi O’simlik tomonidan o’zlashtirilgan kaliy almashinmaydigan kaliy hisobiga, u esa o’z navbatida qiyin almashinadigan kaliy hisobiga zahirasi to’lib boradi. Tuproqdagi yalpi kaliyning 2-15% kislotada eruvchan, kislotada eruvchan kaliyga nisbatan 5-25% almashuvchan, almashuvchan kaliyga nisbatan 10-25% suvda eruvchan kaliy tashkil etadi. Barcha kaliyli o’g’itlar suvda yaxshi eriydi. Ammo ular tuproqqa solinganda kaliy ioni kolloid zarrachalar bilan fizik-kimyoviy va almashinmay singish tipida o’zaro ta’sirlashadi. Kaliyning tuproqda almashinmay singishi uning qo’llanilgandan bir sutka o’tishi bilan deyarli tugaydi va o’g’it qo’llash muddati davomiyligiga umuman bog’liq emas. kaliy miqdori juda oz (0,03-1,0%), qayir tuproqlarida ham kaliy oz miqdorda uchraydi (0,22-2,0%). Kaliy tuproqning asosan mineral qismida uchraydi. Tuproqda kaliy ko’yidagi shakllarda uchraydi: 1. Birlamchi va ikkilamchi minerallar kristall panjarasida. 2. Kolloid zarrachalarga almashinib va almashinmay singigan holda. 3. O’simlik ildizi, ang’izi, qoldiqlari va mikroorganizmlar tarkibida. 4. Tuproq eritmasida mineral tuzlar holida. Tuproqdagi umumiy kaliy birikmalarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: - suvda eruvchan (oson o’zlashtiriladi) - almashuvchan (yaxshi o’zlashtiriladi) - harakatchan (suvda eruvchan va almashuvchan kaliy yig’indisi) - almashinmaydigan gidrolizlanuvchan kaliy (0,2n yoki 10% HCl eritmasi bilan gidrolizlanuvchi, zaxira) - almashinmaydigan kaliy. O’simliklar oziqlanishi uchun asosiy hisoblangan harakatchan kaliy uning tuproqdagi umumiy miqdoriga nisbatan 0,5-2,0% ini tashkil etadi. Umumiy kaliyning 9% ini almashinmaydigan kaliy tashkil etadi O’simlik tomonidan o’zlashtirilgan kaliy almashinmaydigan kaliy hisobiga, u esa o’z navbatida qiyin almashinadigan kaliy hisobiga zahirasi to’lib boradi. Tuproqdagi yalpi kaliyning 2-15% kislotada eruvchan, kislotada eruvchan kaliyga nisbatan 5-25% almashuvchan, almashuvchan kaliyga nisbatan 10-25% suvda eruvchan kaliy tashkil etadi. Barcha kaliyli o’g’itlar suvda yaxshi eriydi. Ammo ular tuproqqa solinganda kaliy ioni kolloid zarrachalar bilan fizik-kimyoviy va almashinmay singish tipida o’zaro ta’sirlashadi. Kaliyning tuproqda almashinmay singishi uning qo’llanilgandan bir sutka o’tishi bilan deyarli tugaydi va o’g’it qo’llash muddati davomiyligiga umuman bog’liq emas. Tuproqning kaliyni almashuvchan singdirishi umumiy singdirish sigimining 1\4 qismini tashkil etadi. Tuproqning kaliyni almashib singdirish reaksiyasi kaytar jarayondir: Keltirilgan reaksiyadan ko’rinib turibdiki, tuproq muhiti nafakat H ioni hisobiga balki A1 ioni hisobiga ham nordonlashishi mumkin. Kaliy kationi TSK almashib singdirilishi hisobiga tuproq eritmasiga ekvivalent miqdorda boshqa kationlarni siqib chiqarib, tuproq muhiti reaksiyasini o’zgartirishga va oqibitda o’simliklar o’sishi sharoitiga ham ta’sir ko’rsatadi. O’z harakteriga ko’ra barcha kaliyli o’g’itlar fiziologik nordon hisoblanadi. Bu holat ayniksa kislotalik tuproqlarda yaqqol seziladi. Mexanik tarkibi yengil tuproqlarda kaliyli o’g’itlarning tuproq kislotaligiga ta’siri kuchli seziladi. O’g’it kaliyning tuproqdagi fiksasiyasi turli tuproqlarda katta miqdorga (80%) yetishi mumkin. V.U.Pchelkin tajribalarida kaliyning almashinmay singishi tuproq mineralogik tarkibiga va o’g’it me’yoriga bog’liq holda 14-82% ni tashkil etgan. K radioaktiv izotopi bilan o’tkazilgan tajribalarda qumloq va og’ir qumoq tuproqlarda usuv davri oxiriga kelib o’simliklar tomonidan o’zlashtirilmay qolgan kaliy miqdori tegishlicha 63 va 70% ni tashkil etgan. Uning bor yo’g’i 1\6 - 1\8 qismi harakatchan kaliyga to’g’ri kelgan. Kaliyning almashinmay singgigan kationlari o’simliklar uchun befoyda, ayrim hollarda salbiy ta’sir ko’rsatadi. Kaliyni fiksasiyasi montmorillionit guruhida, gidroslyuda guruhiga kiruvchi minerallar uchun xos. Yengil mexanik tarkibli tuproqlarda og’ir tuproqlarga nisbatan kaliy kamroq fiksasiyalanadi. Tuproqning qurub ketishi va namlanishi galmagal bo’lib turadigan sharoitlarda kaliy fiksasiyalanishi kuchli kechadi. Shu tufayli kaliyli o’g’itlarni chuqur qatlamga berish tavsiya etiladi. Kaliyli o’g’itlarning yirik kristalli va donador turlarini qo’llash almashinmay singish jarayonini 20-30% ga kamaytiradi. Tuproqning kaliyni almashuvchan singdirishi umumiy singdirish sigimining 1\4 qismini tashkil