KARTALARDAN FOYDALANISH Reja. 1. Karta va atlaslarni loyihalash 2. Kartalarni tahrir qilish 3. Kartani tuzish va jihozlash 4. Kartani nashrga tayyorlash va nashr qilish Tayanch so’zlar: loyixalash, tahrir qilish, tuzish, jihozlash, nashr, kameral, dala sharoiti. Geografiya o’qituvchisi yoki kartadan foydalanadigan har bir kishi o’zi foydalanayotgan karta yoki atlasning qanday va qay tartibda yaratilganligini, uni qanday ishlatishni yaxshi bilib olishi shart. Shuning uchun karta yoki atlaslarning qanday va qay tartibda tayyorlash jarayoni bilan tanishtirish maqsadga muvofiqdir. Umuman, kartalar va atlaslar yaratish juda mashaqqatli ish bo’lib, ko’p texnologik jarayonlarni o’z ichiga oladi. Kartalar asosan 2 xil usulda: 1. Bevosita dalada s’yomka qilish yo’li bilan (fototopografik usulda) va maxsus s’yomka qilish masalan, geologik s’yomka, tuproq s’yomkasi (kadastrlash s’yomkasi), geobotanik, geofizik s’yomka va boshqa yo’llar bilan ishlanadi. 2. Kameral sharoitda, ya’ni kabinetda, yig’ilgan har xil manba va ma’lumotlar (astronomik, topografik, s’yomka manbalari, kartografik, geografik, iqtisodiy-statistik, aerokosmik suratlar va boshqa manbalar) asosida maxsus mutaxassis kartograflar tomonidan tuziladi. Hozirgi kartografiya darsliklarida va qo’llanmalarda topografik va geografik kartalarni dala va kameral sharoitda yaratish to’g’risida ma’lumot berilgan. Lekin dala sharoitida ham topografik kartalar asosida tuzilgan yirik va o’rta masshtabli mavzuli kartalar ham bo’ladi, ular geologik, geobotanik, tuproq, landshaft kartalaridir. Bundan kartalar yaratish yo’llarini maxsus fanlar, ya’ni tuproqshunoslik kartografiyasi, geologik kartografiya va geobotanik kartografiya fanlari o’rgatadi. Kartografiyada bir-biriga o’xshash va bir-birlariga yaqin bo’lgan, lekin o’zaro farq qiladigan 3 ta kartografik termin mavjud. Ular quyidagilar:kartalarni loyihalash, tahrir qilish va tuzish. Kartalarni loyihalash yangi kartani yaratish va mavjud kartalarni modernizasiyalash, ya’ni yangilash demakdir. Kartalarni tahrir qilish deganda, karta yaratishning tahririy hujjatlarini ishlab chiqish va karta yaratish jarayonida ilmiy-texnikaviy ishlarga rahbarlik qilish usullari tushuniladi. Kartalarni tuzish deganda, kartaning dastlabki nusxasini yaratish usuli tushuniladi, bu matematik asos, kartaning mazmuni, generalizasiyalangan kartografik tavsif aks etgan nusxadir. Loyihalashning maqsadikartani yaratish va yangilash jarayonida olib boriladigan ishlarni tashkil qilish baholashdan iboratdir. Karta va atlaslarni loyihalashtirish vazifalariga quyidagilar kiradi: a) buyurtmachi bilan birgalikda texnikaviy vazifalarni ishlab chiqish, yirik kartografik asarlar bo’lsa uning umumiy dasturini ishlab chiqish; b) kartaning matematik asosini (masshtabi, proyeksiyasi, formati (o’lchamlari), komponovkasi, atlas bo’lsa uning maket komponovkasi) ishlab chiqish; v) kartaning mazmunini ishlab chiqish, shartli belgilari, tasvirlash usullarini, tajriba nusxasini va mualliflik maketini (nusxasini) tayyorlash; g) kartani oson va arzon yo’l bilan sifatli qilib tayyorlash yo’lini ishlab