KAVSH QAYTARUVCHI HAYVONLARDA OVQAT HAZMI. Reja: 1. Kavsh qaytaruvchi hayvonlarda ovqat hazmining o‘ziga xos xususiyatlari. 2. Me’da oldi bo‘lmalarida ovqat hazm bo‘lishi. 3. Kavsh qaytaruvchi hayvonlar oshqozonining harakati(motorikasi). 4. Shirdonda oziqalarning hazmlanishi. Tayanch IBORALAR. Katta qorin, to‘r qorin, qat qorin, shirdon, organik kislota, achish-chirish, oziqa, go‘sht, sut, o‘txo‘r, dag‘al oziqa, oqsil, yog‘ uglevod, don, dukkakli, beda, pichan, lab, til, tish, so‘lak bezi, 25 kun, refleks, 2 oy, 3 oy, 40-60 l, azot, 30-35%, ferment, bo‘tqa, naycha, tarnov, chirish, mekkoniy, uvuz suti, kraxmal, kletchatka, oqsil, yog‘, bakteriya, infuzoriya, zamburug‘, nerv, gumoral, M.N.S., so‘rilish, adashgan nerv, simpatik nerv. 1.Kavsh qaytaruvchi hayvonlar chorvachilik sohasida eng asosiy o‘rinni yegallab insonlarning asosiy oziq-ovqat manbai go‘sht, sut va yog‘lar bilan ta’minlaydi. Shuning uchun ham kavsh qaytaruvchi hayvonlarning organizmida kechadigan jarayonlarni yaxshi bilishimiz kerak. Dona halqimiz maqollarida «Molning suti tilida» deyishlari bejiz aytilgan emas ya’ni hayvonlarni yaxshi, sifatli oziqalar bilan oziqalantirilsa mahsulot ko‘p va sifatli bo‘ladi. Hayvonlar hazm sistemalarida kechadigan jarayonlarni yaxshi bilgandagina rejalarni aniq bajaraolish imkoniyatlari tug‘iladi Hayvonlarning yaxshi tarbiyalab, o‘stirib, yaxshi nasl olsak va yaxshi oziqalantirish o‘rganilsa barcha yehtiyojlarni bajarishga sharoit yaratiladi. Sut va go‘shtning sifati, miqdori hamda naslchilik ishlarining muvaffaqiyatli chiqishi hayvonlarning oziqala-nishiga bog‘liq. Kavsh qaytaruvchi hayvonlar o‘tho‘r hayvonlar guruhiga kirib, oziqasi asosan dag‘al oziqa-beda, pichan, somon, o‘simliklarning doni, dukkaklilardir. Kavsh qaytaruvchi hayvonlarda ovqat hazmlanishi boshqa turdagi hayvonlar oshqozonida kechadigan hazmlanish jarayoni-dan farq qilib, ularning oshqozoni to‘rt kameradan: katta qorin, to‘r qorin, qat qorin va shirdondan yoki chin (haqiqiy) me’dadan iboratdir. Bu kameralarning har birida kechadigan jarayonlar o‘ziga xos bo‘lib,u hazm jarayon-larining murakkabligidan dalolat beradi. Me’da oldi bo‘lmalari ichki shilliq pardasi mo‘g‘izlanmagan yassi epiteliy bilan qoplanib, shira ajratuvchi bezlari yo‘q. Shirdon shilliq pardasi bir kamerali hayvonlar me’dasiga o‘xshash tuzilgan bo‘lib, qo‘shimcha, bosh va qoplama hujayralarga yega bo‘lishi uni chin me’da deyilishiga sabab bo‘ladi. kavsh qaytaruvchi hayvonlar oshqozonida ovqat hazmini yaxshi tushinish uchun har qaysi kamerasidagi hazmlanish va qizil o‘ngach navi bilan tanishib chiqilishi lozim. Katta qorin oshqozonning boshlang‘ich va katta qismi bo‘lib, qorin bo‘shlig‘ini chap tomonini to‘liq yegallab, o‘ng tomonni ham qisman yegallab, hajmi qoramollarda 100 – 300, qo‘y va yechkilarda 13 – 23 litrdir. Ichki shilliq pardasida turli tomonga yo‘nalgan buramalar katta qorin bo‘shlig‘ining dahlizi, dorsal va ventral xoltalarga va kaudo – dorsal hamda kaudo – vetral ko‘r xoltalarga ajratadi. Yosh hayvonlar katta qorin shilliq pardasida 0,5 sm, katta hayvonlarda 1 sm keladigan so‘rg‘ichlar bor bo‘lib, uning tuzilishi bajaradigan vazifasiga mosdir. To‘r qorin ikkinchi qism bo‘lib, hajmi sigirlarda 5 – 10 litrni, qo‘y va yechkilarda 1,5 – 2,0 litr atrofidadir. U katta va qat qorin hamda tegishli yo‘llar bilan qizil o‘ngach navi bilan tutashgan. U dumoloq xaltani yeslatib, ichki shilliq pardasi asalari uyasiga o‘xshash to‘rdan iborat bo‘lib shuning uchun ham uni to‘r qorin deyiladi. Qat qorin uchinchi qism bo‘lib, hajmi karomollarda 7 – 18 litrni, qo‘y va yechkilarda 0,3 – 0,9 litrni tashkil yetadi. Qat qorin to‘r qorin va shirdon bilan tutashgan bo‘lib ichida katta, o‘rta va kichik varaqchalar bo‘lib, bu qism qoramollarda yaxshi rivojlangan. Qizil o‘ngach navi – yosh hayvonlarda oziqa hazmlanishida katta ahamiyatga yega. Qizil o‘ngach katta qorin dahlizi bilan to‘r qorin oralig‘ida tugab, shu joydan qizil o‘ngach davomi sifatida qizil o‘ngach navi boshlanadi va to‘r qorin tubi bilan qat qoringa yetib boradi. Yosh kavsh qaytaruvchi hayvonlarda oshqozonda ovqat hazm bo‘lishi