. Kartografik tasvirlash usullari. Kartografik generalizatsiya. Reja 1. Kartografik belgilar va ularning roli 2. Kartografik tasvirlash usullari 3. Kartografik generalizasiya va uning xususiyatlari 4. Generalizasiya turlari 5. Har xil kartografik belgilarning generalizasiyaga ta’siri Tayanch so’zlar: tasvirlash usullari, belgilar, areallar, rang berish, teng chiziqli, kartogramma, chiziqli belgilar, legenda, generalistasiya, Ekkert, Gettner, generalisatsiya turlari, omillari Kartadan foydalanish uchun uning mazmunini o’qib tushunish, ya’ni karta to’g’risida to’liq ma’lumot olish va kartani o’quvchanligini oshirish uchun kartani tilihisoblangan shartli belgilar to’g’risida to’liq tasavvurga ega bo’lmoq kerak. Kartadagi belgilarning asosiy vazifasi tasvirlanayotgan voqea va hodislarning o’rnini, turini (zavod, suv ombori, gaz quvuri, shaharni o’rnini va b.), miqdorini (aholi soni, zavodning ishlab chiqarayotgan mahsuloti, etishtirilgan yalpi paxta hosili), sifatini (sho’r bosgan joylar, quduq suvining sifati, ko’mirning sifati va b.lar), tarqalish xususiyatlarini (aholi zichligi, migrasiyasi, shamollar harakati, geologik jarayonlar) ko’rsatishdan iborat. Kartografik belgilar, shartli belgilardan mazmunini kengligi, aniq shakli, miqdor va sifat ko’rsatkichlari bilan hamda aniqlilik darajasi bilan farq qilib, kartografiyada legenda deb yuritiladi. Dastlabki kartalarda voqea va hodisalar suratlar yoki shakllar bilan tasvirlangan, bu esa kartani o’qishni osonlashtirgan. Masalan, tog’lar perspektiv usulda berilib, shakl yordamida tasvirlangan, o’simliklar ham shakllariga qarab ko’rsatilgan (igna bargli va yaproq bargli), lekin ularning miqdor va sifat ko’rsatkichlarini aniqlash mumkin bo’lmagan. SHuning uchun kartalardan to’liq foydalanish maqsadida va mukammal ma’lumot olish uchun yangi belgilar qo’llanish zaruriyati tug’ilgan. Tanlangan belgilar geometrik shakllarda, badiiy va an’anaviy shakllarda bo’lganidan ma’lum darajada mazmunni anglatadi Lekin kartada hamma predmetlarning ham aniq o’rnini kartaning masshtabi asosida tasvirlash mumkin emas, chunki ularning egallagan maydoni juda kichik bo’lib, masshtab asosida ko’rsatilsa, o’qish mumkin bo’lmay qoladi. SHuning uchun bunday predmetlar (tafsilotlar) masshtabsiz belgilar bilan ko’rsatiladi. Masalan, temir yo’llar, elektr, telefon simlari, gaz quvurlari va h.k.lar. Kartografik belgilarda xilma-xil ko’rsatkichlarni tasvirlashda geometrik shakllar eng ko’p ishlatiladi. Masalan, to’rtburchak shaklining balandligi miqdor ko’rsatkichlarni, to’rtburchak shaklining yuzasi maydonni, kub hajmni, doira miqdor va sifat ko’rsatkichlarni ifodalaydi. Kartografik belgilar sistemasini o’rganuvchi Semiotika fanidan (u uchta qismdan: sintaktika, semantika va pragmatikadan iborat) belgilarni modellashtirishda keng foydalanmoqda. Bu sohada prof. A.A.Lyutiyning xizmatlari katta. Kartografik belgilar shakli, kattaligi, holati, ranggi va strukturasi bilan bir- birilaridan farq qiladilar. Chiziqli belgilar bilan juda ko’p voqea va hodisalar- daryolar, temir yo’llar va avtomobilь yo’llari, chegaralar, dengiz va ko’llarning qirg’oq chiziqlari va h.k. tasvirlanadi. Belgilar yordamida kartalarda absolyut ko’rsatkichlar tasvirlanganda ba’zan bir o’lcham birligidan ikkinchi o’lcham birligiga o’tish holatlari ham bo’ladi. Masalan, 2 ta mamlakatda etishtirilayotgan paxtani kartada tasvirlash kerak bo’lsin. Agar paxtani miqdori birida ustun shaklida ko’rsatilsa (5 mm li ustunda), ikkinchisida esa 500 mm li (ustunida), ya’ni 100 marta uzun bo’lish kerak, Masalan, O’zbekiston va Qozog’iston paxta etishish kartasida bunday holatda 500 mm ustun shu kartadagi davlat chegarasiga sig’masligi mumkin. Shu bilan birga ikki davlat orasidagi juda katta farqni kichikroq qilib ko’rsatish uchun ustun shakldan maydon o’lchashda ishlatiladigan kvadratga o’tish mumkin, ya’ni har ikkala sonni kvadratga kiritib undan ildiz chiqarish kerak. Demak Qozog’istonda 5 mm edi uni ildizdan chiqaramiz мм 5 =2,2 mm ga teng bo’lib, tomonlari 2,2 mm bo’lgan kvadrat yasaladi, O’zbekistonni topish uchun 500 mm. ni ildizdan chiqaramiz мм 500 =22,4 mm teng bo’lib, tomonlari 22,4 mm li kvadrat yasaladi. Unda ham bu farq juda kattaligi sezilib tursa, ko’rsatkichlarni kubdan ( 3 1 ) chiqarib kub shaklida ( ) tasvirlash mumkin. Bunda birinchi