Karbonsuvlar. Tuzilishi va funksiyalari

Yuklangan vaqt

2025-01-28

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

20

Faytl hajmi

166,0 KB


Karbonsuvlar. Tuzilishi va funksiyalari. Asosiy qism Cnumoli kislotasi HCOOH karbon kislotalarning eng oddiy namoyandasidir. U chumolilar organizmida, shuningdek, kichitqon ut, archa usimliklarida, qon, muskul tarkibida xam bo’ladi. Toza, suvsiz chumoli kislotasi utkir xidli, suv bilan xar qanday nisbatda aralasha oladigan rangsiz suyuqlikdir. Chumoli kislotasi juda uyuuvchi modda, uning tomchilari terida pursildoklar paydo qiladi; kichitqon ut ta’sirida yalliglanishning vujudga kelishi xam chumoli kislotasi ta’siri tufaylidir. Chumoli kislotasi oksalat kislota, etilformiat olishda, tuqimachilik sanoatida gazlamalarni buyashda keng ishlatiladi. Tibbiyotda chumoli kislotasining 1,25% li spirtli eritmasi bod kasalligini davolashda qullanadi. Sirka kislota CH3COOH shakarlarning sirka kislotali bijgishi ma·sulotidir. Sirka kislotaning suvdagi 3-5 % li eritmasi sirka deyiladi va kundalik turmushimizda ovqatga qo’shish uchun, oziq-ovqat maxsulotlarini qonservalashda ishlatiladi. Tibbiyotda sirka kislota ayrim to’zlar kurinishida, bir qator dorivor moddalarni sintez qilishda ishlatiladi. Sirka kislotaning kaliyli to’zi - kaliy atsetat SN3SOOK urtamiyona siydik xaydovchi vosita, sirka kislotaning qurgoshinli to’zi - qurgoshin atsetat qurgoshinli sirka deb ataladi va suyultirilgan eritma xolida teri va shilliq pardalar yalliglanganda ishlatiladi. Karbonsuvlar. Tuzilishi va funksiyalari. Asosiy qism Cnumoli kislotasi HCOOH karbon kislotalarning eng oddiy namoyandasidir. U chumolilar organizmida, shuningdek, kichitqon ut, archa usimliklarida, qon, muskul tarkibida xam bo’ladi. Toza, suvsiz chumoli kislotasi utkir xidli, suv bilan xar qanday nisbatda aralasha oladigan rangsiz suyuqlikdir. Chumoli kislotasi juda uyuuvchi modda, uning tomchilari terida pursildoklar paydo qiladi; kichitqon ut ta’sirida yalliglanishning vujudga kelishi xam chumoli kislotasi ta’siri tufaylidir. Chumoli kislotasi oksalat kislota, etilformiat olishda, tuqimachilik sanoatida gazlamalarni buyashda keng ishlatiladi. Tibbiyotda chumoli kislotasining 1,25% li spirtli eritmasi bod kasalligini davolashda qullanadi. Sirka kislota CH3COOH shakarlarning sirka kislotali bijgishi ma·sulotidir. Sirka kislotaning suvdagi 3-5 % li eritmasi sirka deyiladi va kundalik turmushimizda ovqatga qo’shish uchun, oziq-ovqat maxsulotlarini qonservalashda ishlatiladi. Tibbiyotda sirka kislota ayrim to’zlar kurinishida, bir qator dorivor moddalarni sintez qilishda ishlatiladi. Sirka kislotaning kaliyli to’zi - kaliy atsetat SN3SOOK urtamiyona siydik xaydovchi vosita, sirka kislotaning qurgoshinli to’zi - qurgoshin atsetat qurgoshinli sirka deb ataladi va suyultirilgan eritma xolida teri va shilliq pardalar yalliglanganda ishlatiladi. Sirka kislotaning temir, alyuminiy va hromli to’zlari ayniqsa katta axamiyatga ega, chunki ular tuqimachilik sanoatida hurush sifatida, ya’ni buyashdan oldin gazlamani ohorlashda ishlatiladi. Moy kislota C3H7-COOH tahir bo’lib qolgan moy va ter tarkibida sof xolda uchraydi. U murakkab efir xolida o’simlik moyi va xayvon yogi tarkibida bo’ladi. Krahmal, shakar yoki glitserin mahsus mikroorganizmlar yordamida bijgitilganda xam moy kislota xosil bo’ladi. Moy kislotaning ba’zi bir murakkab efirlari hushbuy moddalar xamda erituvchilar sifatida ishlatiladi. Izovalerian kislota (CH3)2CH-CH2COOH sof xolda xamda murakkab efirlar xolida valerian usimligi ildizida uchraydi. Shu sababli izovalerian kislota valerian usimligi ildizidan suv bugi bilan xaydash orqali ajratib olinadi. U valerian nastoykasi, validol va bromizoval kabi dorivor moddalar tarkibiga kiradi va tinchlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi. Benzoil kislota C6H5COOH dorivor birikmalar, anbar moddalar va buyoqlar olish uchun hom ashyo xisoblanadi, shuningdek oziq-ovqatlar uchun qonservant sifatida ishlatiladi. Natriy benzoat C6H5COONa balgam kuchiruvchi va kuchsiz dezinfektsiyalovchi vosita xisoblanadi. TO‘YINMAGAN BIR ASOSLI KARBON KISLOTALAR To’yinmagan uglevodorodlardagi bitta vodorod atomining karboksilga almashinishidan xosil bo’ladigan birikmalar to’yinmagan bir asosli karbon kislotalar deb ataladi. To’yinmagan kislota molekulalari tarkibida vodorod atomlarining soni to’yingan kislotalardagiga nisbatan 2, 4, 6 va xokazo kam bo’ladi. Bu to’yinmagan kislota radikalida bitta, ikkita yoki uchta qo’sh bogning yoki uch bog’larning mavjudligi bilan bogliqdir. To’yinmagan kislotalarda, to’yingan kislotalardagi kabi, ko’pincha empirik nomlar qullaniladi. Halqaro urinbosarli nomlar majmuiga ko’ra atashda shuncha Sirka kislotaning temir, alyuminiy va hromli to’zlari ayniqsa katta axamiyatga ega, chunki ular tuqimachilik sanoatida hurush sifatida, ya’ni buyashdan oldin gazlamani ohorlashda ishlatiladi. Moy kislota C3H7-COOH tahir bo’lib qolgan moy va ter tarkibida sof xolda uchraydi. U murakkab efir xolida o’simlik moyi va xayvon yogi tarkibida bo’ladi. Krahmal, shakar yoki glitserin mahsus mikroorganizmlar yordamida bijgitilganda xam moy kislota xosil bo’ladi. Moy kislotaning ba’zi bir murakkab efirlari hushbuy moddalar xamda erituvchilar sifatida ishlatiladi. Izovalerian kislota (CH3)2CH-CH2COOH sof xolda xamda murakkab efirlar xolida valerian usimligi ildizida uchraydi. Shu sababli izovalerian kislota valerian usimligi ildizidan suv bugi bilan xaydash orqali ajratib olinadi. U valerian nastoykasi, validol va bromizoval kabi dorivor moddalar tarkibiga kiradi va tinchlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi. Benzoil kislota C6H5COOH dorivor birikmalar, anbar moddalar va buyoqlar olish uchun hom ashyo xisoblanadi, shuningdek oziq-ovqatlar uchun qonservant sifatida ishlatiladi. Natriy benzoat C6H5COONa balgam kuchiruvchi va kuchsiz dezinfektsiyalovchi vosita xisoblanadi. TO‘YINMAGAN BIR ASOSLI KARBON KISLOTALAR To’yinmagan uglevodorodlardagi bitta vodorod atomining karboksilga almashinishidan xosil bo’ladigan birikmalar to’yinmagan bir asosli karbon kislotalar deb ataladi. To’yinmagan kislota molekulalari tarkibida vodorod atomlarining soni to’yingan kislotalardagiga nisbatan 2, 4, 6 va xokazo kam bo’ladi. Bu to’yinmagan kislota radikalida bitta, ikkita yoki uchta qo’sh bogning yoki uch bog’larning mavjudligi bilan bogliqdir. To’yinmagan kislotalarda, to’yingan kislotalardagi kabi, ko’pincha empirik nomlar qullaniladi. Halqaro urinbosarli nomlar majmuiga ko’ra atashda shuncha H C CH3 H C COOH H C CH3 H C COOH CH2 CH CH2 COOH 1 2 3 4 CH3 CH CH COOH 4 3 2 1 uglerod saqlagan to’yinmagan uglevodorodlarning nomiga "kislota" so’zi qo’shib uqiladi. Masalan: Akril kislota (TN) 2-propen kislota (HUN) Kapron kislotasi Ratsional nomlar majmui buyicha atashda avval radikal atalib, sungra "karbon kislota" so’zi qo’shiladi. Ba’zi xollarda esa, to’yinmagan bir asosli karbon kislotalar sirka kislotaning xosilasi deb qaraladi. Masalan, SN2=SN-SOON vinil karbon kislota deb atalsa, SN2=SN-SN2SOON vinilsirka kislota deb ataladi. To’yinmagan bir asosli kislotalarning izomeriyasi uglerod atomlari zanjirining izomeriyasiga va qo’sh bog yoki uch bogning xolatiga bogliq. Masalan, turtta uglerod atomlari saqlagan kislota C3H5COOH quyidagi uchta izomer xolida uchraydi: 3-Buten kislota 2-Buten kislota 2-Metilpropen kislota To’yinmagan bir asosli kislotalarda yuqorida kurib utilgan izomeridan boshqa tsis - trans izomeriya yoki -diastereoizomeriya xam mavjuddir. Masalan, yuqorida formulasi keltirilgan 2-Buten kislota ikkita izomer xolida