hayvonni yoshiga qarab o‘zgaradi. Murakkab oshqozonni turli qismlari hayvonning turli yoshida turlicha rivojlanadi. Ularni me’da oldi bo‘lmalari yaxshi rivojlanmagan holda tug‘iladi, ya’ni me’da oldi bo‘lmalari qo‘zi va buzoqlarda shirdondan kichik bo‘ladi. ular hayotining dastlabki kunlarida me’da oldi bo‘lmalari sekin rivojlanadi. Yosh hayvon ichgan sut yoki suyuqlik qizil o‘ngach navi orqali katta qoringa tushmay to‘r qorin tubi bilan to‘g‘ri shirdonga tushib hazmlanadi. Ular dag‘al oziqa istemol qilishi bilan hazmlanishda katta qorin ishtirok yetadi. Ular 2 – 3 oyligida katta qorinda 10 – 12% oziqa modda hazmlanishda ishtirok qiladi. Natijada bijg‘ish jarayoni avjga chiqib, quloq oldi so‘lak bezi uzliksiz so‘lak ajratadi. Ularda qizilo‘ngach navi lablari yaxshi qo‘zg‘aladi va yosh hayvonlar me’da oldi bo‘lmalari ham voyaga yetgan hayvonlarnikiga o‘xshab+ harakat qiladi. Yosh hayvonlar onasini yemganida, suv yoki sut ichganida qizil o‘ngach navini labi reflektor qo‘zg‘alib, naycha hosil qiladi. Natijada ichilgan suv va sut katta qoringa tushmasdan to‘r qorin orqali qat qorin va undan shirdonga o‘tadi. Qizil o‘ngach navi lablarining qo‘zg‘alishi yemish va suv ichish tufayli til va tomoq pardalarini retseptorlarini qo‘zg‘atadi. Qo‘zg‘alish markazga intiluvchi nerv orqali uzunchoq miyadagi markazga borib, markaz qo‘zg‘alib javob reaksiyasi adashgan nerv markazdan qochuvchi tolalar orqali qizil o‘ngach navini labiga uzatilib, uni qo‘zg‘atib, naycha holatiga keladi. Adashgan nervni ikki tomonlama kesilsa bu refleks yo‘qoladi. Qizil o‘ngach navi lablarini qo‘zg‘alishi shartli reflektor ravishda ham ro‘yobga chiqib, bunda katta yarim sharlar po‘stlog‘i ishtirok yetadi. Hayvon ulg‘oya borishi bilan qizil o‘ngach navi o‘sishda me’da oldi bo‘lmalaridan orqada qolib ketib, lablari dag‘allashadi, qo‘zg‘alaolmaydigan, naycha hosil qilaolmay o‘z ahamiyatini yo‘qotadi. Katta qorinda oziqa hazmlanishi bir qancha usullar yordamida o‘rganilib, ularga katta qorinning ayrim qismlarini qolgan qismlaridan ajratish, ularga uzaro anastomozlar o‘rnatish, sun’iy katta qorin hosil qilish va naychalar o‘rnatish usullari yordamida o‘rganiladi. Og‘izda yuzaki chaynalib yutilgan ozuqalar katta qoringa tushadi, u yerda so‘lak bilan yumushatiladi, bo‘rttiriladi, turli xildagi mikroorganizmlar ishtirokida parchalanish jarayonlari yuzaga keladi. Katta qorinda oziqa hazmlanishida mikroorganizmlarning o‘rni muhim bo‘lib, ular organik moddalarni parchalay-di, ba’zilarini sintezlaydi. Sut yoki uning o‘rnini bosadigan suyuq oziqalar bilan oziqalanayotgan yosh kavsh qaytaruvchilarning katta qornida oziqa hazm bo‘lmaydi, chunki ularda mikroorganizmlar yo‘q. Katta qoringa mikroorganizmlar fakat dagal ozikalar bilan kiradi, tez ko‘payadi va katta qorindagi hazm jarayonlarini darajasini belgilab beradi. Ana shunday qilib, katta qorinda oziqa hazm bo‘lishi umr bo‘yi mikroorganizmlar ishtirokida ruyobga chiqadi, ya’ni infuzoriyalar, bakteriyalar, ya’ni streptokokklar, rumino-kokklar, suksinogen bakteriyalar sellyulozani parchalovchi bakteriyalar katta qorinning asosiy mikrofloralari bo‘lib xizmat qiladi. Katta qorindagi mikroorganizmlarning xili, miqdori iste’mol qilinayotgan oziqa turiga, tarkibiga, hayvonning yoshiga, oziqalanishiga, mahsuldorligiga va boshqa-larga bogliqdir. Kavsh qaytaruvchi hayvonlarning katta qorni-dagi 1 gr oziqada 20 turga mansub bo‘lgan 10 milliard bakteriya va 1 million infuzoriyalar bo‘ladi. Infuzoriyalarning 120 xili hayvonlarning katta qornida uchrashi mumkin. Mikroorgani-zmlar oziqalarga mexanik ta’sir ko‘rsatadi, ularni parchalaydi va oziqa tarkibidagi oqsillar, azotli birikmalar, qisman kletchatka, kraxmal va boshqalarni o‘zlashtiradi va o‘z tanasining oqsillarini va polisaxaridlarni sintezlaydi. Shunday qilib, mikroorganizmlar tanasi hayvonlar organizmi uchun tuyimli moddalarning manbalari bo‘lib hisoblanadi. Ozuqadagiga nisbatan mikroorganizmlarning oqsili hayvon organizmi uchun nihoyatda qiymatlirokdir. Ularning oqsillari o‘zlarining aminokislota tarkibiga ko‘ra organizm oqsiliga yaqin turadi. Demak, mikroorganizm oqsillari