etadi. Tuproqning kaliyni almashib singdirish reaksiyasi kaytar jarayondir: Keltirilgan reaksiyadan ko’rinib turibdiki, tuproq muhiti nafakat H ioni hisobiga balki A1 ioni hisobiga ham nordonlashishi mumkin. Kaliy kationi TSK almashib singdirilishi hisobiga tuproq eritmasiga ekvivalent miqdorda boshqa kationlarni siqib chiqarib, tuproq muhiti reaksiyasini o’zgartirishga va oqibitda o’simliklar o’sishi sharoitiga ham ta’sir ko’rsatadi. O’z harakteriga ko’ra barcha kaliyli o’g’itlar fiziologik nordon hisoblanadi. Bu holat ayniksa kislotalik tuproqlarda yaqqol seziladi. Mexanik tarkibi yengil tuproqlarda kaliyli o’g’itlarning tuproq kislotaligiga ta’siri kuchli seziladi. O’g’it kaliyning tuproqdagi fiksasiyasi turli tuproqlarda katta miqdorga (80%) yetishi mumkin. V.U.Pchelkin tajribalarida kaliyning almashinmay singishi tuproq mineralogik tarkibiga va o’g’it me’yoriga bog’liq holda 14-82% ni tashkil etgan. K radioaktiv izotopi bilan o’tkazilgan tajribalarda qumloq va og’ir qumoq tuproqlarda usuv davri oxiriga kelib o’simliklar tomonidan o’zlashtirilmay qolgan kaliy miqdori tegishlicha 63 va 70% ni tashkil etgan. Uning bor yo’g’i 1\6 - 1\8 qismi harakatchan kaliyga to’g’ri kelgan. Kaliyning almashinmay singgigan kationlari o’simliklar uchun befoyda, ayrim hollarda salbiy ta’sir ko’rsatadi. Kaliyni fiksasiyasi montmorillionit guruhida, gidroslyuda guruhiga kiruvchi minerallar uchun xos. Yengil mexanik tarkibli tuproqlarda og’ir tuproqlarga nisbatan kaliy kamroq fiksasiyalanadi. Tuproqning qurub ketishi va namlanishi galmagal bo’lib turadigan sharoitlarda kaliy fiksasiyalanishi kuchli kechadi. Shu tufayli kaliyli o’g’itlarni chuqur qatlamga berish tavsiya etiladi. Kaliyli o’g’itlarning yirik kristalli va donador turlarini qo’llash almashinmay singish jarayonini 20-30% ga kamaytiradi. Kaliyli o’g’itlarni sistematik ravishda qo’llash va uning ijobiy balansida, tuproqda harakatchan hamda almashinmay singigan kaliy shakllari miqdori ortadi. Bunda almashuvgan kaliy miqdori, eruvchan kaliyga nisbatan ko’proq ortadi. Tuproqdagi kaliy shakllarining o’zaro ta’sirini quyidagicha ifodalash mumkin: Kristall panjaradagi kaliy = almashinmay singdirilgan kaliy = almashinib singdirilgan kaliy = tuproq eritmasidagi kaliy. Kaliy o’g’itlarning tuproq singdirish kompleksi bilan o’zaro ta’sirini o’rganish shundan dalolat beradiki, kaliy tuproq profili buylab juda sekin ko’chadi va asosan 0-60 sm haydov qatlamida qoladi. Kaliyli o’g’itlarni migrasiyasi kuchsiz bo’lganligi sababli yuza qatlamga berish tavsiya etilmaydi. Bundan tashqari yuza qatlam qurib qolishi hisobiga uning fiksasiyasi kuchli o’tib, foydalanish koeffisiyenti kamayadi. Kaliyli o’g’itlar tuproq mexanik tarkibiga, undagi harakatchan kaliy miqdoriga, namlanish darajasi, ekin biologik xususiyati, rejalashtirilgan hosil miqdori va sifatiga bog’liq ravishda taqsimlanadi. Kaliyli o’g’itlar avvalo qumli, qumloq chimli-podzol, torfli-botqoq va qayir tuproqlar sharoitida samaralidir. Qumoq mexanik tarkibli kulrang o’rmon, ishqorsizlangan qora tuproqlarda kaliy bilan o’rta va kam ta’minlangan sharoitlarda o’g’itlarning ekinlar hosiliga ta’siri yuqori bo’ladi. Kaliyli o’g’itlar samarasi O’zbekiston eskidan haydaladigan tuproqlar sharoitida g’o’za yetishtirishda yanada yuqori bo’ladi. Kaliyli o’g’itlarning samarasi ularni azotli va fosforli o’g’itlar bilan maqbul nisbatda qo’llanilganda yanada ortadi. Kaliyli o’g’itlarning asosiy qismi kuzgi shudgorlashda qo’llash maqsadga muvofiqdir. Xlorli sho’rlanish sharoitida xlor saqlovchi o’g’itlar sho’r yuvishdan ilgari qo’llash tavsiya etiladi. Yengil mexanik tarkibli tuproqlarda hamda sug’oriladigan sharoitda kaliyli o’g’itlarning bir qismi oziqlantirish uchun tavsiya etiladi. Kaliyli o’g’itlarni sistematik ravishda qo’llash va uning ijobiy balansida, tuproqda harakatchan hamda almashinmay singigan kaliy shakllari miqdori ortadi. Bunda almashuvgan kaliy miqdori, eruvchan kaliyga nisbatan ko’proq ortadi. Tuproqdagi kaliy shakllarining o’zaro ta’sirini quyidagicha ifodalash mumkin: Kristall panjaradagi kaliy = almashinmay singdirilgan kaliy = almashinib singdirilgan kaliy = tuproq eritmasidagi kaliy. Kaliy o’g’itlarning tuproq singdirish kompleksi bilan o’zaro ta’sirini o’rganish shundan dalolat beradiki, kaliy tuproq profili buylab juda sekin ko’chadi va asosan 0-60 sm haydov qatlamida qoladi. Kaliyli o’g’itlarni