uchraydi. Bu izomerlarning biri (trans - izomer) kroton kislota deb ataladi, ikkinchi esa (tsis - izomer) izokroton kislota deb yuritiladi: Propargil kislota (TN) 2-propin kislota (H°N) H C CH3 H C COOH H C CH3 H C COOH CH2 CH CH2 COOH 1 2 3 4 CH3 CH CH COOH 4 3 2 1 uglerod saqlagan to’yinmagan uglevodorodlarning nomiga "kislota" so’zi qo’shib uqiladi. Masalan: Akril kislota (TN) 2-propen kislota (HUN) Kapron kislotasi Ratsional nomlar majmui buyicha atashda avval radikal atalib, sungra "karbon kislota" so’zi qo’shiladi. Ba’zi xollarda esa, to’yinmagan bir asosli karbon kislotalar sirka kislotaning xosilasi deb qaraladi. Masalan, SN2=SN-SOON vinil karbon kislota deb atalsa, SN2=SN-SN2SOON vinilsirka kislota deb ataladi. To’yinmagan bir asosli kislotalarning izomeriyasi uglerod atomlari zanjirining izomeriyasiga va qo’sh bog yoki uch bogning xolatiga bogliq. Masalan, turtta uglerod atomlari saqlagan kislota C3H5COOH quyidagi uchta izomer xolida uchraydi: 3-Buten kislota 2-Buten kislota 2-Metilpropen kislota To’yinmagan bir asosli kislotalarda yuqorida kurib utilgan izomeridan boshqa tsis - trans izomeriya yoki -diastereoizomeriya xam mavjuddir. Masalan, yuqorida formulasi keltirilgan 2-Buten kislota ikkita izomer xolida uchraydi. Bu izomerlarning biri (trans - izomer) kroton kislota deb ataladi, ikkinchi esa (tsis - izomer) izokroton kislota deb yuritiladi: Propargil kislota (TN) 2-propin kislota (H°N) Kroton kislota Izokroton kislota Izokroton kislota beqaror izomer bo’lib, qizdirilganda yoki quyosh nuri ta’sirida barqaror izomer - kroton kislotaga aylanadi. Tabiatda uchrashi va olinish usullari. Yuqori molekulali to’yinmagan kislotalar tabiatda usimliklar va ayrim xayvonlar organizmida asosan glitserinning murakkab efirlari xolida yoglar va moylar tarkibida uchraydi va ulardan gidroliz yuli bilan olinadi. Masalan, toshbaqa yogining asosiy tarkibiy qismni linol kislota (36-44 %) suv kundo’zi yogining asosini olein kislota (39-44 %) tashkil etib, bu yoglar pardoz ashyolari tayyorlashda juda keng qullaniladi. Quyi molekulali to’yinmagan kislotalar qator sun’iy usullar bilan xosil qilinadi. Quyida biz shu usullardan ba’zilari bilan tanishamiz. 1. To’yinmagan spirt va to’yinmagan aldegidlarni oksidlash bilan olish. Allil spirt Akril kislota 1. -Gidroksikislotalarni degidratlash yuli bilan olish. -Gidroksimoy kislota Kroton kislota 2. Galoidkislotalarni ishqorning spirtli eritmasi ta’sirida degidrogalogenlash bilan olish: Fizikaviy hossalari. Quyi molekulyar to’yinmagan bir asosli kislotalar utkir xidli suyuqliklar bo’lib, suvda yahshi eriydi. Yuqori molekulyar to’yinmagan kislotalar xidsiz qattiq moddalardir, ular suvda erimaydi. To’yinmagan kislotalarning zichligi to’yingan kislotalarnikiga nisbatan yuqori bo’ladi. Kimyoviy hossalari. CH3 CH CH COOH -H2O CH3 CH CH COOH OH H CH 2 CH CH 2 +[O] -H 2 O CH 2 CH C O H +[O] CH 2 CH C O H O Kroton kislota Izokroton kislota Izokroton kislota beqaror izomer bo’lib, qizdirilganda yoki quyosh nuri ta’sirida barqaror izomer - kroton kislotaga aylanadi. Tabiatda uchrashi va olinish usullari. Yuqori molekulali to’yinmagan kislotalar tabiatda usimliklar va ayrim xayvonlar organizmida asosan glitserinning murakkab efirlari xolida yoglar va moylar tarkibida uchraydi va ulardan gidroliz yuli bilan olinadi. Masalan, toshbaqa yogining asosiy tarkibiy qismni linol kislota (36-44 %) suv kundo’zi yogining asosini olein kislota (39-44 %) tashkil etib, bu yoglar pardoz ashyolari tayyorlashda juda keng qullaniladi. Quyi molekulali to’yinmagan kislotalar qator sun’iy usullar bilan xosil qilinadi. Quyida biz shu usullardan ba’zilari bilan tanishamiz. 1. To’yinmagan spirt va to’yinmagan aldegidlarni oksidlash bilan olish. Allil spirt Akril kislota 1. -Gidroksikislotalarni degidratlash yuli bilan olish. -Gidroksimoy kislota Kroton kislota 2. Galoidkislotalarni ishqorning spirtli eritmasi ta’sirida degidrogalogenlash bilan olish: Fizikaviy hossalari. Quyi molekulyar to’yinmagan bir asosli kislotalar utkir xidli suyuqliklar bo’lib, suvda yahshi eriydi. Yuqori molekulyar to’yinmagan kislotalar xidsiz qattiq moddalardir, ular suvda erimaydi. To’yinmagan kislotalarning zichligi to’yingan kislotalarnikiga nisbatan yuqori bo’ladi. Kimyoviy hossalari. CH3 CH CH COOH -H2O CH3 CH CH COOH OH H CH 2 CH CH 2 +[O] -H 2 O CH 2 CH C O H +[O] CH 2 CH C O H O To’yinmagan kislotalar to’yingan kislotalarga hos kimyoviy reaktsiyalarga kirishadi, ya’ni ular xam dissotsialanadi, to’zlar, angidridlar, galogenangidridlar, amidlar, murakkab efirlar va boshqalarni xosil qiladi. Masalan: Bu erda R=H, CH3 To’yinmagan bir asosli kislotalar molekulasida qo’sh bog yoki uch bog bo’lgani uchun ular to’yinmagan uglevodorodlarning kimyoviy hossalariga uhshash hossalarni namoyon qiladi. Masalan, to’yinmagan kislotalar birikish va oksidlanish reaktsiyalariga oson kirishadi. Ammo α,-to’yinmagan kislotalarga vodorod galogenid, suv va ammiakning birikishi Markovnikov qoidasiga buysunmagan xolda boradi. Bu reaktsiyalarda kirib kelayotgan funktsional gurux karboksil guruxga nisbatan -xolatga yunaladi. Bu karboksil guruxning elektronoaktseptor ta’siri bilan tushuntiriladi. Suvning kislotali muxitda birikishi xam yuqoridagidek kechadi. Bunga misol qilib organizmda yog kislotalar -oksidlanishi jarayonining bosqichlaridan birida sodir bo’ladigan , -to’yinmagan kislotalarning gidratlanishini kursatish mumkin. , -To’yinmagan kislota -Gidroksikislota To’yinmagan kislotalar oson oksidlanadi. Oksidlanish kaliy permanganatning suvli eritmasida ishqor ishtirokida extiyotlik bilan olib borilsa, to’yingan digidroksikislota xosil bo’ladi: CH2 CH C O + H+ J- CH2 CH C O O H H H O á- á+ C O O CH2 J CH2 COOH R CH CH COOH+H OH R CH CH COOH OH H ô åðì åí ò R CH CH COOH+[O]+HOH R CH CH COOH OH OH To’yinmagan kislotalar to’yingan kislotalarga hos kimyoviy reaktsiyalarga kirishadi, ya’ni ular xam dissotsialanadi, to’zlar, angidridlar, galogenangidridlar, amidlar, murakkab efirlar va boshqalarni xosil qiladi. Masalan: Bu erda R=H, CH3 To’yinmagan bir asosli kislotalar molekulasida qo’sh bog yoki uch bog bo’lgani uchun ular to’yinmagan uglevodorodlarning kimyoviy hossalariga uhshash hossalarni namoyon qiladi. Masalan, to’yinmagan kislotalar birikish va oksidlanish reaktsiyalariga oson kirishadi. Ammo α,-to’yinmagan kislotalarga vodorod galogenid, suv va ammiakning birikishi Markovnikov qoidasiga buysunmagan xolda boradi. Bu reaktsiyalarda kirib kelayotgan funktsional gurux karboksil guruxga nisbatan -xolatga yunaladi. Bu karboksil guruxning elektronoaktseptor ta’siri bilan tushuntiriladi. Suvning kislotali muxitda birikishi xam yuqoridagidek kechadi. Bunga misol qilib organizmda yog kislotalar -oksidlanishi jarayonining bosqichlaridan birida sodir bo’ladigan , -to’yinmagan kislotalarning gidratlanishini kursatish mumkin. , -To’yinmagan kislota -Gidroksikislota To’yinmagan kislotalar oson oksidlanadi. Oksidlanish kaliy permanganatning suvli eritmasida ishqor ishtirokida extiyotlik bilan olib borilsa, to’yingan digidroksikislota xosil bo’ladi: CH2 CH C O + H+ J- CH2 CH C O O H H H O á- á+ C O O CH2 J CH2 COOH R CH CH COOH+H OH R CH CH COOH OH H ô åðì åí ò R CH CH COOH+[O]+HOH R CH CH COOH OH OH To’yinmagan kislotalar kuchli oksidlovchilar ta’sirida shiddatli oksidlanganda kislotaning qo’sh bogi o’zilib, molekula ikkiga ajraladi. Natijada bitta bir asosli va bitta ikki asosli kislota xosil bo’ladi. Masalan, kroton kislota shiddatli oksidlanganda bir asosli sirka va ikki asosli oksalat kislotalar xosil bo’ladi: Sirka kislota Oksalat kislota Bu reaktsiya muxim axamiyatga