ko’rsatkich ., 17 , 1 5 3 мм мм  ikkinchi ko’rsatkich мм мм 94 , 7 500 3  bo’lib, tomonlari 7,94 mm bo’lgan kubga to’g’ri keladi. Bu holatda shakllardagi farq kichikroq ko’rinadi. CHiziqli belgilardan ham har xil holatlarda foydalanish mumkin. Masalan, chiziqlar ingichka va yo’g’onligi bilan, rangi va chiziqning shakli bilan farq qilishi mumkin. Maydonli belgilar esa rangi, maydonning ichidagi shaklari maydondagi chiziqlarning holati bilan farq qiladi. SHu xususiyatlarni e’tiborga olish zarur. Kartografik belgilardan foydalanishda tasvirlanayotgan voqea va hodisalarning xususiyatlariga qaraladi. Ba’zi voqea va hodisalar bir joyga tegishli bo’ladi, masalan, zavodning o’rni va uning ishlab chiqarayotgan mahsulotini miqdori tasvirlanadi. Ba’zi belgilarda voqea va hodisalarni haqiqiy o’rni emas hududi bilan bog’liq bo’lib, statistik ma’lumotlar asosida tuman, viloyat chegaralariga asoslanib, doirada aholi soni, etishtirilgan yalpi mahsuloti va uning strukturasini ham ko’rsatish mumkin. Kartografik belgilarni o’z o’rnida xususiyatiga qarab, karta mazmuniga moslab tanlash kerak. Hozirgi vaqtda foydalanilayotgan kartografik usullar o’n bitta: belgilar, chiziqli belgilar, teng chiziqlar, sifatli rang va miqdor ko’rsatkichli rang, bir joyga tegishli diagramma, nuqtalar usuli, areallar, harakatni ifodalaydigan chiziqlar, kartogramma va kartodiagrammalar. Ba’zan kartografik belgilar o’rnini kartadagi yozuvlar ham bosishi mumkin. Belgilar usuli Bu usulda kartalardagi hamma voqea va hodisalar belgilar bilan ko’rsatiladi. Topografik va obzor topografik kartalarda esa bu belgilar faqat sifatni anglatadi, ammo miqdor ko’rsatkichlarini ifodalamaydi. CHunonchi, topografik kartada un zavodining binosigina shartli belgi bilan ifodalangan xolos. Mavzuli kartalarda esa zavodning o’rnigina emas, uni ishlab chiqaradigan mahsulotini salmog’i (tonna yoki pul hisobida), undagi ishchilar soni, mahsulotini qaerlarga yuborilishi ham ko’rsatilishi mumkin. Ta’kidlaganimizdek, mayda masshtabli mavzuli kartalarda ishlatiladigan belgilar topografik kartalardagi belgilardan shakli, mazmuni jihatidan farq qiladi. Belgilar usulida voqea va hodisalarning geografik o’rni, miqdori va sifati ko’rsatilib, ular geometrik, badiiy, harfli va ko’rgazmali bo’ladi. Geometrik belgilardan sodda shakllar (aylana, kvadrat, to’rtburchak, uchbur- chak, kub, romb, sektor, parallellogram va boshqalar) tanlanadi. CHizish va esda saqlash hamda taqqoslash oson bo’lgani uchun bu usul kartografiyada juda keng qo’llaniladi. Oddiy geometrik belgilar uncha ko’p emas, ularni turli ranglarga bo’yab, shtrixlar bilan va ichiga har xil shakllar tushirib sonini ko’paytirish mumkin (44- rasm). Harfli belgilar. Kartada tasvirlanmoqchi bo’lgan voqea va hodisalarning nomlarini bosh harflari yoki kimyoviy belgilari bilan ifodalanadi; Foydali qazilmalardan alyuminiy Al, oltin Au, kaliy K deb yoziladi. Lekin harfli belgilarni ko’p ishlatib bo’lmaydi, chunki harflar yordamida faqat ob’ektlarning o’rni aniqlansa ham, ularning miqdorini aniqlab bo’lmaydi. Miqdorini aniqlash uchun doiraga tushirib tasvirlash mumkin. Bu usul ko’proq qazilma boyliklar kartalarida foydalaniladi. Ko’rgazmali belgilar voqea va hodisalarning shakllaridan iborat bo’lib, karta o’qishini ancha osonlashtiradi, lekin bunda geometrik aniqlik uncha sezilmaydi. Bu usuldan targ’ibot va tashviqot kartalarida ko’proq foydalaniladi. Ob’ektlar belgilarda tasvirlansa, ob’ektni haqiqiy o’rni muayyan shaklning markazi bo’lishi kerak. Lekin ba’zi kartalarda ob’ekt o’z o’rnidan bir oz siljigan holatda ham bo’ladi. Bu usulni geografik kartalarda qo’llash birmuncha murakkabroq. O’rta yoki oliy yquv yurt kartalarini yoxud ilmiy ma’lumotnoma tipidagi kartalarni tuzishda belgilarning bir xil variantlarni ishlatish to’g’ri emas, chunki ob’ektlarning eng kichik va eng katta ko’rsatkichlar orasidagi farq katta bo’lsa belgilardan foydalanish qiyinlashadi. Voqea va hodisalar absolyut (mutlaq) va nisbiy miqdorda tasvirlanadi. Absolyut ko’rsatkichlar belgining uzunlik, maydon va hajm o’lchamlarida berilishi mumkin. Ko’rsatkichlar uzunlik o’lchamida berilsa, uni o’qish va taqqoslash oson, ya’ni o’lchagich yoki chizg’ich bilan aniqlab masshtab asosiga ko’paytirilsa, ko’rsatkichning miqdori ma’lum bo’ladi. Bu usul qo’llanilganda masshtab asosi oldindan