ham hayvon organizmi uchun to‘la qiymatli oqsillar o‘rnini bosar ekan. Mikroorganizmlar faoliyatlari tufayli katta qorinda bijg‘ish jarayoni yuzaga kelib turli xildagi gazlar va uchuvchi yog kislotalari hosil bo‘ladi va shu yerdan qonga shimilib, organizm tomonidan o‘zlashtiriladi. Katta qorinda kechayotgan oziqa hazmlanishining to‘g‘ri kechishi mikroorganizmlarning aktivligiga, mikroorganizmlarning turlarini foydali qismlarining ko‘p hosil bo‘lishiga bog‘liqdir. Normal hayotiy jarayonlar davrida katta qorinda harorat 38-410 da, rN ko‘rsatkichi 6,5-7,4 atrofida bo‘lib, bu holat mikroorganizmlar yashashi uchun juda qulaydir. Katta qorindagi muhit osonlikcha o‘zgarmasdan doimo birday soqlanib bunda quloq oldi so‘lak bezlarining uzliksiz so‘lak ajralishini ahamiyati kattadir. Katta qorinda hosil bo‘ladigan turli xil kislota va kislotali boshqa moddalar katta qorin muhitini o‘zgartirib, mikroorganizmlarning yashashi uchun noqulay sharoitlarni hosil qilishi mumkin. Ana shu paytda quloq oldi so‘lak bezidan ishlanayotgan so‘lak bu kislotali xususiyatga yega bo‘lgan moddalarni neytrallab turadi. Katta qorindagi muhitning barqarorligi oziqalarning vaqti-vaqti bilan arala-shib, so‘rilib turilishida muhim ahamiyatga yega. Katta qorindagi mikroorganizmlarning hazm jarayonlari uchun zarur bo‘lgan turlarni rivojlanishi rasion tarkibining qanchalik tez-tez o‘zgarib turishiga ham bog‘liq. Hayvonlar muayyan oziqa turi bilan uzoq vaqt oziqalanayotgan bo‘lsa bu vaqtda katta qorinda mikroorganizmlarning muayyan turlari, ya’ni shu oziqani hazmlanishda ishtirok yetadigan turlari rivojlanadi. Agar bu hayvonlarda oziqasi to‘satdan o‘zgartirilsa, unda yangi oziqani parchalavchi mikroorganizmlar yetishmaganligidan hazmlanish jarayoni izdan chiqadi, shularni inobatga olgan holda hayvonlarni bir oziqa turdan ikkinchi oziqa turiga o‘tkazish asta sekinlik amalga oshirilishi lozim. Katta qorinda oziqalar to‘la parchalanmasdan ularning hazmlanmagan qismlari vaqti-vaqti bilan og‘izga qaytariladi, qayta chaynalib yetarlicha maydalangandan, mayinlashganidan keyin oziqaning tegishlicha parchalangan qismi katta qorindan me’da oldi bo‘lmalarining kelgusi qismlariga o‘tkaziladi. Katta qorinda uglevodlar, ya’ni kletchatkaning hazmlanishi yuzaga kelib, u murakkab polisaxariddir. Kavsh qaytaruvchi hayvonlar yeydigan o‘simlik oziqalari 40 – 50% ni kletchatka tashkil yetadi. Ovkat hazm qilish jarayonida qatnashadigan shiraning tarkibida kletchatkani parchalaydigan fermentlar yo‘q bo‘lsada, lekin polisaxaridlarning o‘zlashtirilishi yuzaga keladi. Hazm sistemasida hazm bo‘ladigan kletchatkaning 80% ni sellyulozani parchalovchi bakteriyalar ishtirokida katta qorinda parchalanishi yuzaga keladi. Kletchatka polisaxarid bo‘lganligi tufayli u energiya manbai sifatida xizmat qiladi. Bakteriyalarning fermentlari kletchatkani disaxaridlarga, so‘ngra monosaxaridlarga parchalaydi. Hayvonga kam oziqa berilsa, yoki shu oziqani asosiy qismini engil hazmlanuvchi uglevodlar tashkil qilsa kletchatkaning hazmlanishi yomonlashadi, chunki bu paytda oziqa tezlik bilan katta qorindan o‘tib ketadi, iste’mol qilinayotgan oziqaning tarkibida engil hazm bo‘ladigan uglevodlar ko‘p bo‘lishi me’da oldi bo‘lmalarida shu uglevodlarni parchalovchi bakteriyalarning ko‘payishi va kletchatkani parchalovchi bakteriyalarning kamayishiga sabab bo‘ladi. Katta qorinda bakteriya va infuzoriyalar engil hazm bo‘ladigan uglevodlardan kraxmal va qandning hazm bo‘lishida ahamiyati katta bo‘lib, bu jarayonda mikroorganizmlar faoliyati tufayli, bijg‘ish jarayonlari hisobiga kraxmal va qandni parchalanib, har xil o‘zgarishlarga uchraydi. Kraxmalning barcha turlari ham birxil tezlikda hazm bo‘lmasdan, makkajuxori kraxmali, kartoshka kraxmaliga nisbatan, pishirilgan kraxmal xom kraxmalga nisbatan tez hazm bo‘ladi. Kraxmal organizmda me’da osti bezi, ichak shirasining fermentlari ta’sirida hazm bo‘laveradi, lekin u katta qorinda mikroorganizmlar faoliyati uchun zarur bo‘lganligi uchun uning katta qorindagi hazmlanishini ahamiyati kattaroqdir. Kavsh qaytaruvchi hayvonlarning yegan ozuqasidan me’da oldi