ega, chunki oksidlanish natijasida xosil bo’lgan kislotalarning tuzilishiga qarab urganilayotgan to’yinmagan kislota radikalidagi qo’sh bogning xolati aniqlanadi. To’yinmagan bir asosli karbon kislotalar namoyandalari akril va metakril kislotalarning o’ziga hos hossalaridan biri, ularning polimerlanishga moyilligidir. Bu kislotalar efirlari va nitrillarini polimerlab halq hujaligi uchun qimmatbaxo polimerlar olinadi. Jumladan, poliakrilonitril "nitron" tolasining asosi bo’lib, bu toladan davolovchi kiyim ishlab chiqariladi; polimetilmetakrilat dan organik shisha – pleksiglas tayyorlanadi. Pleksiglas mashinasozlik sanoatida, soatsozlikda xamda tibbiyotda protezlar tayyorlashda keng ishlatiladi. CH3 CH CH COOH +O +O CH3 COOH HOOC COOH CH2 C C O Cl R + HO H+ -HCI CH2 C C O R O Áó åðäà R H, CH3 To’yinmagan kislotalar kuchli oksidlovchilar ta’sirida shiddatli oksidlanganda kislotaning qo’sh bogi o’zilib, molekula ikkiga ajraladi. Natijada bitta bir asosli va bitta ikki asosli kislota xosil bo’ladi. Masalan, kroton kislota shiddatli oksidlanganda bir asosli sirka va ikki asosli oksalat kislotalar xosil bo’ladi: Sirka kislota Oksalat kislota Bu reaktsiya muxim axamiyatga ega, chunki oksidlanish natijasida xosil bo’lgan kislotalarning tuzilishiga qarab urganilayotgan to’yinmagan kislota radikalidagi qo’sh bogning xolati aniqlanadi. To’yinmagan bir asosli karbon kislotalar namoyandalari akril va metakril kislotalarning o’ziga hos hossalaridan biri, ularning polimerlanishga moyilligidir. Bu kislotalar efirlari va nitrillarini polimerlab halq hujaligi uchun qimmatbaxo polimerlar olinadi. Jumladan, poliakrilonitril "nitron" tolasining asosi bo’lib, bu toladan davolovchi kiyim ishlab chiqariladi; polimetilmetakrilat dan organik shisha – pleksiglas tayyorlanadi. Pleksiglas mashinasozlik sanoatida, soatsozlikda xamda tibbiyotda protezlar tayyorlashda keng ishlatiladi. CH3 CH CH COOH +O +O CH3 COOH HOOC COOH CH2 C C O Cl R + HO H+ -HCI CH2 C C O R O Áó åðäà R H, CH3 HO C O R C O OH HO C O R C O OH Olingan efirlar ortopedik stomatologiyada sun’iy protez tishlar, oftalmologiya - sun’iy ko’zlar tayyorlashda, o’zoq vaqt ijobiy ta’sir qiluvchi biologik faol polimerlar olishda qul keldi. To’yinmagan bir asosli karbon kislotalardan sorbin kislota SN3-SN=SN-SN=SN-SOON va uning ·osilalari oziq-ovqat sanoatida qonservant sifatida ishlatiladi. Buni asosida sintez qilingan moddalarning ko’pchiligi antiseptik, bakteritsid ta’sirga ega ekanligi aniklandi. Masalan, 1 - yodpropargilsorbinat kuchli bakteritsid hossaga ega bo’lib, uning faolligi ma’lum antibiotiklardan (levomitsetin, streptomitsin) bir necha marta yuqori. Shuningdek, propargilsorbinat asosida olingan nosimmetrik diatsetilen diefirlar va aminopropargil efirlar xam kuchli antiseptik, bakteritsid hossaga ega. IKKI ASOSLI KISLOTALAR Molekulasida ikkita karboksil gurux - SOON bo’lgan uglevodorod xosilalariga ikki asosli kislotalar deyiladi. Karboksil guruxlar qanday uglevodorod qoldigi bilan birikkanligiga qarab ikki asosli kislotalar ochiq zanjirli, alitsiklik va aromatik ikki asosli kislotalarga bo’linadi. Hamma ikki asosli kislotalar oq kristall moddalardir, ular bir asosli kislotalarga nisbatan kuchli bo’ladi. Ikki asosli karbon kislotalarning umumiy formulasi R-(COOH)2 bo’lib, eng oddiy vakili oksalat kislotadir. Bir asosli karbon kislotalardagi kabi ikki asosli kislotalarni atash uchun xam empirik nomlardan foydalaniladi. Masalan, eng oddiy ikki asosli kislota NOOS - SOON birinchi marta oksalatda topilgani uchun oksalat kislota deb ataladi. Keyingi namoyandasi NOOS - SN2 - SOON maloy kislota, turtta uglerod saqlagan NOOS - SN2 - SN2 - SOON esa birinchi marta qaxrabodan olingani uchun qaxrabo kislota deb yuritiladi. Ikki asosli kislotalarni ratsional nomlar majmuiga muvofiq atash uchun ikki karboksil guruxni biriktirib turuvchi ikki valentli radikalga mos keladigan O CH3 CH CH CH CH COOCH2 C O CH2 C C J HO C O R C O OH HO C O R C O OH Olingan efirlar ortopedik stomatologiyada sun’iy protez tishlar, oftalmologiya - sun’iy ko’zlar tayyorlashda, o’zoq vaqt ijobiy ta’sir qiluvchi biologik faol polimerlar olishda qul keldi. To’yinmagan bir asosli karbon kislotalardan sorbin kislota SN3-SN=SN-SN=SN-SOON va uning ·osilalari oziq-ovqat sanoatida qonservant sifatida ishlatiladi. Buni asosida sintez qilingan moddalarning ko’pchiligi antiseptik, bakteritsid ta’sirga ega ekanligi aniklandi. Masalan, 1 - yodpropargilsorbinat kuchli bakteritsid hossaga ega bo’lib, uning faolligi ma’lum antibiotiklardan (levomitsetin, streptomitsin) bir necha marta yuqori. Shuningdek, propargilsorbinat asosida olingan nosimmetrik diatsetilen diefirlar va aminopropargil efirlar xam kuchli antiseptik, bakteritsid hossaga ega. IKKI ASOSLI KISLOTALAR Molekulasida ikkita karboksil gurux - SOON bo’lgan uglevodorod xosilalariga ikki asosli kislotalar deyiladi. Karboksil guruxlar qanday uglevodorod qoldigi bilan birikkanligiga qarab ikki asosli kislotalar ochiq zanjirli, alitsiklik va aromatik ikki asosli kislotalarga bo’linadi. Hamma ikki asosli kislotalar oq kristall moddalardir, ular bir asosli kislotalarga nisbatan kuchli bo’ladi. Ikki asosli karbon kislotalarning umumiy formulasi R-(COOH)2 bo’lib, eng oddiy vakili oksalat kislotadir. Bir asosli karbon kislotalardagi kabi ikki asosli kislotalarni atash uchun xam empirik nomlardan foydalaniladi. Masalan, eng oddiy ikki asosli kislota NOOS - SOON birinchi marta oksalatda topilgani uchun oksalat kislota deb ataladi. Keyingi namoyandasi NOOS - SN2 - SOON maloy kislota, turtta uglerod saqlagan NOOS - SN2 - SN2 - SOON esa birinchi marta qaxrabodan olingani uchun qaxrabo kislota deb yuritiladi. Ikki asosli kislotalarni ratsional nomlar majmuiga muvofiq atash uchun ikki karboksil guruxni biriktirib turuvchi ikki valentli radikalga mos keladigan O CH3 CH CH CH CH COOCH2 C O CH2 C C J to’yingan uglevodorod nomiga "dikarbon kislota" so’zlari qo’shiladi. Masalan, - maloy kislota metan-dikarbon kislota, qaxrabo kislota etandikarbon kislota deb yuritiladi va xokazo. Halqaro urinbosarli nomlar majmui buyicha nomlashda ikki asosli kislotalarning nomi tegishli to’yingan uglevodorodlar nomiga "dikislota" so’zini qo’shish bilan xosil qilinadi. Masalan, oksalat kislota etandikislota, maloy kislota esa propandikislota deb ataladi va xokazo. Olinish usullari. Ba’zi bir ikki asosli kislotalar usimliklarda to’z xolida uchraydi. Shunday dikarbon kislotalar jumlasiga oksalat, maloy va qaxrabo kislotalar kiradi. Sanoatda ikki asosli kislotalar sun’iy usullar bilan olinadi: Birlamchi glikollarni oksidlash bilan olish. Glikol Glioksal Oksalat kislota Digalogenli xosilalaridan dinitrilllarga utish va ularni gidrolizlash usuli bilan dikarbon kislotalar olish. Fizikaviy hossalari. Ikki asosli kislotalar rangsiz kristall moddalar bo’lib, dastlabki namoyandalari suvda yahshi eriydi, organik erituvchilarda esa yomon eriydi. Juft sonli uglerod atomiga ega bo’lgan ikki asosli Kislotalar o’zining tok, sonli uglerod atomiga ega bo’lgan qo’shni gomologidan yuqori xaroratda suyuqlanadi. Dikarbon kislotalarning molekulyar ogirligi ortishi bilan suvda eruvchanligi kamayadi. Kimyoviy hossalari. CH2 OH CH2 OH + +2[O] -2H2O C O H C O H +2[O] COOH COOH + to’yingan uglevodorod nomiga "dikarbon kislota" so’zlari qo’shiladi. Masalan, - maloy kislota metan-dikarbon kislota, qaxrabo kislota etandikarbon kislota deb yuritiladi va xokazo. Halqaro urinbosarli nomlar majmui buyicha nomlashda ikki asosli kislotalarning nomi tegishli to’yingan uglevodorodlar nomiga "dikislota" so’zini qo’shish bilan xosil