chiqish; d) karta va atlasni yaratish uchun zarur bo’lgan tashkiliy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirish; j) karta va atlaslarning texnikaviy-iqtisodiy asosini ishlab chiqish. Karta yoki atlasning programmasi (dasturi) loyihalashning negizidir. Bu jarayon quyidagilarni o’z ichiga oladi: karta tuziladigan hududning nomi, kimlar uchun mo’ljallanganligi, kartografik to’ri, tipi, karta va atlaslarning mavzulari, matematik asosi, kartalar mazmuni, generalizasiya prinsiplari, tasvirlash usullari va shakllari, statistik va kartografik manbalar, ulardan foydalanish tartibi hamda karta yoki atlasni tayyorlash texnologiyasi. Dasturga qo’shimcha yana texnikaviy-iqtisodiy hisob-kitoblar, texnikaviy- tashkiliy ishlar va kartaning ilmiy-texnika loyihasi kiradi. Tuzilgan karta va atlasning loyihasi yaratilayotgan karta yoki atlas to’g’risida to’liq ma’lumot beribgina qolmay, uning to’liq qiymati va tannarxi karta hamda atlasning ma’lum texnologik jarayonlari, mualliflik maketini tayyorlash, tuzish va tahrir qilish nusxasini tayyorlash hamda nashr qilish maketini tayyorlash jarayonlarini bajarish vaqtlari ham ko’rsatiladi. Yuqorida ko’rsatilgan ishlar bajarilib, mutaxassislar va buyurtmachilar tomonidan muhofaza qilinib, tasdiqdan o’tgandan so’nggina asosiy xujjat bo’lib hisoblanadi va ishga kirishiladi. YUqorida karta va atlaslarning loyihalash jarayoni sxemasi berilgan. Karta va atlaslarni loyihalash quyidagi bosqichlarga bo’linadi: -karta va atlaslarning maqsadi va mavzulari; -atlas kartalarining ro’yxatini aniqlash; -matematik asosni ishlab chiqish; -maket komponovkani tayyorlash; -kartografik va boshqa manbalarni aniqlab ro’yxatini tuzish; -karta mazmunini ishlab chiqish va tasvirlanadigan tafsilot va ob’ektlarni, voqea va hodisalarni tasniflab, aniqlash; -shartli belgilarni ishlab chiqish, karta va atlaslarni badiiy jihatdan jihozlash yo’llarini ishlab chiqish, ramka va uning tashqarisidagi bezak, kesma va qo’shimcha kartalar, hamda atlasning ustki qismlarini, kartalardagi ochiq joylarni surat va rasmlar bilan bezash; -atlas yoki karta dasturini (programmasini) ishlab chiqish; -ish jarayonlari texnologiyasini ishlab chiqish; -atlaslar uchun geografik asoslarning tiplarini ishlab chiqish va mualliflik maketlarining mazmunini aniqlash; -har bir ish jarayoni bo’yicha sarf-xarajatlarni hisoblab chiqish; -jarayonlar bo’yicha ish grafigini ishlab chiqish; Ilmiy texnikaviy loyihaning (ITL) asosiy hujjati karta va atlasning dasturi hisoblanadi. Karta va atlas dasturida quyidagi bo’limlar mavjud. -karta va atlasning nomi, ishlatilishi va ularga bo’lgan talablar; -kartaning matematik asosi; -kartaning mazmuni, tasvirlash usullari va generalizasiyalash prinsiplari; -kartografik manbalar va ulardan foydalanish yo’llarini ko’rsatish; -geografik xarakteristika va generalizasiya qilish uchun tavsiyalar; -karta yaratish texnologiyasi. Dasturda mualliflik maketini (nusxasini) yaratish uchun quyidagi tavsiyalar beriladi: qaysi geografik manbalardan qanday qilib foydalanish, qaysi masshtabda mualliflik nusxasi tuzish kerak, har bir nusxa uchun maxsus