belgilanib olinadi, ya’ni 1000 tonna mahsulot 1 mm uzunlikka teng deyilsa, masshtab asosi 1 mm balandlik 1000 tonnaga to’g’ri keladi deb belgilanadi. Agar masshtab asosida olingan belgi juda kattalashib hududga sig’may qolsa, unda maydon o’lchami olinadi. Agar bu variant ham «torlik» qilsa, unda ko’rsatkichlar uch darajali ildizdan chiqarilib, kub o’lchamida berilib, hajm orqali ko’rsatiladi. Qaysi variantdaligidan qat’i nazar tasvirlanayotgan ko’rsatkich belgilarning kattaligiga mutanosib tushsa, ya’ni aniq ko’rsatsa u absolyut ko’rsatkich bo’lib hisoblanadi. Miqdorlar absolyut va shartli ko’rsatkichlarda tasvirlanib, uzluksiz shartli va uzluksiz pog’onali shkalada ko’rsatilishi mumkin (45-rasm). Belgilar usuli uzluksiz shartli shkalada berilganda miqdor ko’rsatkichlari aniqroq tasvirlanadi. Lekin belgilar o’lchamidagi tafovut juda katta bo’lishi mumkin. SHuning uchun uzluksiz shkaladagi belgilardan, ma’lumotnoma tipdagi va oliy yquv yurtlar uchun mo’ljallangan kartalarni tuzishda foydalaniladi. Pog’onali shkaladagi belgilarda miqdorlar ma’lum guruhlarga ajratib tasvirlanadi. Bunda belgilar o’lchami miqdorni aniq ko’rsatmaydi. Mamlakat shaharlarini kartaga tushirishda pog’onali shkala qo’llanilganda deyarli bir xil aholi soniga ega bo’lgan va soni bir-biridan ancha farq qiladigan shaharlar ham bir pog’onaga tushib qolib, ular orasidagi tafovut bilinmay qoladi. Masalan, O’zbekison geografik atlasidagi (1999) Aholi kartasida, pag’onada 100 mingdan 500 000 gacha aholi soni olinsa, shu pog’onaga 382 ming bo’lgan Namangan shahri ham va aholisi 110 ming bo’lgan Termiz ham kirib ketadi. Lekin aholisi 90 ming bo’lgan Bekobod esa (20 ming farq bo’lsa ham) boshqa pog’onaga o’tib qolib, kartaning aniqligi bir oz pasayadi. SHuning uchun bu usul faqat o’quv kartalari tuzishda qo’llanilib, karta legendasida belgilarning aniq qiymatlari beriladi. Belgilar yordamida har xil mazmunga ega bo’lgan ko’rsatkichlarni va ularning yillar bo’yicha o’sishi (dinamikasi) ni ham ko’rsatsa bo’ladi. Bir joyga tegishli diagrammalar usuli Bu joyga tegishli diagrammalar usuliyordamida kartalarda tasvirlangan voqea va hodisalar absolyut va nisbiy miqdorlarda ko’rsatilishi mumkin. Miqdorlar har xil diagrammalar, shkalalarga bo’lingan grafiklar shaklida ifodalanadi (46-rasm). Masalan, biror joyining o’rtacha yillik havo harorati, oylik yog’in-sochin miqdori, qor qoplami qalinligi, daryolarning yillik suv sarfi, shamolning kuchi, yo’nalishi va boshqalar shular jumlasidandir. Diagrammalarda miqdor ko’rsatkichlarning o’zgarishini ham berish mumkin. Bir joyga tegishli diagrammalar asosida shu joy to’g’risida zarur ma’lumot olish mumkin. Masalan, Toshkent viloyatida joylashgan meteorologik stansiyalarning va gidrologik postlarning ko’rsatkichlari asosida diagramma tuzilib, shu hududning obi-havosi va suvi to’g’risidagi ma’lumotga ega bo’lish mumkin. Bu usul yordamida daryo suvining haroratini, muz erish vaqti va suv sathini oylik o’zgarishini ko’rsatish mumkin. Areallar usuli Areallar usuli kartografiyada keng ishlatiladi (lotincha «area» maydon, makon, hudud degan ma’noni anglatadi). Areallar usuli bilan tuzilgan kartalar ham umumgeografik, ham mavzuli kartalardir. Topografik va mavzuli kartalarda o’rmonzorlarni, ekinzorlarni, qum bosgan erlarni tasvirlashda areallar usuli ko’p ishlatiladi. Areallar usuli ko’proq maydon va makon bilan bog’liq bo’lganligi uchun ko’proq o’simlik (geobotanik), zoogeografik, landshaft va geomorfologik kartalarni tuzishda ishlatiladi. Bu usul tarixiy kartalarda ham foydalaniladi. Masalan, xalq qo’zg’oloni bo’lgan joylar alohida ajratilib ranglar yoki shtrix chiziqlar bilan chizilib ko’rsatiladi. Areallar usulida voqea va hodisalar sodir bo’layotgan joylarning chegaralari nuqtalar, chiziqlar bilan belgilanib, ichi belgilar, ranglar yoki shtrixlar bilan to’ldiriladi. Ba’zan voqea-hodisalarning nomlari ham yozib qo’yiladi. Bu usulida ko’rsatilgan voqea va hodisalarni 2 xil rangda yoki chiziqda berish bilan mazmunini boyitish mumkin. Masalan, O’zbekistonda paxtani ekiladigan paxta naviga qarab ingichka tolali paxta va oddiy tolali paxta ekiladigan hududlarga ajratish mumkin. Ba’zan areallar usuli belgilar usuliga o’xshab ketadi. Lekin ular bir-biridan quyidagi xususiyati bilan farq qiladi. Masalan, O’zbekistonda sholi ekiladigan maydonlar