qilinadi. Masalan, oksalat kislota etandikislota, maloy kislota esa propandikislota deb ataladi va xokazo. Olinish usullari. Ba’zi bir ikki asosli kislotalar usimliklarda to’z xolida uchraydi. Shunday dikarbon kislotalar jumlasiga oksalat, maloy va qaxrabo kislotalar kiradi. Sanoatda ikki asosli kislotalar sun’iy usullar bilan olinadi: Birlamchi glikollarni oksidlash bilan olish. Glikol Glioksal Oksalat kislota Digalogenli xosilalaridan dinitrilllarga utish va ularni gidrolizlash usuli bilan dikarbon kislotalar olish. Fizikaviy hossalari. Ikki asosli kislotalar rangsiz kristall moddalar bo’lib, dastlabki namoyandalari suvda yahshi eriydi, organik erituvchilarda esa yomon eriydi. Juft sonli uglerod atomiga ega bo’lgan ikki asosli Kislotalar o’zining tok, sonli uglerod atomiga ega bo’lgan qo’shni gomologidan yuqori xaroratda suyuqlanadi. Dikarbon kislotalarning molekulyar ogirligi ortishi bilan suvda eruvchanligi kamayadi. Kimyoviy hossalari. CH2 OH CH2 OH + +2[O] -2H2O C O H C O H +2[O] COOH COOH + To’yingan ikki asosli karbon kislotalar bir asosli karbon kislotalarga nisbatan kuchliroq, ular oson dissotsilanadi. Ikki asosli kislotalarning oson dissotsialanishi ikkinchi karboksil gurux kislorodining induktiv ta’siri bilan tushuntiriladi: Ikki asosli kislotalarda karboksll guruxlarni biriktirib turuvchi uglerod atomlarining zanjiri qancha qisqa bo’lsa, induktiv ta’sir shuncha kuchli bo’ladi. Shu sababli ikki asosli kislotalar orasida eng kuchlisi oksalat kislotadir. Ikki asosli kislotalar bir asosli kislotalarga hos barcha kimyoviy reaktsiyalarga kirishadi. Ular reaktsiyada molekulasidagi bir yoki ikkala karboksil guruxi ishtirok etishiga qarab, ikki qator xosilalar beradi: Nordon to’z Urta to’z Tuliq bulmagan efir Tuliq murakkab efir Tuliq bulmagan amid Bundan tashqari, faqat to’yingan ikki asosli kislotalar uchun hos bo’lgan reaktsiyalar xam mavjud. Ikki asosli kislotalar bir asosli kislotalarga nisbatan turgun emas. Ular qizdirilganda yo dekarboksillanish, (1), yoki degidratlanish (2) reaktsiyalariga uchraydi. 1. Karboksil guruxlari o’zaro bevosita boglangan yoki faqat bir uglerod atomi bilan H O C C OH O O H+ + -O C C OH O O COOH COOH COONa COOH COONa COONa COOH COOH COOC2H5 COOH COOC2H5 COOC2H5 To’yingan ikki asosli karbon kislotalar bir asosli karbon kislotalarga nisbatan kuchliroq, ular oson dissotsilanadi. Ikki asosli kislotalarning oson dissotsialanishi ikkinchi karboksil gurux kislorodining induktiv ta’siri bilan tushuntiriladi: Ikki asosli kislotalarda karboksll guruxlarni biriktirib turuvchi uglerod atomlarining zanjiri qancha qisqa bo’lsa, induktiv ta’sir shuncha kuchli bo’ladi. Shu sababli ikki asosli kislotalar orasida eng kuchlisi oksalat kislotadir. Ikki asosli kislotalar bir asosli kislotalarga hos barcha kimyoviy reaktsiyalarga kirishadi. Ular reaktsiyada molekulasidagi bir yoki ikkala karboksil guruxi ishtirok etishiga qarab, ikki qator xosilalar beradi: Nordon to’z Urta to’z Tuliq bulmagan efir Tuliq murakkab efir Tuliq bulmagan amid Bundan tashqari, faqat to’yingan ikki asosli kislotalar uchun hos bo’lgan reaktsiyalar xam mavjud. Ikki asosli kislotalar bir asosli kislotalarga nisbatan turgun emas. Ular qizdirilganda yo dekarboksillanish, (1), yoki degidratlanish (2) reaktsiyalariga uchraydi. 1. Karboksil guruxlari o’zaro bevosita boglangan yoki faqat bir uglerod atomi bilan H O C C OH O O H+ + -O C C OH O O COOH COOH COONa COOH COONa COONa COOH COOH COOC2H5 COOH COOC2H5 COOC2H5 ajratilgan ikki asosli kislotalar qizdirilganda karbonat angidrid ajralib chiqadi va bir asosli kislotalar xosil bo’ladi: Dekarboksillanish ikki asosli karbon kislotalarning eng muxim reaktsiyalaridan biridir. Oksalat va maloy kislotalardan farqli ravishda shuncha uglerod atomi saqlagan to’yingan bir asosli kislotalar juda qiyin dekarboksillanadi. Faqat a-uglerod atomida elektronoaktseptor guruxlar (I) tutgan bir asosli kislotalargina oson dekarboksillanadi, chunki elektronoaktseptor gurux ta’sirida molekulasidagi S - SOON bog qutblanadi. Masalan: Bu erda H = ON, CO-R, SOON, C=N, NO2, SSl3 va boshqalar. Organizmda  - va  - oksokislotalar xamda a-aminokislotalarning fermentativ dekarboksillanishi katta axamiyatga ega. 2. Molekulasida turtta va beshta uglerod atomi bo’lgan ikki asosli kislotalar qizdirilganda degidratlanish sodir bo’lib, besh va olti a’zoli xalqali angidridlar xosil bo’ladi: Kaxrabo kislota Glutar kislota HOOC COOH CO2 + H COOH HOOC CH2 COOH CO2 + CH3 COOH to R CH C X O OH R CH2 X+ CO2 to CH2 CH2 C O C O OH OH H2O + CH2 CH2 C O C O O O to H2C CH2 CH2 C O C O OH OH H2O + H2C CH2 CH2 C C O O O to ajratilgan ikki asosli kislotalar qizdirilganda karbonat angidrid ajralib chiqadi va bir asosli kislotalar xosil bo’ladi: Dekarboksillanish ikki asosli karbon kislotalarning eng muxim reaktsiyalaridan biridir. Oksalat va maloy kislotalardan farqli ravishda shuncha uglerod atomi saqlagan to’yingan bir asosli kislotalar juda qiyin dekarboksillanadi. Faqat a-uglerod atomida elektronoaktseptor guruxlar (I) tutgan bir asosli kislotalargina oson dekarboksillanadi, chunki elektronoaktseptor gurux ta’sirida molekulasidagi S - SOON bog qutblanadi. Masalan: Bu erda H = ON, CO-R, SOON, C=N, NO2, SSl3 va boshqalar. Organizmda  - va  - oksokislotalar xamda a-aminokislotalarning fermentativ dekarboksillanishi katta axamiyatga ega. 2. Molekulasida turtta va beshta uglerod atomi bo’lgan ikki asosli kislotalar qizdirilganda degidratlanish sodir bo’lib, besh va olti a’zoli xalqali angidridlar xosil bo’ladi: Kaxrabo kislota Glutar kislota HOOC COOH CO2 + H COOH HOOC CH2 COOH CO2 + CH3 COOH to R CH C X O OH R CH2 X+ CO2 to CH2 CH2 C O C O OH OH H2O + CH2 CH2 C O C O O O to H2C CH2 CH2 C O C O OH OH H2O + H2C CH2 CH2 C C O O O to Qaxrabo va glutar kislotalarga ammiak ta’sir ettirib, sungra qizdirilsa, xalqali imidlar xosil bo’ladi. Ayrim namoyandalari Qaxrabo kislota imidi (suktsinimid) Qaxrabo kislota Oksalat kislota NOOS - SOON usimliklarda to’z xolida ko’p uchraydi. Ayrim patologik xolatlarda odam siydigida kaltsiy oksalat kristallari paydo bo’ladi. Sanoatda oksalat kislota, asosan, chumoli kislotasining natriyli yoki kaliyli to’zidan olinadi. Suvsiz oksalat kislota o’zining suyuqlanish xaroratida parchalanib SO, SO2 va N2O larni xosil qiladi. Parchalanish ikki bosqichda sodir bo’ladi. Birinchi bosqichda SO2 ajralib chiqib, oksalat kislota chumoli kislotasiga aylanadi; ikkinchi bosqichda esa chumoli kislotasi suv va uglerod (II)-oksidga ajraladi: Oksalat kislota oson oksidlanadi, natijada karbonat angidrid va suv xosil bo’ladi: [o] HOOC-COOH  2CO2+H2O Qaxrabo va glutar kislotalarga ammiak ta’sir ettirib, sungra qizdirilsa, xalqali imidlar xosil bo’ladi. Ayrim namoyandalari Qaxrabo kislota imidi (suktsinimid) Qaxrabo kislota Oksalat kislota NOOS - SOON usimliklarda to’z xolida ko’p uchraydi. Ayrim patologik xolatlarda odam siydigida kaltsiy oksalat kristallari paydo bo’ladi. Sanoatda oksalat kislota, asosan, chumoli kislotasining natriyli yoki kaliyli to’zidan olinadi. Suvsiz oksalat kislota o’zining suyuqlanish xaroratida parchalanib SO, SO2 va N2O larni xosil qiladi. Parchalanish ikki bosqichda sodir bo’ladi. Birinchi bosqichda SO2 ajralib chiqib, oksalat kislota chumoli kislotasiga aylanadi; ikkinchi bosqichda esa chumoli kislotasi suv va uglerod (II)-oksidga ajraladi: Oksalat kislota oson oksidlanadi, natijada karbonat angidrid va suv xosil bo’ladi: [o] HOOC-COOH  2CO2+H2O Shu sababli u ko’pincha qaytaruvchi sifatida ishlatiladi. Oksalat kislota va uning to’zlari odatda kaltsiy kationi (Sa2+) bilan aniqlanadi: Hosil bo’lgan kaltsiy