bo‘lmalarida kletchatkaning parchalanishi natijasida mono va disaxaridlar hosil bo‘ladi. Achish – bijgish jarayonlari natijasida bu qandlardan sut, sirka, propion, moy kislotalari hosil bo‘ladi. Tekshirishlar – hayvon oziqa rasioniga bog‘liq ravishda bir kunda katta qorinda 4 litrgacha uchuvchi yog kislotalari va ulardan tashqari, achish-bijg‘ish jarayonining oqibatida izomoy, izovalerian, ikki metil moy kislotalari kabi zanjirli uchuvchi yog kislotalari ham hosil bo‘ladi. Konsentratlar, tarkibida oqsili ko‘p bo‘lgan oziqalar berilganda moy kislotasi hosil bo‘ladi, lekin sirka va propion kislotalarning hosil bo‘lishi kamayadi. Tarkibida engil hazmlanadigan uglevodlar (shakar lavlagisi, boshqalar) ko‘p bo‘lgan oziqalarni hayvon rasioniga birdan kiritilsa, hayvonlar katta qornida o‘zlashtirilaolishi mumkin bo‘lgandan ko‘proq sut kislotasi hosil bo‘ladi va bu organizmda hazmlanishini buzilishiga va zaharlanishga sabab bo‘ladi. Shulardan kelib chiqgan holatda tez, engil hazmlanadigan uglevodlarning rasionga kiritilib va ularning miqdorini asta-sekinlik bilan oshirib borilishi lozim. Bu vaqtda katta qorinda ko‘p sut kislotalarni parchalaydigan mikroorganizmlar hosil bo‘lib, natijada sut kislotasi bilan zaharlanish kuzatilmaydi. Katta qorinda oqsillarning azotsiz qoldiqlaridan hosil bo‘lgan uchuvchi yog kislotalari, me’da oldi bo‘lmalari devori orqali qonga so‘riladi, bu moddalarning so‘rilish tezligi ularning konsentrasiyasiga bog‘liqdir. Bu kislotalar so‘rilish tezligiga qarab, eng ko‘p sirka kislotasi, so‘ngra moy va propion kislotasi so‘riladi. Bu yog kislotalari organizmning energetik manbai hamda organizmdagi moddalar almashinish jarayonlarida qatnashadi. Oqsillarning hazm bo‘lishi. Katta qorinda xuddi shunday qisman oqsil parchalanishi yuzaga kelib, bu parchalanish achish va chirish hisobiga yuzaga keladi. Katta qorinda oqsillar, mikroorganizmlar fermentlari ta’sirida peptidlar, aminokislotlar so‘ngra ammiakgacha parchalanadi. Oqsillar parchalanishining mahsulotlari mikroorganizmlar tomonidan o‘zlashtirilib, o‘z tanalarining oqsilini sintezlaydi. Oziqa tarkibidagi oqsillarning 40-80 % hazm jarayonida mikroorga- nizm tanasining oqsiliga aylanadi, qolgan qismi o‘zgarmay shirdonga o‘tib, u yerda hazmlanishi davom yetadi. Mikroorga-nizmlar tomonidan sintezlangan oqsillar hayvonlar organizmi uchun to‘la qiymatli oqsil hisoblanib, ularning tarkibida almashtirib bo‘lmaydigan aminakislotalarning barchasi mavjud. Oziqa oqsillari hayvon organizmiga yaxshi singishi uchun rasionda engil hazmlanadigan uglevodlarning nisbati to‘g‘ri bo‘lishi kerak, agarda oziqada oqsil haddan tashqari ko‘p bo‘lib engil hazmlanuvchi uglevodlar kam bo‘lsa, oqsillarning parchala-nishi natijasida hosil bo‘lgan ammiak to‘la o‘zlashtirilmay qoladi. Bu o‘sha muhitda uglevodlar kamligidan mikroorganizmlarning yetarlicha katta qorinda ko‘paymasligi bilan bog‘liqdir. Hosil bo‘lgan ammiak katta qorin devori orqali qonga so‘rilib jigarda mochevinaga aylanadi. Mochevinaning kam qismi so‘lakka o‘tib, qaytadan katta qoringa tushadi, aksariyat qismi siydik bilan tashqariga chiqarilib tashlana-di. Agarda ammiak juda ko‘p so‘rilsa, jigar uni mochevinaga aylantirishga ulgura olmaydi natijada ammiak bilan zaharlanadi. Demak, rasion tarkibida oqsillar haddan tashqari ko‘p bo‘lishi organizmning zaharlanishiga sabab bo‘lar ekan. Shulardan kelib chiqqan holatda kavsh qaytaruvchi hayvonlar rasioni tarkibidagi oqsil moddalar hamda engil hazm bo‘ladigan uglevodlar miqdori to‘g‘ri nisbatda bo‘lishi lozim. Shunday sharoitlardagina katta qorinda ammiakni yaxshi o‘zlashtiradigan mikroorganizmlar rivojlanib ko‘payadi va ular ammiakni o‘z tanasining oqsilini sintezlash uchun sarflaydi va oqsillarni hayvon organizmi to‘la o‘zlashtira oladigan bo‘ladi. Katta qorindagi mikroorganizmlar oqsil bo‘lmagan azotli moddalardan ham o‘zlarining tanalarini oqsillarini sintezlaydi, shulardan kelib chiqgan holatda hayvonlarni mahsuldorligini oshirish maqsadida kavsh qaytaruvchi hayvonlar rasioniga tegishli miqdorda sun’iy mochevina karbamid qo‘shib berish taklif qilingan yedi. Karbamidning