birorta chegara bilan (chiziq yoki nuqta) ajratilib, ichida rang yoki belgi berilsa areal usul bo’ladi. Agar sholi ekiladigan erlar shartli belgi yoki badiiy belgi bilan ifodalansa, u voqea maydoni emas, balki o’rni ko’rsatilsa, belgilar usuli deb yuritiladi. O’zbekiston geografik atlasidagi (1999) zoogeografik, o’simlik, tuproq kartalari areallar usulida tasvirlangan. SHuni aytib o’tish kerakki, areallar usulida miqdor ko’rsatkichlar berilmaydi. Ba’zan sifatli rang usuli va teng chiziqlar usuli bilan tuzilgan kartalar areallarga o’xshab ketib, ularni farq qilish juda qiyin. Lekin ayrim hollarda areal ichiga miqdor ko’rsatkich berilishi ham mumkin, bu holatda u boshqa usulga aylanib qolmaydi. Masalan, O’zbekistonda sho’r bosgan erlarning areali chegara bilan ko’rsatilib, ichiga esa maydoni raqamda ko’rsatilishi mumkin. Sifatli va miqdorli rang usullari Kartalarda tasvirlanayotgan voqea va hodisalarning sifat ko’rsatkichlarining rang yoki shtrix chiziqlar bilan tasvirlanishiga sifatli rang usuli deb yuritiladi Bu usulni maydonlarni bir xil xususiyatlariga ko’ra bir-biridan farq qilishga asoslanadi. Masalan, O’zbekiston geografik atlasidagi (1999) O’zbekistonning siyosiy-ma’muriy kartasida ranglar bilan viloyatlarni va Qoraqalpog’iston har xil ranglar bilan bir-birlaridan ajratib ko’rsatilgan. Geografik atlaslardagi hamma geografik rayonlashtirish kartalari: tabiiy geografik, iqtisodiy geografik, landshaft va boshqa rayonlashtirish kartalari ham shu usulda tuzilgan. Ba’zan qishloq xo’jalik, geobotanik va landshaft kartalarni, genetik, morfologik va xronologik xususiyatlarni tiplarga bo’lib tasvirlaganda rangga qo’shimcha har xil belgi va shtrixlardan foydalaniladi. Bunday kartaning yqilishi qiyinlashadi, karta mazmuni yana chuqurlashib, berilayotgan ma’lumot yana ham ko’payadi. Banday kartalar tipologikkartalar deb yuritiladi. Sifatli rang usulida tasvirlanayotgan voqea va hodisalarning asosan bir xil xususiyatlari tasvirlanib, so’ng yana tiplarga va guruhlarga bo’linishi mumkin. Masalan, sug’oriladigan tup- roqlar yana qadimgi sug’oriladigan o’tloq voha tuproqlari: bo’z voha tuproqlari, taqir voha tuproqlari va yangi o’zlashtirilgan voha tuproqlariga bo’linishi mumkin. Bu usulda tasvirlanganda asosiy bo’linish (klassifikasiya) uchun bir xil rang tanlanadi, lekin uning guruhlarga bo’linishlari shtrixlar yoki o’ta yaqin ranglarda berilgani ma’qul. Demak, sifatli rang usulida tasvirlanayotgan voqea va hodisalar maydon bo’yicha geografik joylashishi ko’rsatiladi. Bu usulda tarixiy kartalar ham tuziladi. Masalan, Amir Temur saltanati va uning parchalanib ketishini tarixiy kartasi bunga misol bo’la oladi. Miqdorli rang usuli. Sifatli rang usulda ko’rsatkichlar rang bilan tasvirlansa, miqdorli rang usulida uning asosini miqdor tashkil qiladi. Miqdor ko’rsatkichlari hudud bo’yicha tarqalgan bo’lishi mumkin. Masalan, O’zbekiston geografik atlasidagi (1999) «YOqilg’i-energetika kartasi» da O’zbekiston daryo havzalari bo’yicha jami elektr energiyasining quvvati rang bilan ko’rsatilib, uning asosida miqdor ko’rsatkich yotadi. Ba’zan miqdor ko’rsatkichlar diagrammalarda ham ko’rsatilishi mumkin. Masalan, respublikamiz daryolarining havzalar bo’yicha suv hajmi kub metr hisobida diagrammada berilib, havzalar rangli tasvirlanishi mumkin. Bu usul kartografiyada juda kam ishlatiladi. Ba’zan sifatli rang usuli miqdorli rang usuli bilan birga ishlatiladi. Masalan, aholining milliy tarkibi tasvirlangan kartalarda milliy tarkib rang bilan, uning zichligi shtrixlar bilan ko’rsatilishi mumkin. Teng chiziqlar usuli Teng chiziq (izoliniya) lar usuli bilan voqea va hodisalarning miqdor ko’rsatkichlari chiziqlar bilan tasvirlanadi. Iqlim va ob-havo kartalari shu usulda tuziladi. Havo harorati izotermalari, yog’in-sochin miqdori (izogieta), havo bosimi (izobatalar), qor qalinligini ham teng chiziqlar bilan tasvirlash o’rinlidir. Karta o’qishni osonlashtirish maqsadida teng chiziqlar (izoliniyalar) oralig’i miqdorning oshishiga qarab ranglar bilan to’ldirib boriladi. Ranglar kartaning mazmuniga mos tanlanishi kerak, qor chizig’i, bosim, yog’in-sochin miqdorlari «sovuq» (kul rang, och ko’k, ba’zan och qora) ranglar bilan tasvirlanadi. Ko’pincha izoliniyalarning qiymatlari miqdor ko’rsatkichlari bilan yozilib ifodalaniladi. Iqlim kartalari meteorologik