formulyar tutiladi, unda kartografik manbalar ko’rsatiladi. Dasturda mavzuli kartalar ro’yxati berilib, ularning mazmuni aniqlanib, taqrizga berish vaqtlari ko’rsatiladi. Dasturda tahrir qilish, tuzish va loyihalash bilan bog’liq bo’lgan masalalar echimi ko’rsatilishi kerak. Masalan, tahrir qilish ko’rsatmasini yozish va har bir tip karta uchun legendalar ishlab chiqish ko’rsatiladi. Programmaning (dasturning) texnologik qismida karta va atlas yaratishda foydalanish mumkin bo’lgan yangi texnologik usullar, ya’ni kompьyuterlardan, EHM lardan va boshqa yangi asbob-uskunalardan foydalanish imkoniyatlari ko’rsatiladi. Karta va atlaslar yaratishda shartli belgilarni tanlash va joyida ishlata bilish kerak. SHartli belgilar oddiy shaklda, mazmunga loyiq tanlanishi zarur, shu bilan birga hozirgi zamon texnologiyasiga mos bo’lishi kerak. Kartografik korxonalarda maxsus shartli belgilar fotoalьbom mavjud bo’lib, o’sha alьbomdan foydalaniladi. Karta tuzishda legendaning ahamiyati kattadir, shuning uchun ham legenda kartaning kaliti deb ham yuritiladi. CHunki, u karta mazmunini ochib beradi. Kartani o’qishdan ilgari uning legendasi bilan tanishiladi. Kartaning legendasi karta programmasi bilan birga ishlab chiqilib, karta tuzish nusxasi bilan birga beriladi. Legenda ishlab chiqishda shartli belgilar karta mazmuniga mos bo’libgina qolmasdan, mantiq jihatdan ham to’liq, sodda, yqilishi oson va qisqa bo’lishi zarur. Kompleks legenda, tipologik hamda sintetik legendalar mavjud. Masalan, sintetik legendalar landshaft kartalarida, baholash va bashorat qilish kartalarida ko’proq ishlatilsa, tipologik legenda ilmiy tasnif bilan bog’liq bo’lgan kartalarda foydalaniladi. Mualliflik maketlari (nusxasi) maxsus ixtisoslashgan tashkilotlardagi yuqori malakali mutaxassislar, karta sohasi bo’yicha ishlaydigan kishilar va kartograf- muharrirlar tomonidan tuziladi. Karta mualliflari quyidagi tartibda ish olib borishi mumkin: -karta tuzish g’oyasi paydo bo’lgandan so’ng uning mazmuni aniqlanadi; -karta dasturi tuziladi; -manbalar o’rganilib chiqiladi; -kartaning dastlabki legendasi ishlab chiqilib ko’rsatkichlar aniqlanib shkalalar tanlanadi; -kartaning dastlabki eskizi (qo’lbola) nusxasi tayyorlanadi; -manbalar ishlab chiqilib, qo’shimcha kesma kartalar, grafiklar, sxemalar tayyorlanadi; -kartaning to’liq legendasi ishlab chiqiladi; -kartaning mualliflik nusxasi tuziladi; -mualliflik nusxasiga tushuntirish xati yoziladi. Kartani xomaki dasturi (programmasi) kartogarf-muharrir bilan birgalikda tuzilishi yaxshi foyda beradi. Mualliflik nusxasi tahririyat tomonidan qabul qilinadi. Kartografik korxonalarda mualliflik nusxasi yuqori saviyada bajarilgan va hamma qonun- qoidalarga to’liq javob beradi deb topilsa, uning tuzish nusxasisiz to’g’ridan-to’g’ri nashr qilish jarayoniga o’tkazsa bo’ladi. Bunda ish jarayoni qisqaradi va nashr qilish ishi tezlashadi. Atlas kartalarini loyihalash oddiy karta tayyorlashdan bir oz bo’lsa ham farq qilib, atlas mavzusi asosida ish olib boriladi. Atlas kartalari masshtabi va proyeksiyasiga katta e’tibor berilib komponovkaga loyiq qilib