tarkibida 45 % gacha azot bo‘lib, katta qorindagi mikroorganizmlar o‘z tanasining oqsillarini karbamid tarkibidagi azotdan ham sintezlaydi. Karbamid berish oqibatida oqsilli oziqalarni ma’lum miqdorda tejash yo‘lga qo‘yiladi. Bu holat quyidagicha yuzaga keladi: katta qorinda karbamid mikroorga-nizmlardagi uriaza fermenti ta’sirida ammiak va karbanat angidridga parchalanib, ammiak va uglevodlarning parchalanish mahsulotlari mikroorganizmlar tomonidan o‘zlashtiriladi va mikroorganizmlar organizmining to‘la qiymatli oqsili sintezlanadi va bu oqsil to‘la qiymatli oqsil sifatida organizm tomonidan yaxshi o‘zlashtiriladi. Sigirlarda hazmlanadigan oqsilga bo‘lgan kundalik yextiyoj 25-30 %, qo‘ylar 30-35 % karbamid bilan almashtirish maqsadga muvofiq yoki sigirlar bir kunda 80-150 gr, qo‘ylar 13-18 gr. karbamid olishlari lozim. Karbamidni ozuqa bilan yaxshi aralashtirilib, 2-3 bo‘lakga bo‘lib beriladi va bu vaqtda oziqa tarkibida engil hazmlanadigan uglevodlar yetarlicha bo‘lishi lozim. Karbamid bo‘lmagan sharoitda oziqaga sirka, propion kislota-larining ammoniyli tuzlarini qo‘shib bersa ham bo‘ladi, chunki ular mikroorganizmlar uchun azotli va uglevodli oziqa o‘rnini bosadi va mikroorganizmlarni yaxshi rivojlanib, ko‘payib o‘z tanalarining oqsillarini sintezlash uchun yetarli moddalar bilan ta’minlanadi. Mikroorganizmlarning faoliyatlari tufayli katta qorinda vitaminlar sintezlanib, jumladan V gurux vitaminlaridan riboflavin, tiamin, nikotin kislotasi, folat kislotasi, pantotent kislotasi, biotin, piridoksin, V12vitamin, yogda yeruvchi K vitamini sintezlanadi. bu kavsh qaytaruvchi hayvonlarning oziqasida bu vitaminlarning bo‘lishi shart emas degan xulosaga olib kelsada, lekin oziqa tarkibida bu vitamin-larni sintezlanishini ta’minlovchi tarkibiy qismlari bo‘lishi shart. Jumladan, V12 vitamin ning sintezlanishi uchun kobalt zarur. Kavsh kaytaruvchi yosh hayvonlarda, ya’ni ular dagal oziqalarga o‘tmasdan oldin ularning oziqasining tarkibida yuqorida keltirilgan vitaminlarning barchasi bo‘lishi shart. Mikrobiologik jarayonlar tufayli katta qorinda har xil gazlar ham hosil bo‘lib, bu gazlar ishtirokida tuyimli moddalar hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan gazlarning xili va miqdori hayvon yeydigan oziqaning miqdoriga va turiga bag‘liqdir. Hayvonlar oziqalangandan 2-3 soat o‘tgach maksimal darajada gazlar hosil bo‘lib, soatiga o‘rtacha 35 litrni tashkil qiladi va bir kunda 1000 litrgacha gaz hosil bo‘lishi mumkin. Gazlar dukkakli o‘simliklarni iste’mol qilganda ko‘p hosil bo‘ladi, oz miqdorda azot, vodorod, vodorod sulfid hosil bo‘lib turadi. Katta qorinda asosan korbanat angidrid va metan hosil bo‘ladi, hosil bo‘lgan karbonat angidrid va metan yesa katta qorindagi achish va bijgish jarayonining oxigi mahsulotlari hisoblanadi. Karbonat angidridning bir qismi katta qoringa tushgan so‘lak tarkibidagi bikarbonatlardan ham hosil bo‘ladi. Mikroorganizmlar o‘zlashtirib ulgurmagan gazlarning ortiqcha qismi og‘iz orqali tashqariga chiqarilsa bir qismi katta qorin devoridan qonga so‘riladi, shuning bilan birga o‘pka orqali ham tashqariga chiqariladi. To‘r va qat qorin funksiyasi. Katta qorinda atroflicha hazm bo‘lgan oziqa me’da oldi bo‘lmalarining navbatdagi qismi to‘r qoringa, so‘ngra qat qoringa o‘tkaziladi. Katta qorinning dahliz qismi bilan to‘r qorin o‘rtasida shilliq parda burmasi bo‘lib, bu burma katta qorinning dahlizi qisqarganda, u bilan to‘r qorin oraligidagi teshikni ma’lum darajada yopadi va katta qorinda yaxshi maydalangan oziqani to‘r qoringa o‘tkazilishi ta’minlanadi. Oziqaning yaxshi maydalanmagan qismi katta qorinda ushlanib qolib tegishlicha maydalanganidan keyin to‘r qoringa o‘tkaziladi. To‘r qoringa tushgan oziqalar darrov qat qoringa o‘tkaziladi va qat qorin varaqlari orasida siqiladi, yeziladi, maydalandi. Bu yerda suv so‘riladi va tegishlicha hazm bo‘lganidan keyin oziqa shirdonga o‘tkazilib, shirdonda hazmlanadi. Oziqalarning me’da oldi bo‘lmalarida ayniqsa katta qorinda hazm bo‘lishida kavsh qaytarish jarayoni muhim ahamiyatga yega. Kavsh qaytarish kavsh qaytaruvchi hayvonlarga xos xususiyat