stansiyalarning ma’lumotlariga asoslangan. Tuzilayotgan kartaning aniqligi meteostansiyalarning qanchalik zich joylashganligiga bog’liqdir. Bu usuldan ijtimoiy-iqtisodiy kartalar tuzishda ham foydalanilsa bo’ladi. Masalan, ekinlari hosildorligi, aholi zichligi va b. ham mazkur usulda beriladi. Rangsiz (oq-qora) kartalarda shtrixlar ishlatilib, miqdoriy ko’rsatkichlar izoliniyalarga tirkalib qo’yiladi. Teng chiziqlar sistemasini tuzish uchun interpolyasiya usulidan (miqdor ko’rsatkichli chiziqlarni teng bo’laklarga bo’lib chiziqlar o’tkazadigan usul) foydalaniladi (49-rasm). CHiziqlar qancha zich tortilsa, voqea va hodisalar shuncha aniqlashadi. CHiziqlar orasidagi qiymatlarning teng holati yoki oshib borishi tasvirlanishi mumkin. SHu usulda tuzilgan kartalarning yqilishi oson bylishi esa uni qanday rang bilan bo’yalishiga bog’liq. Miqdor ko’rsatkichga qarab bo’yoqlarning rangi belgilanadi. Kartaning legendasida teng chiziqlar orasidagi rang kartada tasvirlangan rangda bo’lishi, maxsus ranglar qatori ko’rsatilishi, chiziqlar to’g’risiga chiziqning miqdor ko’rsatkichi yozilishi shart. Hozirgi vaqtda ba’zi kartalarda bir nuqtadan yoki bir chiziqdan bir xil uzoqlikda joylashgan masofalarni birlashtirish yo’li ham teng chiziqlar usulida qo’llanilmoqda. Masalan, temir yo’ldan bir xil masofadagi joylarni va qiyaligi yoki nishabligi bir xil bo’lgan joylarni tasvirlashda ham shu usuldan foydalanilmoqda. Bu usulda tuzilgan kartalarda miqdor ko’rsatkichlarning boshlanishi va qaysi ma’lumotlar asosida tuzilayotgani ko’rsatilishi kerak. Teng chiziqlar chiziq yoki ranglar bilan tasvirlanganda voqea va hodisalarning ko’payib yoki kamayib borishini (intensivligini) ko’rsatadi. Izoliniya usulida ko’rsatilayotgan voqea va hodisalar ham rangli chiziq bilan ham, raqam bilan tasvirlanib, voqea to’g’risida to’liqroq ma’lumot berishi mumkin. Bu usul ko’proq mavzuli kartalar tuzishda ishlatiladi, ba’zan bashorat (prognoz) qilishda ham ish beradi. Televediniya obi-havo to’g’risida ma’lumot ko’rsatganda bu usuldan ham foydalaniladi. Nuqtalar usuli Bu usuldan voqea va hodisalarning geografik tarqalishini statistik ma’lumotlar asosida tasvirlashda foydalaniladi. Nuqtalar usulida miqdor va sifat ko’rsatkichlari nuqtalar yordamida tasvirlanadi. Miqdor ko’rsatkichlari nuqtalarning soni, katta-kichikligi bilan tasvirlansa, sifat ko’rsatkichlarini ularning rangi bilan tasvirlash mumkin. Bir kartada bir xil kattalikdagi va har xil rangdagi nuqtalar yordamida bir qancha voqea va hodisalarning geografik tarqalishini ko’rsatsa bo’ladi. Masalan, O’zbekistonning geografik atlasida (1999), chorvachilik kartasida qoramollar, sigirlar, qorako’l qo’ylari, oddiy qo’ylar va echkilar 5 xil rangli nuqtalar bilan ko’rsatilgan. CHorva mollari sonini ko’rsatish uchun har bir nuqta necha bosh chorva molini bildirishi belgilab olingan. Masalan, har 15000 qorako’l qo’y bir nuqta, 15000 ta oddiy qo’y va echki bir nuqta deb qabul qilinadi. Qorako’l qo’ylari qizil rangli, jaydari qo’ylar sariq rangli, echkilar esa qizil rangli nuqtalar bilan tasvirlangan. Voqea va hodisalarning geografik tarqalishini to’g’riroq ko’rsatish uchun statistik ma’lumotlar tuman doirasida berilishi kerak. Nuqtalarni joylashtirishda ko’rsatilmoqchi bo’lgan predmetlarning haqiqiy tarqalish o’rni hisobga olinishi kerak. Masalan, chorva mollarining joylashishi dengiz, ko’llar ustiga to’g’ri kelib qolmasligi kerak. Nuqtalar bilan miqdor ko’rsatkichlarigina berilmasdan, faqat geografik tarqalishi ham ko’rsatilishi mumkin. Masalan, Dunyoning ijtimoiy-iqtisodiy geogra- fiyasi atlasida (9-sinf 2000) chorvachilik kartasida faqat geografik tarqalish har xil rangdagi nuqtalar bilan ko’rsatilgan. Nuqtalar usuli mavzuli kartalar tuzishda ko’p qo’llaniladi. Bu usuldan boshqa usullar bilan birgalikda ham foydalaniladi, bunda kartaning mazmuni boyiydi. Nuqtalar usuli kartogramma, kartodiagramma, sifatli rang va areal usullari bilan birga qo’llanilishi mumkin. O’zbekistonni ijtimoiy va iqtisodiy atlasidagi (8-sinf, 2000 yil), «Donli ekinlar» kartasida nuqtalar usuli kartogramma va kartodiagramma usuli bilan birga qo’shib tasvirlangan. Mavzuli kartalarda miqdorni ko’rsatish uchun har xil kattalikdagi nuqtalar ishlatilishi mumkin. Bu aholi kartalarida ko’proq ishlatiladi. Voqea va hodisalar nuqta bilan tasvirlanganda