migrasiyasi kuchsiz bo’lganligi sababli yuza qatlamga berish tavsiya etilmaydi. Bundan tashqari yuza qatlam qurib qolishi hisobiga uning fiksasiyasi kuchli o’tib, foydalanish koeffisiyenti kamayadi. Kaliyli o’g’itlar tuproq mexanik tarkibiga, undagi harakatchan kaliy miqdoriga, namlanish darajasi, ekin biologik xususiyati, rejalashtirilgan hosil miqdori va sifatiga bog’liq ravishda taqsimlanadi. Kaliyli o’g’itlar avvalo qumli, qumloq chimli-podzol, torfli-botqoq va qayir tuproqlar sharoitida samaralidir. Qumoq mexanik tarkibli kulrang o’rmon, ishqorsizlangan qora tuproqlarda kaliy bilan o’rta va kam ta’minlangan sharoitlarda o’g’itlarning ekinlar hosiliga ta’siri yuqori bo’ladi. Kaliyli o’g’itlar samarasi O’zbekiston eskidan haydaladigan tuproqlar sharoitida g’o’za yetishtirishda yanada yuqori bo’ladi. Kaliyli o’g’itlarning samarasi ularni azotli va fosforli o’g’itlar bilan maqbul nisbatda qo’llanilganda yanada ortadi. Kaliyli o’g’itlarning asosiy qismi kuzgi shudgorlashda qo’llash maqsadga muvofiqdir. Xlorli sho’rlanish sharoitida xlor saqlovchi o’g’itlar sho’r yuvishdan ilgari qo’llash tavsiya etiladi. Yengil mexanik tarkibli tuproqlarda hamda sug’oriladigan sharoitda kaliyli o’g’itlarning bir qismi oziqlantirish uchun tavsiya etiladi. Kaliyga talabchan ekinlarga kungaboqar, tamaki, kartoshka, qandlavlagi, sabzavot ekinlari, mevali daraxtlar hisoblanadi. Tamaki, toq mevali daraxtlar, sitrus ekinlari, kartoshka, zig’ir xlorga sezgir bo’lib, xlorsiz kaliyli o’g’itlar qo’llash tavsiya etiladi. Qand lavlagi va boshqa ildiz mevalilar uchun tarkibida Na bo’lgan kaliyli o’g’itlar ahamiyati beqiyos. Karbonatli sho’rlangan tuproqlarda kaliyli o’g’itlarni oshirilgan me’yorda qo’llash lozim. Kaliyli o’g’itlardan foydalanish koeffisiyenti katta oraliqda o’zgarib boradi (12-50%). Bu ekin turi, tuproq iqlim sharoitiga bog’liq. Kaliyli o’g’itlar samaradorligini oshirishi yo’llari: - kaliyli o’g’itlarni, uni jadal o’zlashtiruvchi ekinlarda qo’llash. - kaliyli o’g’itlarni azotli-fosforli o’g’itlar fonida qo’llash. - kaliy o’g’itlarning samarali shakllaridan unumli foydalanish. - kaliyli o’g’itlarni tuproq - iqlim zonasi va o’simlik talabidan kelib chiqib qo’llash. Kaliyli o’g’itlar qo’llash samarasi, ekinlardan olinadigan qo’shimcha hosilda quyidagi ko’rsatkichlarda kurinadi: 100 kg K2O hisobiga olinadigan qo’shimcha hosil: donli ekinlar - 0,2-0,3 t\ga kartoshka - 2,0-3,3 t\ga qand lavlagi - 3,5-4,0 t\ga paxta - 0,1-0,2 t\ga zig’ir tolasi - 0,1-0,15t\ga ko’p yillik o’tlar - 2,0-3,3 t\ga KOMPLEKS O’G’ITLAR Tarkibida ikkiyoki undan ortiq oziq elementini turli miqdor va nisbatlarda tutadigan o’g’itlar kompleks o’g’itlar deb yuritiladi. Tarkibiga ko’ra ikki komponentli (fosforli-kaliyli, azotli-fosforli, azotli- kalishsh) va uch komponentli (azotli-fosforli-kalipli), olinish usuliga ko’ra murakkab, Kaliyga talabchan ekinlarga kungaboqar, tamaki, kartoshka, qandlavlagi, sabzavot ekinlari, mevali daraxtlar hisoblanadi. Tamaki, toq mevali daraxtlar, sitrus ekinlari, kartoshka, zig’ir xlorga sezgir bo’lib, xlorsiz kaliyli o’g’itlar qo’llash tavsiya etiladi. Qand lavlagi va boshqa ildiz mevalilar uchun tarkibida Na bo’lgan kaliyli o’g’itlar ahamiyati beqiyos. Karbonatli sho’rlangan tuproqlarda kaliyli o’g’itlarni oshirilgan me’yorda qo’llash lozim. Kaliyli o’g’itlardan foydalanish koeffisiyenti katta oraliqda o’zgarib boradi (12-50%). Bu ekin turi, tuproq iqlim sharoitiga bog’liq. Kaliyli o’g’itlar samaradorligini oshirishi yo’llari: - kaliyli o’g’itlarni, uni jadal o’zlashtiruvchi ekinlarda qo’llash. - kaliyli o’g’itlarni azotli-fosforli o’g’itlar fonida qo’llash. - kaliy o’g’itlarning samarali shakllaridan unumli foydalanish. - kaliyli o’g’itlarni tuproq - iqlim zonasi va o’simlik talabidan kelib chiqib qo’llash. Kaliyli o’g’itlar qo’llash samarasi, ekinlardan olinadigan qo’shimcha hosilda quyidagi ko’rsatkichlarda kurinadi: 100 kg K2O hisobiga olinadigan qo’shimcha hosil: donli ekinlar - 0,2-0,3 t\ga kartoshka - 2,0-3,3 t\ga qand lavlagi - 3,5-4,0 t\ga paxta - 0,1-0,2 t\ga zig’ir tolasi - 0,1-0,15t\ga ko’p yillik o’tlar - 2,0-3,3 t\ga KOMPLEKS O’G’ITLAR Tarkibida ikkiyoki undan ortiq oziq elementini turli miqdor va nisbatlarda tutadigan o’g’itlar kompleks o’g’itlar deb yuritiladi. Tarkibiga ko’ra ikki komponentli (fosforli-kaliyli, azotli-fosforli, azotli- kalishsh) va uch komponentli (azotli-fosforli-kalipli), olinish usuliga ko’ra murakkab, murakkab-aralash va aralashtirilgan, agregat holatiga ko’ra esa qattiq va suyuq kompleks o’g’itlarfarqlanadi. Murakkab o’g’itlar kation va anionlardan tarkib topgan bo’lib, qatiy kimyoviy formula bilan ifodalanadi KNO3, NH4H2P04va boshqa. Murakkab-aralash o’g’itlar deganda, yagona texnologik jarayonda ammiaq fosfat, nitrat va sulfat kislotalar, ammiakli selitra suyuqlanmasi, fosforit yoki apatit, kaliy tuzlarning o’zaro ta’sirlashishi asosida olinadigan va har bir zarrachasida kimyoviy birikmalar holida ikki yoki uchta oziq elementini tutadigan o’g’itlar tushuniladi. Aralash o’g’itlar ikki yoki uchta quruq holatdagi oddiy mineral o’g’itlarni aralashtirish yuli bilan olinadi. Bir paytning o’zida tarkibida yuqori konpentrasiyaliikki yoki uchta oziq elementni tutishi kompleks o’g’itlarga xos ijobiy xususiyatdir. Masalan, ammofos, diammofos, ammoniilashtirilgan superfosfat, nitrofos ikkita oziq elementi tutsa, nitrofoska, karboammofoskalar tarkibida uchta oziq elementi mavjud. Ayrim murakkab o’g’itlar tarkibiga mikroelementlar ham kiritiladi. Kompleks o’g’itlar qo’llash asosida o’g’itlarni tuproqda kiritish bilan bog’liq sarf-xarajatlarni oddiy mineral o’g’itlarni alohida-alohida qo’llashga nisbatan 1,5-2,0 marta kamaytirish mumkin. Ayni chog’da kompleks o’g’itlar tarkibidagi fosfor usimliklar tomonidan oddiy fosforli o’g’itlardagidan ko’proq o’zlashtiriladi. Kompleks o’g’itlar faqat o’simliklarni oziq elementlar bilan ta’minlashni yaxshilab qolmay, o’g’itlarni yuklash, tashish va tushirish bilan bog’liq xarajatlarni kamaytiradi, o’g’it omborlari adjlishini arzonlashtiradi. 39-jadvalda keng tarqalgan kompleks o’g’itlar tarkibidagi oziq elementlarning miqdori va nisbatlari keltirilgan. Asosiy kompleks o’g’itlar tarkibining oziq moddalar miqdori va nisbatlari (A. V. Peterburgskiy, 1989) O’g’it nomi Oziq moddalar nisbati Oziq moddalarning yalpi miqdori murakkab-aralash va aralashtirilgan, agregat holatiga ko’ra esa qattiq va suyuq kompleks o’g’itlarfarqlanadi. Murakkab o’g’itlar kation va anionlardan tarkib topgan bo’lib, qatiy kimyoviy formula bilan ifodalanadi KNO3, NH4H2P04va boshqa. Murakkab-aralash o’g’itlar deganda, yagona texnologik jarayonda ammiaq fosfat, nitrat va sulfat kislotalar, ammiakli selitra suyuqlanmasi, fosforit yoki apatit, kaliy tuzlarning o’zaro ta’sirlashishi asosida olinadigan va har bir zarrachasida kimyoviy birikmalar holida ikki yoki uchta oziq elementini tutadigan o’g’itlar tushuniladi. Aralash o’g’itlar ikki yoki uchta quruq holatdagi oddiy mineral o’g’itlarni aralashtirish yuli bilan olinadi. Bir paytning o’zida tarkibida yuqori konpentrasiyaliikki yoki uchta oziq elementni tutishi kompleks o’g’itlarga xos ijobiy xususiyatdir. Masalan, ammofos, diammofos, ammoniilashtirilgan superfosfat, nitrofos ikkita oziq elementi tutsa, nitrofoska, karboammofoskalar tarkibida uchta oziq elementi mavjud. Ayrim murakkab o’g’itlar tarkibiga mikroelementlar ham kiritiladi. Kompleks o’g’itlar qo’llash asosida o’g’itlarni tuproqda kiritish bilan bog’liq sarf-xarajatlarni oddiy mineral o’g’itlarni alohida-alohida qo’llashga nisbatan 1,5-2,0 marta kamaytirish mumkin. Ayni chog’da kompleks o’g’itlar tarkibidagi fosfor usimliklar tomonidan oddiy fosforli o’g’itlardagidan ko’proq o’zlashtiriladi. Kompleks o’g’itlar faqat o’simliklarni oziq elementlar bilan ta’minlashni yaxshilab qolmay, o’g’itlarni yuklash, tashish va tushirish bilan bog’liq xarajatlarni kamaytiradi, o’g’it omborlari adjlishini arzonlashtiradi. 39-jadvalda keng tarqalgan kompleks o’g’itlar tarkibidagi oziq elementlarning miqdori va nisbatlari keltirilgan. Asosiy kompleks o’g’itlar tarkibining oziq moddalar miqdori va nisbatlari (A. V. Peterburgskiy, 1989) O’g’it nomi Oziq moddalar nisbati Oziq moddalarning yalpi miqdori Ammofos Diammofos Nitroammofos Nitroammofoska Nitrofoska 1:4:0 1:2,5:0 1:1:0 1:1:1 1:1:1 56-63 66-6S 48 48-51 33-35 Murakkab o’g’itlar, Tarkibida ikki yoki uchta oziq, elementi tutgan murakkab o’g’itlar farqlanadi. Ammofos - NH4H2PO,. Fosfat kislota tarkibidagi bitta vodorod urnini NH4olishidan hosil bo’ladi, tarkibidagi ionlar (ammoniy va fosfat) o’simliklar tomonidan barcha tuproq, tiplarida oson o’zlashtiriladi. Ballastsiz o’g’it, tarkibida 11-12% azot va 46- 60 % fosfor mavjud. Olinishi juda sodaa: Fosfat kislotani ammiak bilan to’yintirish asosida