KOINOT HAQIDA ASOSIY TUSHUNCHALAR

Yuklangan vaqt

2024-11-15

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

24

Faytl hajmi

166,8 KB


1 “KOINOT HAQIDA ASOSIY TUSHUNCHALAR” Kirish........................................................................................... 3 1-bob. Quyosh tizimi va undagi osmon jismlarining kelib chiqishi haqidagi taxminlar ( gipotezalar)…………….. 5 1.1. I.Kant va P.S.Laplas gipotezalari haqida tushuncha……..... 5 1.2 . Katta portlash. Fesenkov va O.Yu. SHmit gipotezalarini o’rganish…………………………………………………….. 9 2-bob. Olamning tuzilishi. Quyosh tizimi………………………10 2.1. Olam va osmon jismlari………………………………………10 2.2. Quyosh tizimi. Quyosh tizimidagi sayyoralar va boshqa osmon jismlari…………………………………………………. 14 XULOSA………………………………………………………….. 24 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………….. 25 1 “KOINOT HAQIDA ASOSIY TUSHUNCHALAR” Kirish........................................................................................... 3 1-bob. Quyosh tizimi va undagi osmon jismlarining kelib chiqishi haqidagi taxminlar ( gipotezalar)…………….. 5 1.1. I.Kant va P.S.Laplas gipotezalari haqida tushuncha……..... 5 1.2 . Katta portlash. Fesenkov va O.Yu. SHmit gipotezalarini o’rganish…………………………………………………….. 9 2-bob. Olamning tuzilishi. Quyosh tizimi………………………10 2.1. Olam va osmon jismlari………………………………………10 2.2. Quyosh tizimi. Quyosh tizimidagi sayyoralar va boshqa osmon jismlari…………………………………………………. 14 XULOSA………………………………………………………….. 24 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………….. 25 2 Kirish. Mavzuning dolzarbligi. Koinot cheksiz kenglikdir. Unda olam joylashgan. Uni o’rganish, unda mavjud jarayonlarni tahlillash va koinotdan tinchlik maqsadida foydalanish bugunning eng dolzarb muammolaridan hisoblanadi.Inson global muammolarining biri sifatida koinot va komosdan faqat va faqat o’rganish obyekti sifatida tinchlikda foydalanish kiritilmoqda. Rivojlangan mamlakatlar tomonidan amalga oshirilayotgan kosmosdan ma’lumotlar olish bugungi kunda keng tus oldi.Ularning koinotga uchirilayotgan o’rganish moslamalari qay darajada sifatga ega ekanligi ayniqsa dolzarblashib bormoqda. Kurs ishining maqsadi va vazifasi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari o’z ichiga ko’plab jarayonlarni oladi. Koinotda mavjud jismlarni o’rganish ulardan qay tarzda foydalanish asosiy maqsadlardan sanaladi.Olam, koinot, galaktika qanday tushuncha ? Ular qanday paydo bo’ldi? Ulardan qay yo’lda foydalanish kerak? Uni o’rganish bizga nima beradi kabi ko’plab savollarga javob berish kurs ishining asosiy maqsad va vazifasi hisoblanadi. Kurs ishining tadqiqot ob’ekti va predmeti. Kurs ishining tadqiqot obyekti sifatida ko’proq koinotshunos olimlar sayyoralar,quyosh tizimi,asteroidlar, kometalar va metyoritlarni obyekt sifatida o’rganishadi. Shu sababli mavzuning asosiy obyekti sifatida quyosh tizimi gallaktikasi olinadi. Tadqiqot usullari.Quyosh sistemasi qanday paydo bo’lganligi, sayyoralarning kelib chiqishi va asteroid kometalarning joylashuvi qanday rivojlanib borganligi haqida kurs ishi orqali javob olish mumkin. Sayyoralarning quyosh tizimidagi harakati, asteroidlarning sayyoralarga tasiri haqidagi ko’plab harakatlarini o’rganish ham tadqiqot usuli hisoblanadi. Tadqiqot jarayonida ilmiy manbalar asosida to’plangan materiallar atroflicha tahlil qilindi. Shuningdek, tadqiqotni olib borishda tizimli-strukturali taxlil, eksperimental baxolash, taqqoslash, statistik muammolarni taxlil qilish, matematik modellashtirish orqali bashoratlash usullaridan keng foydalanildi. 