ko’rsatkich to’liq nuqtaga etmasa, gorizontal shtrix chiziqlar bilan ham ko’rsatish mumkin. Masalan, bu O’zbekistonning o’sha ijtimoiy-iqtisodiy atlasidagi Donli ekinlar kartasida berilgan. Kartodiagramma usuli Siyosiy–ma’muriy va tabiiy chegarali hududlarda voqea-hodisalarning geografik tarqalishi, diagrammalar yordamida tasvirlanishi kartodiagramma usulideyiladi. Kartodiagramma statistik usul hisoblanib, u bilan turli kartalarni (tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy, qishloq xo’jaligi) tuzish mumkin. Dengizlarda ovlanadigan baliqlar miqdori, sug’oriladigan erlar tarkibi, yillik yog’in-sochin miqdori kabi kartalar shuningdek, dunyo bo’yicha tayyorlanadigan yoqilg’i strukturasida ayrim davlatlarning yoki guruh mamlakatlarning hissasini kartodiagrammalarda ko’rsatish qulay. Kartodiagrammada turli sohalar hamda ularning strukturasi ham tasvirlanadi. Masalan, elektr energiya ishlab chiqarish kartasida uning strukturasi, ya’ni gidroelektrostansiyalar, issiqlik va atom elektr stansiyalarining ishlab chiqargan energiyalari alohida-alohida karta diagramma bilan ko’rsatiladi. Kartodiagrammalar geometrik shakllardan iborat bo’lib, sirtdan qaraganda belgilar usuliga o’xshaydi. Lekin bular orasida katta farq bor. Belgilar usulida voqea va hodisalar ma’lum bir joyga tegishli, ya’ni aniq o’rni ko’rsatilsa, kartodiagrammada ularning maydon bo’yicha miqdor yig’indisini ko’rsatadi. Hamma vaqt absolyut miqdor berilib, qanday sifat ko’rsatkichlardan tashkil topganligi ko’rsatilgan kartodiagrammalarga strukturali kartodiagrammalar deyiladi. Ular hududning xohlagan joyida strukturalarga bo’lingan holda ranglar yoki shtrix chiziqlar bilan tasvirlanadi. Kartodiagrammada voqea-hodisalarning dinamikasi ham ko’rsatilishi mumkin. CHegaralar kartodiagrammaning asosiy elementlaridan biri bo’lib, u aniq o’qiladigan qilib beriladi. Kartodiagramma voqea-hodisalarning haqiqiy o’rnini ko’rsata olmasligi ham mumkin. Ba’zan unda tasvirlangan ko’rsatkich boshqa joyda ham berilishi mumkin. Xususan, Qoraqalpog’iston Respublikasida haydaladigan er miqdorini, olingan paxta va sholining yalpi hosilini ko’rsatish kerak bo’lsa-da, diagramma shakli huddi shu ekinlar ekiladigan joyda tasvirlanishi mumkin bo’lmasa Ustyurtning biror joyiga ham qo’yish mumkin. O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy atlasidagi (2000) bir qancha kartalar, ya’ni «Qishloq xo’jaligi», «Donli ekinlar», «Paxtachilik», «Fermer xo’jaliklari» va boshqa kartalar shu usulda tasvirlangan. Kartogramma Muayyan chegaradagi (asosan, ma’muriy chegara doirasidagi) voqea va hodisalarni nisbiy miqdorda ko’rsatish usuliga aytiladi. Kartodiagrammaga o’xshab kartogramma usuli ham statistik usul bo’lib, ko’proq ijtimoiy-iqtisodiy kartalar tuzishda qo’llaniladi. Lekin bu ikki usul bir-biridan farq qilib, kartogrammada nisbiy miqdorda beriladi. Jumladan, aholining zichligi, yalpi aholi miqdorida erkaklar va ayollar salmog’i, ishga yaroqli kishilar soni, ekinlarining hosildorligi kartogramma usulida tasvirlanadi. Undagi miqdor ko’rsatkichlar och yoki to’q qilib berilgan ranglar yoki shtrixlar orqali ko’rsatiladi (52-rasm). Misol uchun O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy atlasidagi «Paxtachilik» kartasida paxta hosildorligining oshib borishini rangni quyuqlashib borishidan bilish mumkin. Bunda avval tumanlar maydondan olinadigan paxta hosildorligiga qarab guruhlarga ajratiladi: 1) 20 sentnerdan kam. 2) 20 sentnerdan 25 sentnergacha. 3) 25 sentnerdan 29 sentnergacha va 4) 29 sentnerdan ortiq hosil olinadigan hududlar, bular 4 xil quyuqlikdagi rang bilan tasvirlangan. Tasvirlangan voqea va hodisalarni bir-biri bilan taqqoslash uchun shkalalar yoki pog’onalar orasidagi miqdorlar bir xil bo’lishi kerak. Misol uchun ular orasidagi umumiy farq 5 sentner. Bunday holatda kartani yqilishi osonlashadi, ko’rsatkichlarni taqqoslash imkoniyati oshadi. Ba’zi vaqtlarda miqdorlar orasidagi farq har xil bo’lmaganda taqqoslash qiyin bo’ladi (52-rasm). Ba’zan kartalarda voqea va hodisalardan holi joylar ham rangga va shtrixga bo’yalib ko’rsatila beriladi. Masalan, paxta ekilmaydigan Ustyurt platosi, Qizilqum cho’li ham rang va shtrixlar bilan ko’rsatiladi. Bu to’g’ri emas, shuning uchun paxta ekiladigan hududlar aniq chegaralanib qo’yilishi kerak. Oq-qora rangda tuziladigan