oksalat chukmasi sirka kislotada erimaydi, biroq mineral kislotalar (NSl, NNO3)da oson eriydi.Oksalat kislota metall va yogoch buyumlarga jilo berishda, uran elementini tozalashda, tuqimachilikda va charm sanoatida keng qulamda ishlatiladi. Malon kislota NOOS - SN2 - SOON kristall modda, 1300S da suyuqlanadi. Malon kislotaning ko’pgina xosilalari ma’lum bo’lib, ular orasida ko’p ishlatnladigani maloy kislotaning dietil efiridir: Bu efir ko’pincha malon efir deb yuritiladi. Malon efir meva xidini eslatuvchi hushbuy suyuqlik, 1990S da qaynaydi. Malon efir kimyoviy reaktsiyalarga oson kirishadi, uning asosida normal va izoto’zilishli bir va ikki asosli karbon kislotalar sintez qilish mumkin. Qaxrabo kislota NOOS -SN2 - SN2 -SOON tabiatda keng tarqalgan ikki asosli kislotalardan biri bo’lib, qaxraboda, qungir kumirda, ko’pgina usimliklarda, ayniqsa, hom mevalarda bo’ladi. Shuning uchun xam sanoatda qaxrabo kislota qaxraboni quruq xaydash orqali olinadi. Qaxrabo kislota qattiq kristall modda bo’lib, 1850S da suyuqlanadi. Qaxrabo kislotadan suktsinimid (qaxrabo kislota imidi), pirrolidin, pirrol kabi getero xalqali birikmalarni sintezlash mumkin. Glutar kislota NOOS-(SN2)3 - SOON kristall modda bo’lib, 97,50S da suyuqlanadi. U qizdirilganda degidratlanib 560S da suyuqlanuvchi glutar angidrid xosil qiladi. TO’YINMAGAN IKKI ASOSLI KARBON KISLOTALAR. C C O ONa Na + CaCl2 C O O C O O Ca+2NaCI O O H5C2O C O CH2 C O O C2H5 Shu sababli u ko’pincha qaytaruvchi sifatida ishlatiladi. Oksalat kislota va uning to’zlari odatda kaltsiy kationi (Sa2+) bilan aniqlanadi: Hosil bo’lgan kaltsiy oksalat chukmasi sirka kislotada erimaydi, biroq mineral kislotalar (NSl, NNO3)da oson eriydi.Oksalat kislota metall va yogoch buyumlarga jilo berishda, uran elementini tozalashda, tuqimachilikda va charm sanoatida keng qulamda ishlatiladi. Malon kislota NOOS - SN2 - SOON kristall modda, 1300S da suyuqlanadi. Malon kislotaning ko’pgina xosilalari ma’lum bo’lib, ular orasida ko’p ishlatnladigani maloy kislotaning dietil efiridir: Bu efir ko’pincha malon efir deb yuritiladi. Malon efir meva xidini eslatuvchi hushbuy suyuqlik, 1990S da qaynaydi. Malon efir kimyoviy reaktsiyalarga oson kirishadi, uning asosida normal va izoto’zilishli bir va ikki asosli karbon kislotalar sintez qilish mumkin. Qaxrabo kislota NOOS -SN2 - SN2 -SOON tabiatda keng tarqalgan ikki asosli kislotalardan biri bo’lib, qaxraboda, qungir kumirda, ko’pgina usimliklarda, ayniqsa, hom mevalarda bo’ladi. Shuning uchun xam sanoatda qaxrabo kislota qaxraboni quruq xaydash orqali olinadi. Qaxrabo kislota qattiq kristall modda bo’lib, 1850S da suyuqlanadi. Qaxrabo kislotadan suktsinimid (qaxrabo kislota imidi), pirrolidin, pirrol kabi getero xalqali birikmalarni sintezlash mumkin. Glutar kislota NOOS-(SN2)3 - SOON kristall modda bo’lib, 97,50S da suyuqlanadi. U qizdirilganda degidratlanib 560S da suyuqlanuvchi glutar angidrid xosil qiladi. TO’YINMAGAN IKKI ASOSLI KARBON KISLOTALAR. C C O ONa Na + CaCl2 C O O C O O Ca+2NaCI O O H5C2O C O CH2 C O O C2H5 Radikalida to’yinmagan uglevodorod qoldigi saqlagan ikki asosli kislotalar to’yinmagan ikki asosli karbon kislotalar deyiladi. To’yinmagan ikki asosli karbon kislotalarning eng oddiy namoyandasi etilendikarbon kislota NOOS - SN = SN - SOON dir. Etilendikarbon kislota qo’sh bog tutgani uchun -diastereomerlarga ega, ya’ni u ikkita geometrik izomerlar kurinishida bo’ladi: Malein kislota (tsis-izomer) Fumar kislota (trans-izomer) Bu ikki hil kurinishdagi kislotalar ma’lum bo’lib, ular malein (tsis - izomer) va fumar (trans - izomer) kislota deb ataladi. Bu ikkala kislota bir-biridan angidrid xosil qilish yoki qila olmasligi jixatdan farqlanadi. Malein kislotada karboksil guruxlar qo’sh bog tekisligining bir tomonida joylashganligi sababli qizdirilganda osonlik bilan suv ajratib chiqaradi va malein angidrid xosil qiladi: Malein kislota Malein angidrid Malein kislota tabiatda uchramaydi, u sanoatda benzol yoki naftalinni katalizator yordamida xavo kislorodi bilan oksidlab olinadi. Malein kislota beqaror bo’lib, 1500S da suyuqlanadi, suvda yahshi eriydi. U turli katalizatorlar (masalan, yod yoki nitrit kislota) ishtirokida barqaror fumar kislotaga aylanadi. Fumar kislotada karboksil guruxlar qo’sh bog tekisligining turli tomonida joylashgan, shu sababli qizdirganda suv ajralib chiqmaydi va angidrid xosil qilmaydi. Fumar kislota tabiatda keng tarqalgan va organizmda boradigan moddalar almashinuvida ishtirok etadi. Jumladan, fumar kislota trikarbon kislotalar davrasida oraliq maxsulot bo’lib, qaxrabo kislotaning degidrogenlanishidan xosil bo’ladi: Radikalida to’yinmagan uglevodorod qoldigi saqlagan ikki asosli kislotalar to’yinmagan ikki asosli karbon kislotalar deyiladi. To’yinmagan ikki asosli karbon kislotalarning eng oddiy namoyandasi etilendikarbon kislota NOOS - SN = SN - SOON dir. Etilendikarbon kislota qo’sh bog tutgani uchun -diastereomerlarga ega, ya’ni u ikkita geometrik izomerlar kurinishida bo’ladi: Malein kislota (tsis-izomer) Fumar kislota (trans-izomer) Bu ikki hil kurinishdagi kislotalar ma’lum bo’lib, ular malein (tsis - izomer) va fumar (trans - izomer) kislota deb ataladi. Bu ikkala kislota bir-biridan angidrid xosil qilish yoki qila olmasligi jixatdan farqlanadi. Malein kislotada karboksil guruxlar qo’sh bog tekisligining bir tomonida joylashganligi sababli qizdirilganda osonlik bilan suv ajratib chiqaradi va malein angidrid xosil qiladi: Malein kislota Malein angidrid Malein kislota tabiatda uchramaydi, u sanoatda benzol yoki naftalinni katalizator yordamida xavo kislorodi bilan oksidlab olinadi. Malein kislota beqaror bo’lib, 1500S da suyuqlanadi, suvda yahshi eriydi. U turli katalizatorlar (masalan, yod yoki nitrit kislota) ishtirokida barqaror fumar kislotaga aylanadi. Fumar kislotada karboksil guruxlar qo’sh bog tekisligining turli tomonida joylashgan, shu sababli qizdirganda suv ajralib chiqmaydi va angidrid xosil qilmaydi. Fumar kislota tabiatda keng tarqalgan va organizmda boradigan moddalar almashinuvida ishtirok etadi. Jumladan, fumar kislota trikarbon kislotalar davrasida oraliq maxsulot bo’lib, qaxrabo kislotaning degidrogenlanishidan xosil bo’ladi: HOOC CH CH COOH +HBr HOOC CHBr COOH HOOC CH2 COOH HOOC CH2 CH(OH) COOH CHBr CHBr HOOC CH2 COOH HC COOH HC COOH Qaxrabo kislota Fumar kislota Fumar kislota 2870S da suyuqlanadigan kristall modda bo’lib, suvda yomon eriydi. Fumar va malein kislotalar to’yingan ikki asosli kislotalardagi karboksil guruxlarga hos bo’lgan ikki qator to’zlar, efirlar, amidlar, hlorangidridlar va xokazolar xosil qiladi xamda to’yinmagan uglevodorodlarga hos biriktirib olish, oksidlanish kabi reaktsiyalarga kirishadi: Dibromqaxrabo kislota Bromqaxrabo kislota Olma kislota Ikki asosli ochiq zanjirli kislotalar, jumladan, malon , malein va fumar kistalar xosilalarining hossalarini urganish ularning ba’zilari kuchli ogriqni qoldiruvchi hossaga ega ekanligini, faolligi buyicha novokaindan 4-8 marta, trimekaindan esa 2-4 marta yuqoriligini kursatdi. IKKI ASOSLI AROMATIK KISLOTALAR Ikki asosli aromatik kislotalar tarkibida ikkita karboksil gurux bo’lib, ular bevosita benzol xalqasiga boglangan bo’ladi. Karboksil guruxlarning o’zaro joylanishiga qarab ikki asosli aromatik kislotalar o-, m-, n-izomerlar xolida bo’ladi: HOOC CH2 CH2 COOH -2H C C HOOC H H COOH HOOC CH CH COOH +HBr HOOC CHBr COOH HOOC CH2 COOH HOOC CH2 CH(OH) COOH CHBr CHBr HOOC CH2 COOH HC COOH HC COOH Qaxrabo kislota Fumar kislota Fumar kislota 2870S da suyuqlanadigan kristall modda bo’lib, suvda yomon eriydi. Fumar va malein kislotalar