bo‘lib, kavsh qaytaruvchi hayvonlar naridan – beri chaynab yutgan oziqani yana yaxshilab chaynab, maydalaydi so‘lak bilan aralashtiradi. Chunki chala chaynalgan oziqa hazm sistemasida yaxshi hazm bo‘lmaydi organizmga to‘la singmaydi. Shuning uchun kavsh qaytarish jarayoni hazm jarayonini muhim bosqichi bo‘lib qoladi. Kavsh qaytarish reflektor jarayon bo‘lib, u quyidagicha amalga oshadi: katta qorindagi oziqalarning dag‘al qismlari qizilo‘ngach navi va to‘r qorindagi taktil retseptorlarni qo‘zg‘atadi, qo‘zg‘alish adashgan nervning tegishli afferent tolalari orqali uzunchoq miyadagi kavsh qaytarish markaziga uzatiladi. Markaz qo‘zg‘alib javob reaksiyasi adashgan nervning yefferent tolalari orqali to‘r qorin va qat qoringa hamda oziqaning ogizga qaytarishda ishtirok yetadigan boshqa organlarga o‘tkaziladi. So‘ngra oziqaning og‘izga qaytarilishi to‘r qorinning qo‘shimcha qisqarishi bilan boshlanadi. Bu paytda nafas harakatlari nafasni chiqarish davrida to‘xtab hiqildoq yopiladi va nafas olishga intilib, ko‘krak qafasidan qizilo‘ngachning katta qoringa kirish qismida bosim pasayib qizilo‘ngachning kardial sfinktori ochiladi. Bu vaqtda katta qorin dahlizdagi oziqaning ma’lum qismi qizilo‘ngachga qarab harakat qilib qizil o‘ngachga chiqadi va qizilo‘ngachning antiperistaltik harakati tufayli oziqa og‘izga chiqariladi. Oziqa halqumdagi kranial sfinktorda siqiladi va oziqning suyuq qismi katta qoringa qaytib tushadi. Og‘izga qaytarilgan oziqani chaynalishi, uning xarakteriga, xiliga bog‘liq holatda 20-60 soniya davomida yeziladi. Oziqa atroflicha chaynalgandan so‘ng yana yutiladi. Shunday qilib, oziqaning yutilishi va qayta og‘izga chiqarilishi shu tariqa davom yetaberadi. Kavsh qaytarish oziqa yegandan keyin qo‘ylarda 20-45 daqiqa, qoramollarda 30-70 daqiqadan keyin boshlanadi. Bu vaqt davomida katta qorinda oziqa bo‘rtadi, yumushaydi, engil chaynaladigan holatga keladi. Kavsh qaytarish navbatma-navbat keladigan alohida davrlardan iborat bo‘lib, bu davrlarning har qaysisi o‘rtacha 30-60 daqiqani tashkil yetadi. Kavsh qaytarish davrining davomiyligi murakkab oshqozonning turli qismlarini oziqa bilan qanchalik to‘lganligiga, oziqa dag‘al qismlarining katta qorin, to‘r qorin devorlariga ta’sir qilish darajasiga bog‘liq. Agarda katta qorindagi oziqaning asosiy qismi yaxshi chaynalib maydalangan bo‘lsa, bu katta qorin va to‘r qorin devorlarini dag‘al oziqlardan ta’sirlanishini pasaytirib, katta qorin, to‘r qorindan qat va undan oziqani shirdonga o‘tkazilishini jadallashtiradi. Shirdonda bosim oshadi, oldingi qismlarida kamayadi. Oqibatda me’da oldi bo‘lmalar harakati pasayib, katta qorindan og‘izga oziqa chiqarilishi to‘xtab, pauza boshlanadi. Pauza davrida oziqa shirdondan ichakka, qat qorindan shirdonga o‘tadi. Ozuqaning asosiy qismi qat qorindan shirdonga, shirdondan hazmlangani ichakga o‘tkazilishiga qadar pauza davom yetadi. Ozuqaning ko‘p qismi ichakga o‘tib, qat qorin va shirdonda bosim pasayadi, katta qorin va to‘r qorinni dag‘al oziqadan ta’sirlanishini kuchaytirib, kavsh qaytarilishi takrorlanadi. Natijada murakkab oshqozonning oldingi qismlarida bosim pasayib, keyingi qismlarida bosim ko‘tariladi. Me’da oldi bo‘lmalarining harakati susayadi. Katta qorindan oziqaning og‘izga chiqarilishi to‘xtaydi, pauza boshlanadi. Pauza davrida oziqa qat qorindan shirdonga, shirdondan ichakka o‘tadi. Oziqaning asosiy qismi qat orindan shirdonga, shirdondan ingichka ichakka o‘tkazilganga qadar pauza davom yetaveradi. Oziqaning asosiy qismi ichakka o‘tgandan keyin qat qorin va shirdonda bosim pasayadi katta qorin va to‘r qorinlarning dag‘al oziqa bilan ta’sirlanishi kuchayadi, natijada oziqani og‘izga qaytarishga, ya’ni kavsh qaytarishni takrorlanishiga sabab bo‘ladi. Kuzatishlarda me’da oldi bo‘lmalariga, shirdonga bir vaqtda fistula qo‘yib, hazm sistemasining, ya’ni oshqozonni tegishli qismlarining bosim o‘zgarishlari o‘rganilgan. Turli qismlarni ta’sirlantirish yo‘li bilan kavsh qaytarishni yuzaga chiqarish va tormozlash mumkin. To‘r qorindagi retseptorlarni ta’sirlab kavsh qaytarish vaqtini uzaytirish mumkin, shirdondagi