tanlanadi. Atlasda umuman hamma kartalar uchun bir xil shartli belgilar tanlanib, atlasdagi mavzuli kartalar uchun esa alohida legenda ishlab chiqiladi. Atlas kartalarini joylashtirishda, ularning ketma-ketligiga katta e’tibor berilib, kartalar mazmuni va ahamiyatiga qarab masshtab tanlanadi. Kartalar uchun bir necha xil geografik asos yaratiladi. Bunda generalizasiya darajasi ham bir xil bo’lishi kerak. Atlas kartalarining shartli belgilari, shriftlar, rang bilan jihozlanishi oldindan atlas dasturida ko’rsatilgandek bir mazmunga bo’ysinishi kerak. Atlasni loyihalashning o’ziga xos xususiyatlari bor. Atlasning qo’ygan maqsadiga, kartalar soniga va murakkabligiga hamda texnikaviy xarakteristikasiga e’tibor beriladi. Atlasning matematik asosi uning qanday loyihalanishiga bog’liq. Atlas kartalarining mazmuni ularning generalizasiya qilish darajasiga ham bog’liq. SHartli belgilar tarkibi atlas kartalarning hajmiga va jihozlanishiga bog’liq. Atlas yaratishning yana bir xususiyati shuki, unga kiritiladigan hamma kartalar birdaniga nashrga tayyorlanmaydi, balki bir-biriga bog’liq va bir-birini to’ldiradigan kartalar guruhlari dastlab tuziladi, ana shundan keyin kartalarni nashrga tayyorlash jarayoniga topshirish mumkin. Kartalarni tahrir qilish Biz yuqorida aytib o’tganimizdek, kartani tahrir qilish deganda karta tuzish uchun tahririy hujjatlarni ishlab chiqish va kartani yaratish bosqichlarida ilmiy va texnikaviy rahbarlik qilish jarayoni tushuniladi. Kartani tahrir qilishga quyidagi tahririy ishlar kiradi: -tahririy tayyorgarlik ishlar; -tahririy rahbarlik, karta tuzish, yangilash hamda nashrga tayyorlash va nashr qilish jarayoni ishini sifatli olib borishni nazorat qilish; -tahririy nazorat, tekshirishni yo’lga qo’yish, tuzish, nashr qilish, chiziqlar va rangli nusxalarni tekshirib qabul qilish; -nashr qilingan kartaning dastlabki nusxasini tahlil qilish. Tahririy-tayyorgarlik ishlari quyidagilarni o’z ichiga oladi: -ishni o’rganib chiqish, kartaning maqsadini tushunib, uni talab darajasiga etkazish; -kartografik manbalarni yig’ish, tahlil qilish, aniqlash; -kartaga tushiriladigan hududni va unga tushiriladigan ob’ektlarni, voqea va hodisalarni o’rganish; -tahririy reja yoki tahririy ko’rsatmani ishlab chiqish; -ishni bajarish uchun mutaxassislar (kartafabrika xodimlaridan) tanlash ularni tayyorlash. Tahririy ishlar karta tuzish jarayonida ham olib boriladi, uning sifati va aniqligini nazorat qiladi. Ish jarayonida vujudga kelgan ba’zi o’zgarishlarni hisobga olish va umumiy rahbarlik qilish hamda kamchiliklarni tezlik bilan bartaraf qilish ham tahririy ishlarga kiradi. Karta tuzish jarayonini tahrir qilishda quyidagi ishlar bajariladi: -kartaning matematik asosini tekshirish; -kartografik manbalarning to’liq va to’g’riligini aniqlash; -voqea va hodisalarning kartada instruksiya asosida to’g’ri tasvirlanayotganini tekshirish; -davlat chegaralarining to’g’ri tushurilishini ta’minlash; -shartli belgilarning to’g’ri va o’z joyiga qo’yilishini tekshirish; -kartada geografik ob’ektlarning to’g’ri va o’z joyida yozilishini nazorat qilish; -shu tipdagi