kartalarda rang o’rniga shtrixlar qo’llaniladi. SHtrixlash usuli qo’llanilganda shtrix orasidagi ko’rsatkichlar farqi to’g’ri tanlanishi lozim. Ba’zan kartogramma usulida tuzilgan kartalar sirtdan qaraganda teng chiziqlar usuliga o’xshaydi. Diqqat bilan qaralsa kartogrammadagi ko’rsatkichlar tabiiy va ma’muriy chegaralar asosida ko’rsatilgan bo’ladi. Umuman, kartogramma usuli kartodiagramma yoki nuqtalar usuli bilan birga qo’shib olib borilsa, karta mazmun jihatdan ancha boyiydi. Chiziqli belgilar usuli Kartalarda voqea-hodisalarning miqdor ko’rsatkichlari chiziqlar yo’g’onligi bilan, sifat ko’rsatikchlari esa rang yoki shtrixlar bilan tasvirlansa chiziqli belgilar usuli deb yuritiladi. Umumgeografik kartalarda chegaralar daryolar, kanallar, temir va avtomobilь yo’llari shu usulda ko’rsatiladi. Lekin bu ob’ektlar masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlanadi (masalan: 1 sm. da 50 km). Ayniqsa iqtisodiy kartalarda buni ko’p uchratish mumkin. Ilmiy tadqiqot ishlari va operativ xo’jalik kartalarini tuzishda miqdor ko’rsatkichlarni tasvirlaydigan chiziqlar masshtab asosida aniq ko’rsatiladi. Chiziqlar har xil ranglarda, ba’zan shtrix chiziqlar shakllarida berilib, sifat ko’rsatkichlarini ifodalaydi. Chiziqli belgilar usulida yuk harakatini, ya’ni yuk tashish yo’nalishini tasvirlashda eng asosiy ko’rsatkich hisoblanadi. Bu o’quv maktab kartalarida transportni tasvirlashda ko’proq ishlatiladi. So’nggi paytlarda aholi kartalarida aholi migrasiyasi ham shu yo’sinda berilmoqda. O’zbekistonning siyosiy-ma’muriy kartasidagi viloyat chegaralari, daryo va kanalar, temir yo’l va avtomobilь yo’llari chiziqli belgilarda tasvirlangan. Harakatdagi chiziqlar usuli Voqea va hodisalarning yo’nalish harakatini sifat ko’rsatkichlarini tasvirlashda qo’llaniladi. Bu usuldan ko’proq tabiiy, harbiy va tarixiy kartalarda foydalaniladi. Xususan, shamollar harakati, siklon va antisiklon, havo frontlari, sovuq va iliq oqimlar, ekspedisiya yo’llari, transportda tashiladigan yuklarning sifat ko’rsatkichlari va h.k. shu usulda tasvirlanadi. Harbiy operasiyalarda qo’shinlarning harakati kabilarni harakatni ifodalaydigan chiziqlar bilan ko’rsatish mumkin. Bu usulning asosiy shartli belgisi turli xil strelkalardan iborat. Ularning yo’g’on va ingichkaligi miqdor ko’rsatkichlariga bog’liq. Yo’g’onlik masshtab asosida beriladi. Strelkalar ranggi, shakli, yo’g’onligi va strukturasi (ichki tuzilishi) bilan farq qiladi. Strelkalarning yo’g’onligi asbolyut ko’rsatkichda yoki pog’onali bo’lishi mumkin. 8-sinf geografik atlasidagi (2000 yil) Transport kartasi va 9-sinf atlasidagi (2000 yil) Dunyo yoqilg’i kartasi, Dunyoning undiruvchi sanoat va Transport kartalari shu usulda tasvirlangan. Yer yuzasining hammasini yoki biror qismini kartada tasvirlaganda undagi tafsilotlarning hammasini ko’rsatib bo’lmaydi. SHuning uchun ularning ichidan asosiylari, keraklilari, saralab, tanlab ba’zan umumlashtirib tasvirlanadi. Bu murakkab jarayon bo’lib, ilmiy asosda ma’lum qoidalarga rioya qilinib bajariladi. Kartografiyada bu jarayon generalizasiya deb yuritiladi. Generalizasiya termini fransuzcha generalisation so’zidan olingan bo’lib «umumlashtirish» degan ma’noni bildiradi (bu so’z lotinchada «generalis» «umumiy», «asosiy» degan so’zidan kelib chiqqan). Generalizasiya to’g’risidagi dastlabki izlanishlarni nemis geografi va kartografi professor Maks Ekkert 1907 yilda boshlab bergan. U 1921 yilda nashr qilgan «Kartashunoslik» kitobida (1931 yilda rus tiliga tarjima qilingan) generalizasiya to’g’risida ilmiy fikrlarini yozib qoldiradi. Ekkert fikricha, kartada tasvirlanadigan voqea va hodisalarni tanlay bilish va umumlashtirish generalizasiyaning asosiy mohiyatidir. Kartografik generalizasiyada qonuniyat bo’lmasligi zarur, uning o’rniga «kartograf»ni bilimi va tajribasi asos bo’lishi kerak. Nemis geografi Alfred Gettner Ekkertning ishini davom etib, uning fikricha masshtab o’zgarishi generalizasiyaning asosini tashkil qilishi kerak. Sobiq Ittifoqda bu sohada ish olib borgan olimlardan T.N.Gubina va A.I.Spiridonovlar (relyef bo’yicha), K.A.Saliщev generalizasiyaning mohiyatini va bu jarayonning murakkabligini ta’kidlab, masshtab, maqsad, kartani mavzui va tasvirlanayotgan landshaft, saralash va umumlashtirishning asosini tashkil etadi deb hisoblaydilar. Generalizasiya