to’yingan ikki asosli kislotalardagi karboksil guruxlarga hos bo’lgan ikki qator to’zlar, efirlar, amidlar, hlorangidridlar va xokazolar xosil qiladi xamda to’yinmagan uglevodorodlarga hos biriktirib olish, oksidlanish kabi reaktsiyalarga kirishadi: Dibromqaxrabo kislota Bromqaxrabo kislota Olma kislota Ikki asosli ochiq zanjirli kislotalar, jumladan, malon , malein va fumar kistalar xosilalarining hossalarini urganish ularning ba’zilari kuchli ogriqni qoldiruvchi hossaga ega ekanligini, faolligi buyicha novokaindan 4-8 marta, trimekaindan esa 2-4 marta yuqoriligini kursatdi. IKKI ASOSLI AROMATIK KISLOTALAR Ikki asosli aromatik kislotalar tarkibida ikkita karboksil gurux bo’lib, ular bevosita benzol xalqasiga boglangan bo’ladi. Karboksil guruxlarning o’zaro joylanishiga qarab ikki asosli aromatik kislotalar o-, m-, n-izomerlar xolida bo’ladi: HOOC CH2 CH2 COOH -2H C C HOOC H H COOH Olinishi. Ikki asosli aromatik kislotalar xalqada joylashgan ikkita alkil guruxi bor aromatik uglevodorodlarni oksidlash yuli bilan olinadi. Bundan tashqari, ba’zi bir izomerlar o’ziga hos usul bilan olinadi. Fizikaviy va kimyoviy hossalari. Ikki asosli aromatik kislotalar organik erituvchilarda eriydigan, sovuq suvda yomon eriydigan kristall moddalardir. Ular ochiq zanjirli ikki asosli karbon kislotalar kabi reaktsiyalarga kirishadi: ishqorlar bilan reaktsiyaga kirishib nordon va urta to’zlar, tionil hlorid bilan - tuliq bulmagan va tuliq hlorangidridlar, spirtlar bilan reaktsiyaga kirishib, tuliq bulmagan va tuliq murakkab efirlar, ammiak bilan tuliq bulmagan va tuliq amidlar xosil qiladi va xokazo. Bundan tashqari, ikki asosli aromatik kislotalar benzol xalqasi xisobiga xam, elektrofil urin olish reaktsiyalariga kirishadi. Ikki asosli aromatik kislotalarning eng muxim namoyandalari - ftal va tereftal kislotalardir. Ftal kislota naftalinning yoki o-ksilolning oksidlanishidan xosil bo’ladi: Naftalin Ftal kislota O – ksilol to -H2O C O C O O Olinishi. Ikki asosli aromatik kislotalar xalqada joylashgan ikkita alkil guruxi bor aromatik uglevodorodlarni oksidlash yuli bilan olinadi. Bundan tashqari, ba’zi bir izomerlar o’ziga hos usul bilan olinadi. Fizikaviy va kimyoviy hossalari. Ikki asosli aromatik kislotalar organik erituvchilarda eriydigan, sovuq suvda yomon eriydigan kristall moddalardir. Ular ochiq zanjirli ikki asosli karbon kislotalar kabi reaktsiyalarga kirishadi: ishqorlar bilan reaktsiyaga kirishib nordon va urta to’zlar, tionil hlorid bilan - tuliq bulmagan va tuliq hlorangidridlar, spirtlar bilan reaktsiyaga kirishib, tuliq bulmagan va tuliq murakkab efirlar, ammiak bilan tuliq bulmagan va tuliq amidlar xosil qiladi va xokazo. Bundan tashqari, ikki asosli aromatik kislotalar benzol xalqasi xisobiga xam, elektrofil urin olish reaktsiyalariga kirishadi. Ikki asosli aromatik kislotalarning eng muxim namoyandalari - ftal va tereftal kislotalardir. Ftal kislota naftalinning yoki o-ksilolning oksidlanishidan xosil bo’ladi: Naftalin Ftal kislota O – ksilol to -H2O C O C O O Ftal angidrid U qizdirilganda bir molekula suv ajratib ftal angidridga aylanadi. Ftal angidrid 1320S da suyuqlanadigan ignasimon kristall modda. Qizdirilganda sublimatlanish hossasiga ega. Ftal angidrid fenollar bilan qondensatlanib ftaleinlar xosil qiladi. Qator ftaleinlar buyoq moddalar sifatida qullaniladi. Ftal kislotaning dimetil, dietil va dibutil efirlari repellentlar sifatida burga va chivinlarni chuchitish uchun ishlatiladi. Tereftal kislota 3000S da suyuqlanmay turib xaydaladigan amorf kukun modda, angidrid xosil qilmaydi. Tereftal kislota bilan etilenglikol poliqondensatlanganda sun’iy tola-lavsan xosil bo’ladi. Terftal kislota Etilenglikol Lavsan Ikki asosli aromatik kislotalar bilan ko’p atomli spirtlarning poliqondensatlanishi natijasida poliefir smolalari olinadi. Poliefir smolalardan tibbiyotning turli soxalarida polietilentereftalat keng qullaniladi. Polietilentereftalyat asosida olinadigan tola mamlakatimizda lavsan deb ataladi. Bu tolalar yasama qon tomirlar tayyorlashda asosiy hom ashyo xisoblanadi. Hozirgi vaqtda qon tomirlarning protezlari tuqimachilik sanoatida xar hil diametrdagi gofrirovka qilingan naylar ·olida chiqarilmoqda. Poliefir tolalari asosida olingan yasama qon tomirlar 30 yildan ortiq vaqtdan buyon muvaffaqiyat bilan shikastlangan tomir sistemalarini almashtirish uchun ishlatilib kelinmoqda. Ma’ruza mavzu: Aminokislotalar, peptidlar va oqsillar. Asosiy qism Hamma tirik mavjudotning asosi sifatida oqsillar allaqachondan beri tadqiqotchilar e’tiborining markazida bo’lib keldi. Oqsillar kimyosining ikki yo’z yildan ortiqroq tarihi tajriba usullarining tinimsiz takomillashishi bilan to’la va har hil nazariy tushunchalarga boydir. Oqsillar kimyosining rivojlanishiga vatanimiz Ftal angidrid U qizdirilganda bir molekula suv ajratib ftal angidridga aylanadi. Ftal angidrid 1320S da suyuqlanadigan ignasimon kristall modda. Qizdirilganda sublimatlanish hossasiga ega. Ftal angidrid fenollar bilan qondensatlanib ftaleinlar xosil qiladi. Qator ftaleinlar buyoq moddalar sifatida qullaniladi. Ftal kislotaning dimetil, dietil va dibutil efirlari repellentlar sifatida burga va chivinlarni chuchitish uchun ishlatiladi. Tereftal kislota 3000S da suyuqlanmay turib xaydaladigan amorf kukun modda, angidrid xosil qilmaydi. Tereftal kislota bilan etilenglikol poliqondensatlanganda sun’iy tola-lavsan xosil bo’ladi. Terftal kislota Etilenglikol Lavsan Ikki asosli aromatik kislotalar bilan ko’p atomli spirtlarning poliqondensatlanishi natijasida poliefir smolalari olinadi. Poliefir smolalardan tibbiyotning turli soxalarida polietilentereftalat keng qullaniladi. Polietilentereftalyat asosida olinadigan tola mamlakatimizda lavsan deb ataladi. Bu tolalar yasama qon tomirlar tayyorlashda asosiy hom ashyo xisoblanadi. Hozirgi vaqtda qon tomirlarning protezlari tuqimachilik sanoatida xar hil diametrdagi gofrirovka qilingan naylar ·olida chiqarilmoqda. Poliefir tolalari asosida olingan yasama qon tomirlar 30 yildan ortiq vaqtdan buyon muvaffaqiyat bilan shikastlangan tomir sistemalarini almashtirish uchun ishlatilib kelinmoqda. Ma’ruza mavzu: Aminokislotalar, peptidlar va oqsillar. Asosiy qism Hamma tirik mavjudotning asosi sifatida oqsillar allaqachondan beri tadqiqotchilar e’tiborining markazida bo’lib keldi. Oqsillar kimyosining ikki yo’z yildan ortiqroq tarihi tajriba usullarining tinimsiz takomillashishi bilan to’la va har hil nazariy tushunchalarga boydir. Oqsillar kimyosining rivojlanishiga vatanimiz olimlari - A. ß. Danilevskiy, N. D. Zelinskiy, V. S. Sodikov, D. L. Talmud va boshqalar, shuningdek, chet el tadkikotchilari - E. Fisher, T. Kurpius, M. Bergman, F. Shorm, F. Senjer va boshqalar katta kissa qo’shdilar. Oqsillar hujayra kimyoviy faoliyatining moddiy asosini tashkil qiladi. Tabiatda oqsillarning funktsiyasi har tomonlamadir. Ular orasida fermentlar (biokatalizatorlar), gormonlar, to’zuvchi oqsillar (keratin, elastin, kollagen), tashuvchi oqsillar (gemoglobin, mioglobin), qisqaruvchi (aktin, miozin), himoyachi (immunoglobulinlar), zaharli (ilon zahari, difteriya toksini) oqsillar va boshqalar bor. Oqsillarning molekulyar massasi keng doirada o’zgarib turadi va ko’p million daltonlar bilan o’lchanishi mumkin. Molekulyar massaning qiymatiga qarab tekshirilayotgan moddani peptidlar va oqsillarga ajratiladi. Peptidlarning molekulyar massasi oqsillarnikidan kichik. Biologik nuqtai nazardan qaraganda peptidlar oqsillardan o’z faoliyatining cheklanganligi bilan farq qiladi. Peptidlar uchun hammadan ko’ra boshqaruvchanlik funktsiya hosdir (gormonlar, antibiotiklar, toksinlar, fermentlarning ingibitorlari va faollatuvchilari va boshqalar). O’zoq vaqt davomida peptidlar organizmda oqsillardan hosil bo’ladigan "parchalar" deb qaralib kelindi. Faqatgina II asrning o’rtalaridan boshlab, ya’ni birinchi peptidli gormon - oksitotsinning tuzilishi aniqlanib, so’ngra sintezlangandaû keyin, peptidlar kimyosi mustaqil ahamiyat kashf etdi. ßkinda aniqlangan bosh miyaning peptidlari - neyropeptidlar katta qiziqish uygotdi. Bu peptidlarning o’qish va eslab qolish jarayonlariga ta’sir qilishi, uyquni boshqarishi, ogriqni qoldirish ta’siriga ega ekanligi aniqlandi. Hozirgi vaqtda oqsillarning tuzilishi bilan ularning funktsiyasi orasidagi bogliqlikni o’rganish sohasida, oqsillarning organizm faoliyatidagi muhim jarayonlarda ishtirok etish mehanizmini aniqlashda, ko’p kasalliklarning paydo bo’lishi va rivojlanishining molekulyar asoslarini tushunishda katta muvaffakiyatlarga erishildi. Davrimizning muhim masalalaridan biri oqsilni kimyoviy sintezlash bo’lib qoldi. Tabiiy peptidlar va oqsillarning analoglarini sintetik yo’l bilan olish juda ko’p masalalarni aniqlashga, jumladan, bu birikmalarning hujayra darajasida ta’sir qilish mehanizmini o’rganishga, peptidlar olimlari - A. ß. Danilevskiy, N. D. Zelinskiy, V. S. Sodikov, D. L. Talmud va boshqalar, shuningdek, chet el tadkikotchilari - E. Fisher, T. Kurpius, M. Bergman, F. Shorm, F. Senjer va boshqalar katta kissa qo’shdilar. Oqsillar hujayra kimyoviy faoliyatining moddiy asosini tashkil qiladi. Tabiatda oqsillarning funktsiyasi har tomonlamadir. Ular orasida fermentlar (biokatalizatorlar), gormonlar, to’zuvchi oqsillar (keratin, elastin, kollagen), tashuvchi oqsillar (gemoglobin, mioglobin), qisqaruvchi (aktin, miozin), himoyachi (immunoglobulinlar), zaharli (ilon zahari, difteriya toksini) oqsillar va boshqalar bor. Oqsillarning molekulyar massasi keng doirada o’zgarib turadi va ko’p million daltonlar bilan o’lchanishi mumkin. Molekulyar massaning qiymatiga qarab tekshirilayotgan moddani peptidlar va oqsillarga ajratiladi. Peptidlarning molekulyar massasi oqsillarnikidan kichik. Biologik nuqtai nazardan qaraganda peptidlar oqsillardan o’z faoliyatining cheklanganligi bilan farq qiladi. Peptidlar uchun hammadan ko’ra boshqaruvchanlik funktsiya hosdir (gormonlar, antibiotiklar, toksinlar, fermentlarning ingibitorlari va faollatuvchilari va boshqalar). O’zoq vaqt davomida peptidlar organizmda oqsillardan hosil bo’ladigan "parchalar" deb qaralib kelindi. Faqatgina II asrning o’rtalaridan boshlab, ya’ni birinchi peptidli gormon - oksitotsinning tuzilishi aniqlanib, so’ngra sintezlangandaû keyin, peptidlar kimyosi mustaqil ahamiyat kashf etdi. ßkinda aniqlangan bosh miyaning peptidlari - neyropeptidlar katta qiziqish uygotdi. Bu peptidlarning o’qish va eslab qolish jarayonlariga ta’sir qilishi, uyquni boshqarishi, ogriqni qoldirish ta’siriga ega ekanligi aniqlandi. Hozirgi vaqtda oqsillarning tuzilishi bilan ularning funktsiyasi orasidagi bogliqlikni o’rganish sohasida, oqsillarning organizm faoliyatidagi muhim jarayonlarda ishtirok etish mehanizmini aniqlashda, ko’p kasalliklarning paydo bo’lishi va rivojlanishining molekulyar asoslarini tushunishda katta muvaffakiyatlarga erishildi. Davrimizning muhim masalalaridan biri oqsilni kimyoviy sintezlash bo’lib qoldi. Tabiiy peptidlar va oqsillarning analoglarini sintetik yo’l bilan olish juda ko’p masalalarni aniqlashga, jumladan, bu birikmalarning hujayra darajasida ta’sir qilish mehanizmini o’rganishga, peptidlar va oqsillar faolligi bilan ularning fazoviy tuzilishi orasidagi bogliqlikni aniqlashga, yangi dorivor vositalar yaratishga imqon beradi. Oksilni kimyoviy yo’l bilan olish, shuningdek, sifatli oziq-ovqat mahsulotlarini sintezlash bilan ham bogliq. Butun jahon sogliqni saqlash tashkilotining ma’lumotlariga ko’ra, planetamiz aholisi yarmidan ko’progining ovqatlanishini, shu ovqatlarda oqsil etishmasligi tufayli, qoniqarli deb e’tirof qilinmaydi. Dunyo miqyosida ozuqa oqsilining kamchiligi yiliga 15 mln. tonnaga teng. Qishloq ho’jaligi ishlab chiqarishining rivojlanish sur’atlari insoniyatning oqsilga bo’lgan ehtiyojini to’liq qondira olmaydi. Bu muammoni hal qilish yo’llaridan biri - sun’iy ozuqa oqsilini yaratishdir. Bizning mamlakatimizda bu sohada keng tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bu tadqiqotlar natijasida neft uglevodorodlari va sanoat chiqindilari asosida ozuqa achitqilarini ishlab chiqarish vujudga keldi va rivojlanmoqda. Olingan oqsilli massa chorvachilikda ozuqa sifatida ishlatilmoqda. Endigi vazifa inson uchun sun’iy oqsilli ovqat yaratishdir. . -AMINOKISLOTALAR -Aminokislotalar kislotalarning hosilalari bo’lib, umumiy formulaga ega.  - Aminokislotalarda bitta amin va bitta karboksil (bir asosli minoaminokislota), bitta amin va ikkita karboksil (kislota hossali ikki asosli monoaminokislota), bitta karboksil va ikkita amin guruhlar (ishqoriy hossali bir asosli diaminokislotalar) bo’lishi mumkin.  - Aminokislotalarning ahamiyati juda katta, chunki hayot uchun juda zarur bo’lgan oqsillarning molekulalari -aminokislotalardan to’zilgandir. Yuqori polisaharidlar (masalan, krahmal) gidrolizlanganda monosaharidlarga parchalanganidek, oqsillar gidrolizlanganda -aminokislotalarga parchalanadi. Hamma oksillar tarkibida doimo bo’ladigan eng muhim -aminokislotalar soni yigirmaga teng. Bu aminokislotalardan ba’zilari inson organizmida sintezlansa, boshqalari organizmda sintezlanmaydi, balki organizmga ularni saqlovchi oqsillar va oqsillar faolligi bilan ularning fazoviy tuzilishi orasidagi bogliqlikni aniqlashga, yangi dorivor vositalar yaratishga imqon beradi. Oksilni kimyoviy yo’l bilan olish, shuningdek, sifatli oziq-ovqat mahsulotlarini sintezlash bilan ham bogliq. Butun jahon sogliqni saqlash tashkilotining ma’lumotlariga ko’ra, planetamiz aholisi yarmidan ko’progining ovqatlanishini, shu ovqatlarda oqsil etishmasligi tufayli, qoniqarli deb e’tirof qilinmaydi. Dunyo miqyosida ozuqa oqsilining kamchiligi yiliga 15 mln. tonnaga teng. Qishloq ho’jaligi ishlab chiqarishining rivojlanish sur’atlari insoniyatning oqsilga bo’lgan ehtiyojini to’liq qondira olmaydi. Bu muammoni hal qilish yo’llaridan biri - sun’iy ozuqa oqsilini yaratishdir. Bizning mamlakatimizda bu sohada keng tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bu tadqiqotlar natijasida neft uglevodorodlari va sanoat chiqindilari asosida ozuqa achitqilarini ishlab chiqarish vujudga keldi va rivojlanmoqda. Olingan oqsilli massa chorvachilikda ozuqa sifatida ishlatilmoqda. Endigi vazifa inson uchun sun’iy oqsilli ovqat yaratishdir. . -AMINOKISLOTALAR -Aminokislotalar kislotalarning hosilalari bo’lib, umumiy formulaga ega.  - Aminokislotalarda bitta amin va bitta karboksil (bir asosli minoaminokislota), bitta amin va ikkita karboksil (kislota hossali ikki asosli monoaminokislota), bitta karboksil va ikkita amin guruhlar (ishqoriy hossali bir asosli diaminokislotalar) bo’lishi mumkin.  - Aminokislotalarning ahamiyati juda katta, chunki hayot uchun juda zarur bo’lgan oqsillarning molekulalari -aminokislotalardan to’zilgandir. Yuqori polisaharidlar (masalan, krahmal) gidrolizlanganda monosaharidlarga parchalanganidek, oqsillar gidrolizlanganda -aminokislotalarga parchalanadi. Hamma oksillar tarkibida doimo bo’ladigan eng muhim -aminokislotalar soni yigirmaga teng. Bu aminokislotalardan ba’zilari inson organizmida sintezlansa, boshqalari organizmda sintezlanmaydi, balki organizmga ularni saqlovchi oqsillar bilan birga qabul qilinadi. Organizmda sintezlanishi mumkin bo’lgan aminokislotalar almashinadigan, sintezlanmay-diganlari esa almashinmaydigan aminokislotalar deyiladi. Almashinmaydigan aminokislotalar inson organizmi uchun juda ham muhim ahamiyatga ega. Ularga valin, leytsin, izoleytsin, lizin, treonin, metionin, fenilalanin va triptofan kiradi. Bu aminokislotalarning ovqat tarkibida etarli bo’lmasligi organizmda oqsil sintezlanishining bo’zilishiga olib keladi. Sut emizuvchi hayvonlarning ba’zi birlari uchun arginin va gistidin ham almashinmaydigan aminokislotalar hisoblanadi. Yuqoridagi -aminokislotalardan har bir inson bir kecha-kundo’zda 21-31 grammgacha iste’mol qilishi kerak. OQSILLARNING TASNIFI Oksillar oddiy oqsillar va murakkab oqsillarga bo’linadi. Oddiy oqsillar proteinlar deb, murakkab oqsillar esa proteidlar deb etaladi. Proteinlar faqat aminokisotalar qoldiklaridan iborat va gidrolizlanganda faqat aminokislotalar hosil bo’ladi. Murakkab oqsillar molekulasida esa oddiy oqsillardan tashqari oqsil bo’lmagan qism prostetik guruh bo’ladi. Murakkab oqsillar tarkibiga prostetik guruh sifatida uglevodlar, nuklein kislotalar, fosfat kislota, bo’yoq moddalar, yoglar va shu kabilar kiradi. PROTEINLAR Har hil erituvchilarda eruvchanligiga qarab oddiy oqsillar kichik guruhlarga bo’linadi. Ulardan biz albuminlar va globulinlar bilan tanishib chiqamiz. Albuminlar suvda yahshi eriydigan oddiy oqsillardir, eritmalariga ammoniy sulfat to’zi qo’shib tuyintirilganda chukmaga tushadi. Albuminlar tuhum oqida (tuhum albumini), qon zardobida (zardob albumini), sutda (sut albumini) bo’ladi. Albuminlarning molekulyar ogirligi unchalik katta bo’lmaydi. Globulinlar suvda erimaydigan oddiy oksillardir, ular to’zlarning o’rtacha qontsentratsiyali eritmalarida, masalan 8-10 % li NaCl, MgSO4 eritmalarida eriydi. Globulinlarni cho’ktirish uchun ular eritmasini yo suv bilan suyultirish yoki eritmaning qontsentratsiyasini to’z qo’shish bilan oshirish lozim. Globulinlar bilan birga qabul qilinadi. Organizmda sintezlanishi mumkin bo’lgan aminokislotalar almashinadigan, sintezlanmay-diganlari esa almashinmaydigan aminokislotalar deyiladi. Almashinmaydigan aminokislotalar inson organizmi uchun juda ham muhim ahamiyatga ega. Ularga valin, leytsin, izoleytsin, lizin, treonin, metionin, fenilalanin va triptofan kiradi. Bu aminokislotalarning ovqat tarkibida etarli bo’lmasligi organizmda oqsil sintezlanishining bo’zilishiga olib keladi. Sut emizuvchi hayvonlarning ba’zi birlari uchun arginin va gistidin ham almashinmaydigan aminokislotalar hisoblanadi. Yuqoridagi -aminokislotalardan har bir inson bir kecha-kundo’zda 21-31 grammgacha iste’mol qilishi kerak. OQSILLARNING TASNIFI Oksillar oddiy oqsillar va murakkab oqsillarga bo’linadi. Oddiy oqsillar proteinlar deb, murakkab oqsillar esa proteidlar deb etaladi. Proteinlar faqat aminokisotalar qoldiklaridan iborat va gidrolizlanganda faqat aminokislotalar hosil bo’ladi. Murakkab oqsillar molekulasida esa oddiy oqsillardan tashqari oqsil bo’lmagan qism prostetik guruh bo’ladi. Murakkab oqsillar tarkibiga prostetik guruh sifatida uglevodlar, nuklein kislotalar, fosfat kislota, bo’yoq moddalar, yoglar va shu kabilar kiradi. PROTEINLAR Har hil erituvchilarda eruvchanligiga qarab oddiy oqsillar kichik guruhlarga bo’linadi. Ulardan biz albuminlar va globulinlar bilan tanishib chiqamiz. Albuminlar suvda yahshi eriydigan oddiy oqsillardir, eritmalariga ammoniy sulfat to’zi qo’shib tuyintirilganda chukmaga tushadi. Albuminlar tuhum oqida (tuhum albumini), qon zardobida (zardob albumini), sutda (sut albumini) bo’ladi. Albuminlarning molekulyar ogirligi unchalik katta bo’lmaydi. Globulinlar suvda erimaydigan oddiy oksillardir, ular to’zlarning o’rtacha qontsentratsiyali eritmalarida, masalan 8-10 % li NaCl, MgSO4 eritmalarida eriydi. Globulinlarni cho’ktirish uchun ular eritmasini yo suv bilan suyultirish yoki eritmaning qontsentratsiyasini to’z qo’shish bilan oshirish lozim. Globulinlar molekulasi albuminlar molekulasiga qaraganda birmuncha yirik. Globulinlar sutda (sut globulini), qon zardobida (zardob globulini) bo’ladi. Zardob globulinining ba’zi bir fraktsiyalari yuqumli kasalliklarga nisbatan organizmda immunitet hosil qilishi aniqlangan. Globulinlar yana tuhumda, muskullarda va o’simliklar urugida (kanop, nuhot) uchraydi. Odatda, proteinlar jumlasiga proteinoidlar deb ataluvchi oqsillar ham kiritiladi. Proteinoidlar suvda, to’zlar, ishqorlar, kislotalar eritmalarida erimasligi, gidrolizga chidamliligi bilan farq qiladi. Bu oqsillar jumlasiga hayvonlar organizmida muhim ro’l o’ynaydigan bir qancha oqsillar kiradi. Teri, soch, tirnok, shoh tarkibiga kiruvchi keratin, ipak tarkibiga kiruvchi fibroin shular jumlasiga kiradi. PROTEIDLAR Proteidlar tarkibidagi oqsilsiz moddalar - prostetik guruhlarning hiliga qarab bir necha guruhchalarga bo’linadi. Ulardan eng muhim ahamiyatga ega bo’lganlari bilan tanishib chiqamiz. Hromoproteidlar - bu guruh oqsillari oqsil qismdan va biror bo’yok moddadan iborat. Hromoproteidlar guruhining vakili gemoglobindir. Gemoglobin organizmda kislorod tashuvchi sifatida muhim ro’l o’ynaydi. U globin oqsili va bo’yok modda - gemdan iborat. Gem murakkab to’zilishga ega bo’lib, uning tarkibida azot hamda temir atomlari bor. Nukleoproteidlar - hujayra yadrolarining tarkibiga kirib, gidrolizlanganda oddiy oqsilga va nuklein kisotalarga parchalanadi. Nuklein kislotalar o’z navbatida gidrolizlanib karbonsuv, fosfat kislota va purin hamda pirimidin asoslariga parchalanadi. Nukleoproteidlar ishqorlarda eriydi, kislotalarda esa erimaydi. Fosfoproteidlar - gidrolizlanganda oddiy oqsil bilan fosfat kislotaga ajraladi. Nukleoproteidlardan farq, qilib, gidrolizlanganda purin asoslarini hosil qilmaydi, kuchsiz kislota hossasiga ega. Bu oqsillarning vakili sut kezeinidir. molekulasi albuminlar molekulasiga qaraganda birmuncha yirik. Globulinlar sutda (sut globulini), qon zardobida (zardob globulini) bo’ladi. Zardob globulinining ba’zi bir fraktsiyalari yuqumli kasalliklarga nisbatan organizmda immunitet hosil qilishi aniqlangan. Globulinlar yana tuhumda, muskullarda va o’simliklar urugida (kanop, nuhot) uchraydi. Odatda, proteinlar jumlasiga proteinoidlar deb ataluvchi oqsillar ham kiritiladi. Proteinoidlar suvda, to’zlar, ishqorlar, kislotalar eritmalarida erimasligi, gidrolizga chidamliligi bilan farq qiladi. Bu oqsillar jumlasiga hayvonlar organizmida muhim ro’l o’ynaydigan bir qancha oqsillar kiradi. Teri, soch, tirnok, shoh tarkibiga kiruvchi keratin, ipak tarkibiga kiruvchi fibroin shular jumlasiga kiradi. PROTEIDLAR Proteidlar tarkibidagi oqsilsiz moddalar - prostetik guruhlarning hiliga qarab bir necha guruhchalarga bo’linadi. Ulardan eng muhim ahamiyatga ega bo’lganlari bilan tanishib chiqamiz. Hromoproteidlar - bu guruh oqsillari oqsil qismdan va biror bo’yok moddadan iborat. Hromoproteidlar guruhining vakili gemoglobindir. Gemoglobin organizmda kislorod tashuvchi sifatida muhim ro’l o’ynaydi. U globin oqsili va bo’yok modda - gemdan iborat. Gem murakkab to’zilishga ega bo’lib, uning tarkibida azot hamda temir atomlari bor. Nukleoproteidlar - hujayra yadrolarining tarkibiga kirib, gidrolizlanganda oddiy oqsilga va nuklein kisotalarga parchalanadi. Nuklein kislotalar o’z navbatida gidrolizlanib karbonsuv, fosfat kislota va purin hamda pirimidin asoslariga parchalanadi. Nukleoproteidlar ishqorlarda eriydi, kislotalarda esa erimaydi. Fosfoproteidlar - gidrolizlanganda oddiy oqsil bilan fosfat kislotaga ajraladi. Nukleoproteidlardan farq, qilib, gidrolizlanganda purin asoslarini hosil qilmaydi, kuchsiz kislota hossasiga ega. Bu oqsillarning vakili sut kezeinidir.