resetiorlarni ta’sirlab kavsh qaytarish vaqtini kamaytirish ham mumkin. Katta qorindagi oziqa qancha yaxshi maydalangan, suyulgan bo‘lsa, kavsh qaytarish vaqti ham shuncha qisqa bo‘ladi. Kavsh qaytarish tashqi muhit ta’sirotlariga ham bog‘liq. Tinch turgan vaqtda, salqin bo‘lganda, tungi paytlarda kavsh qaytarish yaxshi kechadi. Kavsh qaytarish uchunchoq miyadan tashqari o‘rta miyaning retikulyar formatsiyasi, oraliq miyaning gipotalamus qismi, po‘stloq osti yadrolari, po‘stloqning premator zonasi tomonidan ham boshqariladi. Kavsh qaytarish hayvon ixtiyoriga bog‘liq bo‘lib, kavsh qaytarayotganda hay- vonni uyqidan uyg‘onishi bu jarayonda katta yarim sharlar po‘stlog‘i ishtirokini bildiradi. Katta qorinda oziqadan har xil gazlar hosil bo‘lib, og‘iz orqali tashqariga chiqarilib turadi. Bu ham reflektor jarayondir. Katta qorin gazlari uni devorini ta’sirlab katta qorin darsol xaltasi qisqaradi va gaz to‘r qorin darsol qismiga haydaladi natijada qizilo‘ngach kardial qismi kengayib gazlar qizilo‘ngachdan og‘izga har soatda 17-20 marta chiqaradi, bu gazlarni bir qismi qonga so‘rilib o‘pka orqali ham chiqariladi. Qoramollar katta qornida hosil bo‘ladigan karbanat angidridni 11 – 39%, metanni 22% qonga so‘rilib, o‘pka orqali chiqariladi. Agar tez gaz hosil qiladigan oziqa bilan boqilsa gaz ko‘p hosil bo‘ladi. Oshqozon oldi bo‘lmalar harakatini bir kamerali oshqozonnikiga o‘xshash o‘rganiladi.katta qorin harakatlarini o‘rganish uchun och biqin atrofini paypaslab, och biqinga ruminograf qo‘yib katta qorin harakatini yozib olsa bo‘ladi. Oshqozon oldi bo‘lmalar harakati to‘r qorin harakati bilan boshlanib ikki fazali qisqaradi. Avval to‘r qorin chala qisqarib ya’ni yarim qisqarib, keyin bo‘shashib avvalgi holatiga qaytib, keyin to‘liq qisqaradi. To‘r qorinni ikki fazali harakati 30-60 sekunda takrorlanib, to‘r qorin qisqarishi qizil o‘ngach navining qisqarishi bilan bir vaqtda yuzaga keladi. Bulardan so‘ng katta qorinni turli qismlari: katta qorin dahlizi, so‘ng darsal xoltasi, keyin ventral xoltasi, koudodarsal, kaudoventiral xaltalar navbatma navbat qisqa-radi. Bu harakatlar ozuqalarni yaxshilab aralashtirib, qisqarayotgan qismdan haydaydi. To‘r qorinni bir yoki ikki qisqarishdan so‘ng katta qorin qo‘shimcha qisqaradi. Xuddi shunday qat qorin ham qisqarib turadi. Oshqozon oldi bo‘lmalar harakatini markaziy nerv sistemasi orqali boshqarilib, hazm sistemasining turli qismlaridan ta’sirot aferent nervlar orqali uzunchoq miyadagi markazga uzatiladi va oshqozon oldi bo‘limlar harakatini tezlashtiruvchi impulslarni adashgan nerv va sekinlashtiruvchi impulslarni simpatik nerv orqali yuboradi. Masalan: og‘iz bo‘shlig‘i retseptorlari ta’siridan me’da oldi bo‘lma-lar harakati tezlashsa, 12 barmoqli ichak retseptorlari ta’sirlansa me’da oldi bo‘lmalar harakati sekinlashadi. Me’da oldi bo‘lmalar qismlari bir-birini faoliyatiga reflektor ta’sir ko‘rsatar ekan. Shirdon oziqa bilan to‘lsa qat qorin harakati tormozlanadi, qat qorin to‘lishi katta va to‘r qorin harakatini tormozlaydi. Me’da oldi bo‘lmalar harakati shartli reflektor yo‘l bilan ham boshqarilib turiladi. Oshqozon oldi bo‘lmalari avtomatik harakat qilib adashgan nervni kesilishi avval me’da oldi bo‘lmalar harakatini to‘xtatib keyin yana ishlab ketadi. Bu harakatlar me’da oldi bo‘lmalarining nerv tugunlarining faoliyati tufayli yuzaga kelib, harakatlar ancha zaif bo‘lib, bir biriga mos, uyg‘un qisqarmaydi va organizm yehtiyojlarini qondiraolmaydi. Demak, katta qorinda hazmlangan ozuqa to‘r qoringa o‘tkazilib yaxshi maydalanmagan ozuqalar katta qorin bilan to‘r qorin shilliq pardasini qisqarishi hisobiga to‘r qoringa o‘tkazilmay katta qorinda qoladi. To‘r qoringa tushgan oziqa tezda qat qoringa o‘tkaziladi va qat qorin varaqlari orasida siqilib, yezilib maydalanadi va suvning ko‘p qismi shu yerda so‘riladi. Keyinchalik bu yerda hazmlanish tugab oziqa shirdonga o‘tadi. 4.Shirdon ichki shilliq pardasi bir kamerali me’daga o‘xshab o‘zida bez hujayralarini saqlab bir kamerali me’da shirasiga o‘xshash shira ajratadi. Shirdonda shira ajralishini I.P.Pavlov usuli asosida ya’ni kichik me’dacha