olinadi NH3+H3PO4=NH4H2PO4 Diammofos eng yuqori konsentrasiyali murakkab o’g’itlardan biri bo’lib, tarkibida 18 % dan ortiq azot va 50% atrofida fosfor tutadi. (N;P2O5-1:2,5), 2NH3+H3PO4=(NH4)2HPO4 Ammofos va diammofos tarkibidagi N:P2O5 nisbatning 1:2,5:4 ga teng bo’lishi ularni nihollarni qo’shimcha oziqlantirish paytida qo’llash imkonini cheklaydi, lekin urug’larni ekish, ko’chat o’tqazish va kuzgi shudgor kiritish yaxshi samara beradi. Polifosfatlar (Npt2 PpO,p+|) - tarkibida ko’p sonli PO4guruh tutgan chizikli polimerlardir. Ular hozirgi kunda ishlabchiqarilayotgan o’g’itlardan tarkibidagi fosfat komponentning tuzilishi bilan farqlanadi. Polifosfat atomi zanjiri va halkasining shakllanishi uchun xizmat qiladigan P-O-P bog’ning makroenergetikaviy tabiati o’simliklarda kechadigan fizikaviy - biologik jarayonlarga ta’sir ko’rsatadi. Polifosfatlarning gidrolizlanish quyidagi tartibda sodir bo’ladi: 2NPO3+H2O=H4P2O7 ; H4P2O;+H2O=2H3PO4 va h. q Harorat 7-12 daraja bo’lganda gidroliz sekin kechadi, 12-15 darajada kuchayadi, eng ma’kul harorat 30-35°C dir. Ammofos Diammofos Nitroammofos Nitroammofoska Nitrofoska 1:4:0 1:2,5:0 1:1:0 1:1:1 1:1:1 56-63 66-6S 48 48-51 33-35 Murakkab o’g’itlar, Tarkibida ikki yoki uchta oziq, elementi tutgan murakkab o’g’itlar farqlanadi. Ammofos - NH4H2PO,. Fosfat kislota tarkibidagi bitta vodorod urnini NH4olishidan hosil bo’ladi, tarkibidagi ionlar (ammoniy va fosfat) o’simliklar tomonidan barcha tuproq, tiplarida oson o’zlashtiriladi. Ballastsiz o’g’it, tarkibida 11-12% azot va 46- 60 % fosfor mavjud. Olinishi juda sodaa: Fosfat kislotani ammiak bilan to’yintirish asosida olinadi NH3+H3PO4=NH4H2PO4 Diammofos eng yuqori konsentrasiyali murakkab o’g’itlardan biri bo’lib, tarkibida 18 % dan ortiq azot va 50% atrofida fosfor tutadi. (N;P2O5-1:2,5), 2NH3+H3PO4=(NH4)2HPO4 Ammofos va diammofos tarkibidagi N:P2O5 nisbatning 1:2,5:4 ga teng bo’lishi ularni nihollarni qo’shimcha oziqlantirish paytida qo’llash imkonini cheklaydi, lekin urug’larni ekish, ko’chat o’tqazish va kuzgi shudgor kiritish yaxshi samara beradi. Polifosfatlar (Npt2 PpO,p+|) - tarkibida ko’p sonli PO4guruh tutgan chizikli polimerlardir. Ular hozirgi kunda ishlabchiqarilayotgan o’g’itlardan tarkibidagi fosfat komponentning tuzilishi bilan farqlanadi. Polifosfat atomi zanjiri va halkasining shakllanishi uchun xizmat qiladigan P-O-P bog’ning makroenergetikaviy tabiati o’simliklarda kechadigan fizikaviy - biologik jarayonlarga ta’sir ko’rsatadi. Polifosfatlarning gidrolizlanish quyidagi tartibda sodir bo’ladi: 2NPO3+H2O=H4P2O7 ; H4P2O;+H2O=2H3PO4 va h. q Harorat 7-12 daraja bo’lganda gidroliz sekin kechadi, 12-15 darajada kuchayadi, eng ma’kul harorat 30-35°C dir. Istiqbolli murakkab o’g’itlar jumlasiga ammoniy polifosfatni (15 % azot, 60 % P2O, tutadi) kiritish mumkin. Bu o’g’it O’rta Osiyoning serkarbonat tuproqlarida qo’llanilganda yuqori iqtisodiy samara beradi. mujassam bo’ladi va u sulfatli nitrofoska deb yuritiladi. Yuqoridagi jarayonda pulpa (kalsiyli selitraning kalsiy fosfatlar bilan aralashmasi) ga ammiak va fosfat kislota qo’shilsa, kalsiy nitrat kalsiyningbir va ikki almashgan fosfatlariga, ammiakli selitra hamda ammofosga aylanadi. 3H2O+2Ca(NO)2+4H3PO4+5NH3==4NH4NO3+CaHPO4- 2H2O+Ca(H2PO4)2H2O+NH4H2PO4 Qo’shimcha ravishda KCI kiritilganda yuqoridagi moddalar tarkibiga NH4CI va KNO3qo’shiladi. Bu o’g’it - nitrofoskadir. Nitrofosfatlarning donalari 3 - 4 mm kattalikda bo’ladi va ularning quyidagi turlari ishlab chiqariladi Nitroammofos - monoammoniyfosfatasosidaolinadiganmurakkabaralasho’g’it. Tarkibiga kaliy kiritilsa, nitroammofoska deyiladi. Aytilganlardan tashqari karboammofoska (20% azot, 20 % fosfor, 20% kaliy), mochevina fosfat CO(NH2)2* (NH4)2HPO4 (27 % azot, 27 % fosfor) va fosfamid deb nomlanadigan o’g’itlar ishlab chiqariladi. Murakkab-aralash (kombinasnyalangan) o’g’itlar Akademik D.N.Pryanishnikov 1908 yilda fosforitlarga sulfat kislota bilan emas, bachki nitrat kislota bilan ta’sir etish bir yo’la azotli va fosforli o’g’it olish imkonini berishini ta’minlagan edi. Fosforitga nitrat kislota ta’sir ettirilganda kalsiyli selitraning CaHPO4 *2H2O va ular bilan aralashmasi - nitprofos olinadi. Shu toifaga kiradigan ammoniylashtirilgan superfosfat oddiy superfosfat ammiak bilan to’yintirib olinadi. Odatda, kukunsimon superfosfat 6 % gacha ammiak azotini yutishi mumkin, lekin