kartaga yaqin bo’lgan mazmundagi kartalarni solishtirib, ularni muvofiqlashtirish. Bu jarayonda tahririy rejada ko’rsatilgan hamma talablarni bajarilishi shart. Hamma bajarilgan ishlar karta formulyariga tushirilib boriladi. Ish jarayonida karta tuzishda ishlatiladigan asboblar, yangi texnikaviy anjomlardan foydalanish masalasiga ham e’tibor beriladi. Masalan, karta chizishda gravirovalьnыy apparat (plastikni teshib chizuvchi) dan foydalanishni ham tekshirib nazorat qilinadi. Tahririy ishlar kartaning rangli nusxalari tekshirilib, so’nggi tasdiqdan o’tkazilib dastlabki nusxasini nashr qilguncha davom etadi. Kartani tuzish va jihozlash Kartani tuzish texnologiyasini ishlab chiqish va kartani nashrga tayyorlash kartaning tahririy-tayyorgarlik jarayoniga kiradi. Kartani tayyorlash amaliyotida har xil texnologiyalardan foydalaniladi. Qaysi bir texnologiya tez va arzon bo’lishi kartografik korxonaning texnikaviy jihatdan ta’minlanganiga bog’liq. Karta ishlab chiqarish vaqtida, ba’zi jarayonlar va texnologik bosqich butunlay qo’llanilmasligi ham mumkin. Ba’zi qo’lda bajariladigan ishlarda fotomexanik usulini ishlatish, ba’zi operasiyalarni bajarishda avtomatizasiya yoki kompьyuterni qo’llash bilan ish sifatini yaxshilash va tezroq bajarish mumkin. Karta tuzish deganda kartaning dastlabki tuzish nusxasini tayyorlash tushuniladi, shu bilan birga matematik asosni tayyorlash mazmunni aniqlash generalizasiyalanib, qog’ozda chizilgan nusxa ham karta tuzish jarayoniga kiradi. Karta tuzish nusxasini yaratishjuda murakkab va mas’uliyatli ish hisoblanadi. Kartani tuzish nusxasini tayyorlashda tahririy hujjatlarda yozilgan qonun-qoidalarga asoslanib, kartografik asos yaratish, kartografik manbalar tayyorlash hamda ulardan foydalanish va kartaga tasvirni aks ettirishdan boshlanadi. Kartografik asos tayyorlash uchun alyumin plastinkaga kartografik qog’oz yopishtiriladi yoki deformasiya bo’lmaydigan plastikdan foydalaniladi. Kartografik asos tayyorlash uchun alyumin plastinkaga koordinatograf yordamida kartografik to’r chiziladi. Tayyorlangan kartografik manbalar tanlanib, so’ng tasvirga tushuriladi. Kartografik manbalar 3 xil bo’ladi: 1. Asosiy kartografik manbalar; 2. Qo’shimcha kartografik manbalar; 3. YOrdamchi kartografik manbalar. Kartografik manbalar karta tuziladigan masshtabda bo’lmasligi ham mumkin. Bunday vaqtda bir xil masshtabga keltirish kerak bo’ladi. Bu ish optik-mexanik usulda bajariladi. Ba’zan juda oson bo’lgan grafik usuldan to’g’ri to’rtburchaklar chizish yo’lidan foydalanish mumkin. Kartografik tasvirni kartaga tushirishda manbalar asosiy ob’ektlar va ikkinchi darajali ob’ektlarga bo’linib tasvirlanadi. Kartaga tushilayotgan maxsus mazmun ham tartib bilan, birin-ketin, kartografik manbalardan to’liqlari tanlab olinib, dastlab shular tasvirlanadi. Kartadagi yozuvlar har bir element mazmuniga qarab maxsus shriftlarda yoziladi. Kartada mazmun tasvirlanayotganda albatta generalizasiya tamoyillariga e’tibor beriladi. Karta tuzishda umumgeografik kartalar bilan mavzuli kartalarni farqiga borish kerak. CHunki ularning mazmuni har xil bo’ladi. Kartani