qilishda har bir geografik element alohida o’rganish zarurligidan kelib chiqib, Fillipov (1946), relyef bo’yicha), Suxov (1953, aholi yashaydigan joylar bo’yicha), Xersonskiy (1950, o’simlik bo’yicha), keyinroq I.P.Zaruskayalar (1958, gipsometriya bo’yicha) ish olib borib, bu sohani rivojlanishiga katta hissa qo’shdilar. Generalizasiya jarayoni to’g’risida prof. K.A.Saliщev «Kartografiya» darsligida etarli darajada ma’lumot bergan va uning xususiyatlari to’g’risida ilmiy xulosalar chiqargan. Biz ularning fikr mulohazalari asosida bu soha to’g’risida ma’lumot berishga harakat qilamiz. Generalizasiya jarayoni masshtab o’zgarganda (kichrayganda) ko’zga ayniqsa yaqqol tashlanishi bir joyning 3 xil masshtbadigi kartalarda ko’rish mumkin (60- rasm). Masalan, 1:10000 masshtabli kartada aholi yashaydigan binolargina qora rangda, tomorqalar shtrix chiziqlarda tasvirlangan, 1:25 000 masshtabli kartada hamma binolar bir xil qora rangda tasvirlangan, 1:50 000 masshtabli kartada kvartallar ham umumlashtirilib, eng asosiylari berilgan, tarmoqlar butunlay tushirib qoldirilgan. Jarliklarni tasvirlovchi shartli belgilar ham o’zgargan. Generalizasiya jarayoni hamma kartalarda bir xil emas, chunki unga ta’sir qiluvchi omillar, ya’ni kartaning masshtabi, maqsadi, mazmuni va tasvirlanayotgan hududlarning o’ziga xos geografik xususiyatlari turlichadir. Kartaning masshtabi. Generalizasiyada masshtab maydalashgan sari tasvir- lanadigan geografik ob’ektlar saralanib, kamayib boradi, kartani o’qish qiyinlashadi. Masshtabning generalizasiyaga ta’sirini bir hududning ikki xil shu masshtabdagi kartalarini taqqoslash bilan yaqqol ko’rish mumkin. Masalan, O’zbekiston geografik atlasidagi (1999 yil, 9-bet), O’zbekiston tabiiy geografik kartasidan (masshtabi 1:4 mln.) Farg’ona vodiysini olib ko’rsak, xuddi shu betdagi kesma karta holatda berilgan «Farg’ona vodiysi» kartasi (masshtabi 1:1,5 mln.) solishtirsak, ularda tasvirlangan tafsilotlarning soni bir-biridan katta farq qiladi. 1:4 mln. li kartada atigi 4 ta shahar (Farg’ona, Andijon, Namangan va Qo’qon) tasvirlansa, 1:1,5 mln. li kartada 8 ta shahar (yuqoridagilarga qo’shimcha, Rishton, Marg’ilon, Paxtobod, Pop) ko’rsatilgan. Kartaning maqsadi.Kartalar bir xil masshtabda bo’lsa ham har xil maqsadlar uchun nashr qilinganligi sababli ularning mazmunida farq bo’ladi. Masalan, O’zbekiston geografik atlasining (Toshkent, 1999) 9-betida berilgan «O’zbekistonning tabiiy kartasi» bilan «O’zbekistonnning ijtimoiy-iqtisodiy atlasi» dagi (Toshkent, 2000) Tabiiy geografik kartalar masshtablari bir xil (1:4 mln.) bo’lsa-da tasvirlangan tafsilotlar soni bir-biridan farq qiladi, ya’ni birinchi kartada qazilma boyliklar tasvirlangan shartli belgilar soni 76 ta bo’lsa, 8-sinf atlas kartasida 32 ta qilib ko’rsatilgan. Aholi yashaydigan joylar sonida ham farq bo’lib, birinchisida 36 ta, 8-sinf kartasida 60 dan ortiq berilgan. Maktablar uchun chiqarilgan kartalarda kartani mazmunidan tashqari maktab o’quv dasturi talablari va o’quvchilarning yoshi, bilim darajasi ham e’tiborga olinadi. Generalizasiya qilishda karta mazmunining roli ham kam emas. O’zbekistonning geografik atlasidagi bir xil masshtabdagi tabiiy va siyosiy- ma’muriy kartalarida tasvirlangan geografik elementlarning soni bir xilda emas. Vaholonki, bu ikkala karta ham bir xil masshtabda bo’lib, O’zbekistonning tabiiy geografik kartasida aholini yashash yashaydigan joylarning soni siyosiy-ma’muriy kartadagiga nisbatan juda kam. Siyosiy-ma’muriy kartadagi ba’zi bir aholi joylari: Jasliq, Qo’ng’irot, G’allaorol, O’smat, Chinoz va boshqalar siyosiy kartada berilmagan. Holbuki, bu shaharlar orientir hisoblanadi. Kartada tasvirlanayotgan xududlarning o’ziga xos xususiyatlarinie’tiborga olish generalizasiyaning to’rtinchi omilidir. Har qanday hudud kartasida u joyning o’ziga xos tabiiy xususiyatlari saqlanishi kerak. Masalan, Finlyandiya «ming ko’llar» mamlakati deb yuritilib, uning janubiy qismida ko’llar landshafti asosiy o’rin tutadi. Generalizasiyaga ko’ra kartada mayda ko’llar tasvirlanmasa ham bo’lar edi. Lekin Finlyandiya kartasida ko’llar tasvirlanmasa, ko’llar landshafti to’laligicha aks etmay qoladi. SHu sababli mayda ko’llar (masshtabga sig’maydigan ko’llar) ham hududning o’ziga xos xususiyati sifatida tasvirlanishi lozim. O’zbekiston tabiiy