kalsiy monofosfatning retrogradasiyalanishini oldini olish uchun 3-4 % atrofida NH3 yuttiriladi. Bu o’g’it tarkibidagi azot o’simliklar tomonidan yaxshi o’zlashtiriladi, lekin o’simliklarni azot bilan ta’minlashda uncha katta rol uynamaydi. Suyuq va suspenziyalangan kompleks o’g’itlar Istiqbolli murakkab o’g’itlar jumlasiga ammoniy polifosfatni (15 % azot, 60 % P2O, tutadi) kiritish mumkin. Bu o’g’it O’rta Osiyoning serkarbonat tuproqlarida qo’llanilganda yuqori iqtisodiy samara beradi. mujassam bo’ladi va u sulfatli nitrofoska deb yuritiladi. Yuqoridagi jarayonda pulpa (kalsiyli selitraning kalsiy fosfatlar bilan aralashmasi) ga ammiak va fosfat kislota qo’shilsa, kalsiy nitrat kalsiyningbir va ikki almashgan fosfatlariga, ammiakli selitra hamda ammofosga aylanadi. 3H2O+2Ca(NO)2+4H3PO4+5NH3==4NH4NO3+CaHPO4- 2H2O+Ca(H2PO4)2H2O+NH4H2PO4 Qo’shimcha ravishda KCI kiritilganda yuqoridagi moddalar tarkibiga NH4CI va KNO3qo’shiladi. Bu o’g’it - nitrofoskadir. Nitrofosfatlarning donalari 3 - 4 mm kattalikda bo’ladi va ularning quyidagi turlari ishlab chiqariladi Nitroammofos - monoammoniyfosfatasosidaolinadiganmurakkabaralasho’g’it. Tarkibiga kaliy kiritilsa, nitroammofoska deyiladi. Aytilganlardan tashqari karboammofoska (20% azot, 20 % fosfor, 20% kaliy), mochevina fosfat CO(NH2)2* (NH4)2HPO4 (27 % azot, 27 % fosfor) va fosfamid deb nomlanadigan o’g’itlar ishlab chiqariladi. Murakkab-aralash (kombinasnyalangan) o’g’itlar Akademik D.N.Pryanishnikov 1908 yilda fosforitlarga sulfat kislota bilan emas, bachki nitrat kislota bilan ta’sir etish bir yo’la azotli va fosforli o’g’it olish imkonini berishini ta’minlagan edi. Fosforitga nitrat kislota ta’sir ettirilganda kalsiyli selitraning CaHPO4 *2H2O va ular bilan aralashmasi - nitprofos olinadi. Shu toifaga kiradigan ammoniylashtirilgan superfosfat oddiy superfosfat ammiak bilan to’yintirib olinadi. Odatda, kukunsimon superfosfat 6 % gacha ammiak azotini yutishi mumkin, lekin kalsiy monofosfatning retrogradasiyalanishini oldini olish uchun 3-4 % atrofida NH3 yuttiriladi. Bu o’g’it tarkibidagi azot o’simliklar tomonidan yaxshi o’zlashtiriladi, lekin o’simliklarni azot bilan ta’minlashda uncha katta rol uynamaydi. Suyuq va suspenziyalangan kompleks o’g’itlar Suyuk kompleks o’g’itlar (SKO’) deb tarkibida barcha makro va mikroelsmentlarii tutgan suyuq aralashlarga aytiladi.Qattiq va suyuq, kompleks o’g’itlar samaradorligi birdek bo’lishi aniqlangan. SKO’lar - istiqbolli o’g’itlardan hisoblanadi. Ular fosfat kislotani ammiak bilan neytrallash (pH=6,5) asosida olinadi. Tarkibidagi azot miqdorini oshirish uchun suyuk o’g’itlarga ammiakli selitra, mochevina yoki ularning aralashmalari qo’shiladi. Ortofosfat kislota asosida olingan o’g’itlar (24-30% ozis elementi bor) tiniq, eritma holida, superfosfor kislota asosida olingan o’g’itlar esa (40 % dan ortiq oziq, elementlari tutadi) loyqaroq eritma holida bo’ladi. Bu turdagi o’g’itlar o’z tarkibida erkin ammiak tutmaydi. Shu sababdan ularni tuproqqa purkab, izidan ishlov berish texnikasini tushirish mumkin. Suv bilan oqizib ishlatilganda ham yaxshi samara beradi. Suyuk kopleks o’g’itlarni yuklash, tashish, tuproqqa solishni to’la mexanizasiyalash va shu yo’l bilan isrofgarchilikning oldini olish mumkin. Tavsiflanayotgan o’g’itlarni ishlatishdan katta iqtisodiy samara olish mumkin. Bu birinchidan ishlab chiqarish sexlari qurishga 20-30% kam mablag’ sarflanishi va ikkinchidan, mexnat sarfining 3-3,5 marta kamligi bilan borlikdir. Muayyan haroratlarda kristallanishi, korroziyaga chidamli idishlarda sakdashni talab qilishi va yuqori nishablikka ega maydonlarga kiritilganda fosforning bir qismini yuvilib ketishi SKO’larga xos salbiy xususiyatdir. SKO’lardagi oziq elementlari miqdorini istalgancha oshirib boraverishning iloji yo’q, chunki ma’lum haroratdan boshlab ular kristallana boshlaydi. Konsentrasiyasini oshirish uchun ularga stabillashtiruvchi qo’shimcha - kolloid loy (1 t o’g’itga 10-22 kg) ko’shiladi. Shunday usulda olingan o’g’it 12 % azot, 40% P2O5tutishi mumkin, SKO’larning saqlash muddati 3 oygacha. SKO’larni serkarbonat bo’z tuproqoarda ko’llash yaxshi iktisodiy samara beradi. Aralashtirilgal o’g’itlar Aralashtirilgan o’g’itlar komponentlarni kimyoviy o’zgarishga uchratmasdan olinadi. Ular kukunsimon yoki donador holatda bo’lishi mumkin. O’g’itlarni quruq holatda aralashtirish kompleks o’g’itlar