nashrga tayyorlash va nashr qilish Kartani nashrga tayyorlash ishlari alohida bir jarayon bo’lib, tuzish originali asosida yaratiladi. Bu ish yuqori malakali kartograf tomonidan bajariladi. Kartani tuzish originalidan suratga olish yo’li bilan sinьka (ko’k rangli nusxa) tayyorlanib, u alyuminiy plastinkaga yopishtirilib, so’ng chizma ishlari bajariladi. Hozirgi vaqtda nashr qilish originalini tayyorlashda ko’plab har xil rangdagi plastiklar qo’llanilmoqda. Plastiklar ustidan o’yib chizadigan maxsus (o’yib chizuvchi) ignali asbob yordamida nashr qilish nusxasi chiziladi. Bunda chizma ishlarining sifati va mehnat unumdorligi oshadi. Natijada ish jarayoni tezlashadi. Nashrga tayyorlash originalini (nusxasini) tuzish ancha murakkab ish bo’lib, karta mazmunining har bir elementi uchun alohida nusxa tayyorlanadi. Masalan, chiziqlar nusxasi bunda faqat chiziqlar daryolar, temir yo’llar va avtomobilь yo’llari, dengizning qirg’oq chiziqlari, chegaralar, punsonlar berilgan bo’ladi. Bundan boshqa yana yozuvlar nusxasi ham bo’lib, faqat yozuvlar beriladi. Ba’zan relyefni otmivka nusxalari ham tayyorlanadi. Har bir nusxada qancha xil rang bo’lsa, shuncha xil litografiya (ranglar) maketi tayyorlanadi. Masalan, chiziqlar nusxasida suv ob’ektlari ko’k rangda alohida, aloqa yo’llari qora rangligi alohida, gorizontallar jigar rangda alohida, punsonlar qizil rangda alohida chiziladi. Nashr qilish nusxalarini to’g’ri chizilganligini tekshirish va har bir geografik elementlarni bir- biriga moslashtirish uchun maxsus nashr qilish ottisklari (nusxalari) – chiziqlar nusxasi (shtrixovaya proba) tayyorlanadi, bular faqat bir rangda, ya’ni ochroq qora rangda bo’ladi. CHiziqli nusxasi rangli nusxa tayyorlashda asos bo’lib xizmat qiladi. Rangli nusxada karta nashrida qanday rang berilishi kerak bo’lsa, xuddi shunday rang ishlatilib, bo’yoq bilan bo’yaladi. Kartani nashr qilish jarayoni ham murakkab bo’lib, nashr qiluvchi (bosuvchi) ga va nashr qiladigan mashinaga bog’liq. Tayyorlangan nashr qilish shakllari (formalari) asosida ofset mashinalar yordamida kerakli ranglar berilib tayyorlanadi. Nashr qilish mashinalari ham har xil bo’lib, ba’zi birlari bir bosishda bitta rang bersa, ba’zi birlari 2 ta rangni bosishi mumkin. Kartaning rangli nusxasi deyarli kartaning xuddi o’zi, degan so’z. SHu asosida kartada tasvirlangan shakllar va ranglarning to’g’ri berilganligi tekshirilib, so’ng bosishga ruxsat etiladi. Kartografiyada ham so’nggi paytlarda karta tuzish va nashr qilish ishlarida avtomatizasiya keng joriy etilmoqda. Avtomatik asboblar, nuqtalarning geografik koordinatalarini aniqlab, ularni qog’ozga tushirish jarayoni topografik kartalarning minutli va kilometrli to’rini chizishda geografik kartalardagi geografik nomlarni to’plab ularni yozishda va murakkab bo’lmagan analitik kartalarni chizishda ishlatilmoqda. Kartalarni kameral sharoitda avtomatik usulda chizish ishlaridan keng foydalanilmoqda. Masalan, aerofotosuratlarda relyefni gorizontallar usuli bilan chizish yo’lga qo’yilgan. Kartani chizishda yangi grafik usullardan (kompyuter yordamida) foydalanilmoqda.