bichish usuli bilan o‘rganish keng qo‘llani-ladi. Shirdon shirasini turli hayvonlar turli miqdorda ajra-tib, qo‘ylar bir sutkada 4,2 l, qoramollar 40-80 l, buzoq 30 l shira ajratib muhiti rN 1,0-1,5 umumiy kislotalik miqdori 0,27-0,39, yerkin xlorid kislota 0,23-0,29% bo‘lib, kuchi Mett bo‘yicha 3,3-3,6 mm. Tashenov K.T. 1963 kuzatishida shirdon shirasining ajra-lishi hayvonning sut berish va bug‘ozlik davrlarida turlicha bo‘lib hayvonlar bug‘ozlik davrida shiraning hazm kuchi oqsil parchalashi yuqori bo‘lib, sut berish davrida yesa eng yuqori bo‘ladi. Shiraning eng ko‘p ajralishi laktatsiyaning kuchayganida kuzatilib, shira ajralishini kamayishi laktatsiyaning tugashida kuzatiladi. Qo‘ylar shirdon shirasini kislotaligi 0,31% yerkin xlorid kislotasi 0,25% bo‘lib, kuchi Mett bo‘yicha 2,1-4,5 mm.dir. Shirdon shirasining fermentlarining miqdori hayvonlar yoshiga, oziqalanish xarakteriga qarab o‘zgaradi. Yosh sut bilan oziqalanuvchi hayvonlar shirdon shirasida ximozin fermenti ko‘p bo‘ladi. Me’da oldi bo‘lmalaridan uzluksiz oziqa shirdonga o‘tib turganligi uchun shirdonda shira uzluksiz ajraladi. Yaylovda oziqalanib yurgan qorako‘l qo‘ylar shirdoni uzluksiz shira ajratib hatto shirdon bo‘shab qolsa ham shira ajrala-berib, tegishli markazning qo‘zg‘algan holda bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lsa kerak. Shirdondan shira ajralishi ikki davrda kechadi, reflektor va neyroximiyaviy davrlarda. Shira shartli reflektor yo‘l bilan ham ajraladi. Birinchi murakkab reflektor davr, ikkinchi gormonal faktorlar ta’sirida shira ajralishini X.Sh.Xayrutdinovning ilmiy tadqiqot ishlarida ya’ni jinsiy siklga qarab shira ajiralishini o‘zgarishi aniqlangan. Hayvon kuyikkanda shirdonda shira ajralishi 17% kamayib, kislotaligi past bo‘lsa, bug‘ozlik davrida 28,3%, laktatsiyaning dastlabki kunlari 51,3% bo‘lib kislotalik va fermentativ xususiyati o‘zgaradi. Shirdondagi hazmlanish bir kamerali oshqozondagiga o‘xshash bo‘lib, tarkibidagi pepsin, oqsillarni albumoz va peptonlargacha hatto aminakislota-largacha parchalaydi. Shirdon lipazasining miqdori nihoyatda kam bo‘lib, yog‘larni hazmlanishida ahamiyati kam. Shirdonning yuqori qismlarida ya’ni shira shimilmagan qismlarda uglevodlar so‘lak va oziqa tarkibidagi fermentlar ta’sirida parchalanib turadi. Oziqaga shirdon shirasini shimilishi bilan amilolitik jarayon to‘xtab proteolitik jarayon boshlanadi. Shirdon motorikasi bir kamerali hayvonlar me’dasi matorikasiga o‘xshash bo‘ladi, lekin shirdonning harakat me’da oldi bo‘lmalarining harakatiga qarab sikl bilan o‘tadi ya’ni osoyishtalik davri bilan almashinib turadi. Kavsh qaytaruvchi hayvonlarning oshqozonida oziqa hazmlanishi yoshiga qarab o‘zgarib, me’da oldi bo‘lmalari har xil rivojlangan. Kavsh qaytaruvchilar onadan tug‘ilganida ko‘zi va buzoqlar me’da oldi bo‘lmalari shirdondan kichik, rivojlanishi sekin. Ular ichadigan sut suyuq oziqalar qizil o‘ngach navi orqali katta qoringa tushmasdan, to‘r qorin tubi bilan shirdonga borib tushib hazmlanadi. Dag‘al oziqalar iste’mol qilishi bilan oziqa hazmlanishida katta qorin ham ishtirok yetib, hayvonlarni 2-3 oyligida 10-12% oziqa kata qorinda parchalansa 6 oyligida xuddi katta hayvonlarnikiga o‘xshash bo‘ladi. Yosh hayvonlar dag‘al oziqa bilan oziqalanishiga yerta kirishib, u yerda bijg‘ish jarayoni ro‘yobga chiqib quloq oldi so‘lak bezi uzluksiz so‘lak ajratadi. Yo hayvonlar qizilo‘ngach navi lablari yaxshi qo‘zg‘aluvchan ya’ni voyaga yetgan hayvonlarnikiday harakat qiladi. TAYYoRLANISh UChUN SAVOLLAR. 1.Kavsh qaytaruvchi hayvonlarning xalq ho‘jaligidagi ahamiyatini tushuntiring? 2.Kavsh qaytaruvchi hayvonlar kavsh qaytarishi qachon boshlanadi va qancha vaqt davom yetadi? 3.Katta qorindagi hazmlanish jarayonlari nimalarga bog‘liq? 4.Qizilo‘ngachning fiziologik ahamiyatini tushuntiring? 5.Katta qorinda oziqa hazmlanishi qanday sabablarga bog‘liq? 6.Katta qorindagi mikrobiologik jarayonlarni ta’minlanish-ini tushuntiring? 7.Me’da oldi bo‘lmalar motorikasini tushuntiring? 8. Kavsh qaytarishning fiziologik ahamiyatini tushuntiring? 9.Shirdonda oziqa hazmlanishini tushuntiring?