olishdagi eng oddiy va samarali usuldir. Bu tadbir ikki xil usulda amalga oshiriladi: Suyuk kompleks o’g’itlar (SKO’) deb tarkibida barcha makro va mikroelsmentlarii tutgan suyuq aralashlarga aytiladi.Qattiq va suyuq, kompleks o’g’itlar samaradorligi birdek bo’lishi aniqlangan. SKO’lar - istiqbolli o’g’itlardan hisoblanadi. Ular fosfat kislotani ammiak bilan neytrallash (pH=6,5) asosida olinadi. Tarkibidagi azot miqdorini oshirish uchun suyuk o’g’itlarga ammiakli selitra, mochevina yoki ularning aralashmalari qo’shiladi. Ortofosfat kislota asosida olingan o’g’itlar (24-30% ozis elementi bor) tiniq, eritma holida, superfosfor kislota asosida olingan o’g’itlar esa (40 % dan ortiq oziq, elementlari tutadi) loyqaroq eritma holida bo’ladi. Bu turdagi o’g’itlar o’z tarkibida erkin ammiak tutmaydi. Shu sababdan ularni tuproqqa purkab, izidan ishlov berish texnikasini tushirish mumkin. Suv bilan oqizib ishlatilganda ham yaxshi samara beradi. Suyuk kopleks o’g’itlarni yuklash, tashish, tuproqqa solishni to’la mexanizasiyalash va shu yo’l bilan isrofgarchilikning oldini olish mumkin. Tavsiflanayotgan o’g’itlarni ishlatishdan katta iqtisodiy samara olish mumkin. Bu birinchidan ishlab chiqarish sexlari qurishga 20-30% kam mablag’ sarflanishi va ikkinchidan, mexnat sarfining 3-3,5 marta kamligi bilan borlikdir. Muayyan haroratlarda kristallanishi, korroziyaga chidamli idishlarda sakdashni talab qilishi va yuqori nishablikka ega maydonlarga kiritilganda fosforning bir qismini yuvilib ketishi SKO’larga xos salbiy xususiyatdir. SKO’lardagi oziq elementlari miqdorini istalgancha oshirib boraverishning iloji yo’q, chunki ma’lum haroratdan boshlab ular kristallana boshlaydi. Konsentrasiyasini oshirish uchun ularga stabillashtiruvchi qo’shimcha - kolloid loy (1 t o’g’itga 10-22 kg) ko’shiladi. Shunday usulda olingan o’g’it 12 % azot, 40% P2O5tutishi mumkin, SKO’larning saqlash muddati 3 oygacha. SKO’larni serkarbonat bo’z tuproqoarda ko’llash yaxshi iktisodiy samara beradi. Aralashtirilgal o’g’itlar Aralashtirilgan o’g’itlar komponentlarni kimyoviy o’zgarishga uchratmasdan olinadi. Ular kukunsimon yoki donador holatda bo’lishi mumkin. O’g’itlarni quruq holatda aralashtirish kompleks o’g’itlar olishdagi eng oddiy va samarali usuldir. Bu tadbir ikki xil usulda amalga oshiriladi: - bevosita xo’jaliklarning o’zida muqim va ko’chma o’g’it aralashtirgichlar yordamida aralashtirish; - yuqori quvvatli moslamalar (40-60 t/soat) yordamida aralashtirish. Aralashtirilgan o’g’itlar ikki yoki uch xil oddiy kukunsimon yoki donador o’g’itlarni maxsus o’g’it aralashtirish zavodlarida, agrokimyo markazlarining yirik mexanizasiyalashtirilgan omborlarida yoki bevosita xo’jaliklarda aralashtirish yo’li bilan olinadi. Bunda o’g’itlarni qo’llashga ketadigan vaqt hamda mehnat o’g’itlarni alohida - alohida solishdagiga qaraganda ancha tejaladi, ularning samaradorligi ortadi, chunki barcha zaruriy elementlar birdaniga solinadi, ular paykalga bir me’yorda taqsimlanadi. O’g’itlarni aralashtirishni birin-ketin bajariladigan quyidagi besh bosqichdan iborat jarayon deb qarash mumkin: 1) O’g’itlarni aralashtirishga tayyorlash; 2) Komponentlarni aralashtirishga o’zatish; 3) Me’yorlash (aralashtirish uchun tegishli miqdordagi o’g’itlarni ajratish); 4) Aralashtirish; 5) Aralashmani tashish moslamalari yoki omborlarga olish. Aralashtiriladigan o’g’itlarning o’ziga xos fizikaviy va kimyoviy xususiyatlari ko’p hollarda ularni aralashtirish imkoniyatlarini cheklab quyadi. Masalan, ammiakli selitra superfosfat bilan aralashtirilganda, nitrat kislota bug’lari yoki azot oksidlari hosil bo’ladi: Shuningdek, hosil bo’ladigan kalsiy nitrat aralashmaning gigroskopikligini oshiradi: 2NH4NO3+Ca(H2PO4)2=2NH4H2PO4+Ca(NO3)2+nH2O Tarkibida kalsiy oksidini tutgan metallurgiya shlaklarini ammiakli selitra yoki ammoniy sulfat bilan (shuningdek ammoniy fosfat bilan) aralashtirish mum-kin emas, chunki bunda ammiak ajralib chikadi: CaO+(NH4)2SO4=2NH4 +CaSO4+ H2O - bevosita xo’jaliklarning o’zida muqim va ko’chma o’g’it aralashtirgichlar yordamida aralashtirish; - yuqori quvvatli moslamalar (40-60 t/soat) yordamida aralashtirish. Aralashtirilgan o’g’itlar ikki yoki uch xil oddiy kukunsimon yoki donador o’g’itlarni maxsus o’g’it aralashtirish zavodlarida, agrokimyo markazlarining yirik mexanizasiyalashtirilgan omborlarida yoki bevosita xo’jaliklarda aralashtirish yo’li bilan olinadi. Bunda o’g’itlarni qo’llashga ketadigan vaqt hamda mehnat o’g’itlarni alohida - alohida solishdagiga qaraganda ancha tejaladi, ularning samaradorligi ortadi, chunki barcha zaruriy elementlar birdaniga solinadi, ular paykalga bir me’yorda taqsimlanadi. O’g’itlarni aralashtirishni birin-ketin bajariladigan quyidagi besh bosqichdan iborat jarayon deb qarash mumkin: 1) O’g’itlarni aralashtirishga tayyorlash; 2) Komponentlarni aralashtirishga o’zatish; 3) Me’yorlash (aralashtirish uchun tegishli miqdordagi o’g’itlarni ajratish); 4) Aralashtirish; 5) Aralashmani tashish moslamalari yoki omborlarga olish. Aralashtiriladigan o’g’itlarning o’ziga xos fizikaviy va kimyoviy xususiyatlari ko’p hollarda ularni aralashtirish imkoniyatlarini cheklab quyadi. Masalan, ammiakli selitra superfosfat bilan aralashtirilganda, nitrat kislota bug’lari yoki azot oksidlari hosil bo’ladi: Shuningdek, hosil bo’ladigan kalsiy nitrat aralashmaning gigroskopikligini oshiradi: 2NH4NO3+Ca(H2PO4)2=2NH4H2PO4+Ca(NO3)2+nH2O Tarkibida kalsiy oksidini tutgan metallurgiya shlaklarini ammiakli selitra yoki ammoniy sulfat bilan (shuningdek ammoniy fosfat bilan) aralashtirish mum-kin emas, chunki bunda ammiak ajralib chikadi: CaO+(NH4)2SO4=2NH4 +CaSO4+ H2O Superfosfatvafosforitunikaliylio’g’itlarbilan, shuningdek, ammiakliselitravaammoniysulfatpresipitatbilanaralashtirilgandanomaqbulo’zgarishl arsodirbo’lmaydi. Eng keng tarqalgan o’g’itlar - ammiaki selitra, superfosfat va kaliy xlorid aralashmalarining fizik xossalarini yaxshilash maqsadida superfosfatdagi erkin kislotani boqlash va gigroskopiklikni kamaytirish uchun maydalangan - dolomit, fosforit uni kabi mu’tadillovchi moddalar qo’shiladi. Bunday aralashmani sochiluvchanligi 4-5 oy davomida ham o’zgarmaydi. Mochevinani tuproqka kiritish oldidan fosforli va kaliyli o’g’itlarning barcha shakllari bilan aralashtirish mumkin. Unisuperfosfatbilananchaoldindanaralashtirgandahamsalbiyo’zgarishlarkuzatilma ydi. Donador o’g’itlar, ayniqsa donachalarining o’lchamlari bir xil bo’lgan o’g’itlar aralashtirilganda aralashmaning fizikaviy xossalari va sochiluvchanligi yaxshilanadi. O’g’itlarni aralashtirishda ekinlarning oziq moddalarning muayyan nisbatiga (N:P2O5:K2O) ehtiyojini shuningdek, tuproq, xossalari, o’g’itlash usullari va muddatlarini hisobga olish zarur. Nazorat savollari 1. Kaliyni o’simlik tarkibida miqdori va ahamiyati 2. Tarkibida kaliy tutuvchi minerallarni ayting 3. Kaliyning o’simlik hayotidagi ahamiyati va vazifalari 4. Tuproqlardagi kaliy miqdori va shakllari qanday 5. Kaliyni sinflanishi 6. Kaliy yetishmasligi belgilari 7. O’zbekistonda qo’llaniladigan kaliyli o’g’itlar 8. Kompleks o’g’itlarni guruhlarini ayting? 9. Murakkab o’g’itlarga qaysi o’g’itlar kiradi? 10. Murakkab aralash o’g’itlarga qaysi o’g’itlar kiradi? Superfosfatvafosforitunikaliylio’g’itlarbilan, shuningdek, ammiakliselitravaammoniysulfatpresipitatbilanaralashtirilgandanomaqbulo’zgarishl arsodirbo’lmaydi. Eng keng tarqalgan o’g’itlar - ammiaki selitra, superfosfat va kaliy xlorid aralashmalarining fizik xossalarini yaxshilash maqsadida superfosfatdagi erkin kislotani boqlash va gigroskopiklikni kamaytirish uchun maydalangan - dolomit, fosforit uni kabi mu’tadillovchi moddalar qo’shiladi. Bunday aralashmani sochiluvchanligi 4-5 oy davomida ham o’zgarmaydi. Mochevinani tuproqka kiritish oldidan fosforli va kaliyli o’g’itlarning barcha shakllari bilan aralashtirish mumkin. Unisuperfosfatbilananchaoldindanaralashtirgandahamsalbiyo’zgarishlarkuzatilma ydi. Donador o’g’itlar, ayniqsa donachalarining o’lchamlari bir xil bo’lgan o’g’itlar aralashtirilganda aralashmaning fizikaviy xossalari va sochiluvchanligi yaxshilanadi. O’g’itlarni aralashtirishda ekinlarning oziq moddalarning muayyan nisbatiga (N:P2O5:K2O) ehtiyojini shuningdek, tuproq, xossalari, o’g’itlash usullari va muddatlarini hisobga olish zarur. Nazorat savollari 1. Kaliyni o’simlik tarkibida miqdori va ahamiyati 2. Tarkibida kaliy tutuvchi minerallarni ayting 3. Kaliyning o’simlik hayotidagi ahamiyati va vazifalari 4. Tuproqlardagi kaliy miqdori va shakllari qanday 5. Kaliyni sinflanishi 6. Kaliy yetishmasligi belgilari 7. O’zbekistonda qo’llaniladigan kaliyli o’g’itlar 8. Kompleks o’g’itlarni guruhlarini ayting? 9. Murakkab o’g’itlarga qaysi o’g’itlar kiradi? 10. Murakkab aralash o’g’itlarga qaysi o’g’itlar kiradi?