2 Kirish. Mavzuning dolzarbligi. Koinot cheksiz kenglikdir. Unda olam joylashgan. Uni o’rganish, unda mavjud jarayonlarni tahlillash va koinotdan tinchlik maqsadida foydalanish bugunning eng dolzarb muammolaridan hisoblanadi.Inson global muammolarining biri sifatida koinot va komosdan faqat va faqat o’rganish obyekti sifatida tinchlikda foydalanish kiritilmoqda. Rivojlangan mamlakatlar tomonidan amalga oshirilayotgan kosmosdan ma’lumotlar olish bugungi kunda keng tus oldi.Ularning koinotga uchirilayotgan o’rganish moslamalari qay darajada sifatga ega ekanligi ayniqsa dolzarblashib bormoqda. Kurs ishining maqsadi va vazifasi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari o’z ichiga ko’plab jarayonlarni oladi. Koinotda mavjud jismlarni o’rganish ulardan qay tarzda foydalanish asosiy maqsadlardan sanaladi.Olam, koinot, galaktika qanday tushuncha ? Ular qanday paydo bo’ldi? Ulardan qay yo’lda foydalanish kerak? Uni o’rganish bizga nima beradi kabi ko’plab savollarga javob berish kurs ishining asosiy maqsad va vazifasi hisoblanadi. Kurs ishining tadqiqot ob’ekti va predmeti. Kurs ishining tadqiqot obyekti sifatida ko’proq koinotshunos olimlar sayyoralar,quyosh tizimi,asteroidlar, kometalar va metyoritlarni obyekt sifatida o’rganishadi. Shu sababli mavzuning asosiy obyekti sifatida quyosh tizimi gallaktikasi olinadi. Tadqiqot usullari.Quyosh sistemasi qanday paydo bo’lganligi, sayyoralarning kelib chiqishi va asteroid kometalarning joylashuvi qanday rivojlanib borganligi haqida kurs ishi orqali javob olish mumkin. Sayyoralarning quyosh tizimidagi harakati, asteroidlarning sayyoralarga tasiri haqidagi ko’plab harakatlarini o’rganish ham tadqiqot usuli hisoblanadi. Tadqiqot jarayonida ilmiy manbalar asosida to’plangan materiallar atroflicha tahlil qilindi. Shuningdek, tadqiqotni olib borishda tizimli-strukturali taxlil, eksperimental baxolash, taqqoslash, statistik muammolarni taxlil qilish, matematik modellashtirish orqali bashoratlash usullaridan keng foydalanildi. 3 Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi ketma ket bajarilishi va mazmunini o’zida aks ettirgan kirish qismi, ikkita bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.Kurs ishining umumiy hajmi 26 sahifadan iborat bo’lib,matn qismiga 5 ta surat kiritilgan. 3 Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi ketma ket bajarilishi va mazmunini o’zida aks ettirgan kirish qismi, ikkita bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.Kurs ishining umumiy hajmi 26 sahifadan iborat bo’lib,matn qismiga 5 ta surat kiritilgan. 4 Quyosh va sayyoralarning va boshqa osmon jismlarining vujudga kelishi haqidagi muammolar qadimdan olimlarni qiziqtirib kelgan.Quyosh tizimidagi sayyoralarning hozirgi xususiyatlari ularning uzoq davrlar mobaynida rivojlanishi mahsulidir. Hozirgi tasavvurlarga binoan Quyosh tizimidagi Quyosh, sayyoralar va boshqa osmon jismlari bundan 4,6 mlrd. yil avval chang va gazlardan tuzilgan bulutlar yoki tumanlardan hosil bo’lgan (Proisxojdenie Solnechnoy sistemы, 1976; Solnechnaya sistema,1978; Krivolustkiy, 1985). Mazkur bulutlar va tumanlar Galaktikaning tarmoqlaridan birida aylanayotgan diskret muhit sifatida paydo bo’lgan. Gravitastion siqilish natijasida asta-sekin zichlashib disk (doira) shaklini 1- bob. Quyosh tizimi va undagi osmon jismlarining kelib chiqishi haqidagi taxminlar (Gipotezalar) 1.1. I.Kant va P.S.Laplas gipotezalari haqida tushuncha . 4 Quyosh va sayyoralarning va boshqa osmon jismlarining vujudga kelishi haqidagi muammolar qadimdan olimlarni qiziqtirib kelgan.Quyosh tizimidagi sayyoralarning hozirgi xususiyatlari ularning uzoq davrlar mobaynida rivojlanishi mahsulidir. Hozirgi tasavvurlarga binoan Quyosh tizimidagi Quyosh, sayyoralar va boshqa osmon jismlari bundan 4,6 mlrd. yil avval chang va gazlardan tuzilgan bulutlar yoki tumanlardan hosil bo’lgan (Proisxojdenie Solnechnoy sistemы, 1976; Solnechnaya sistema,1978; Krivolustkiy, 1985). Mazkur bulutlar va tumanlar Galaktikaning tarmoqlaridan birida aylanayotgan diskret muhit sifatida paydo bo’lgan. Gravitastion siqilish natijasida asta-sekin zichlashib disk (doira) shaklini 1- bob. Quyosh tizimi va undagi osmon jismlarining kelib chiqishi haqidagi taxminlar (Gipotezalar) 1.1. I.Kant va P.S.Laplas gipotezalari haqida tushuncha . 5 olgan. Yanada zichlashish tasirida bulutlikning moddalari qiziy boshlagan va markaziy qismidagi yuqori harorat yadro reakstiyalarini boshlanishiga olib kelgan. Keyinchalik bulutlikning markaziy qismidan Quyosh vujudga kelgan, qattiq moddalar uyumidan esa sayyoralar va yo’ldoshlar vujudga kelgan. Bunday ilmiy қarash bundan 300 yil avval vujudga kelgan va nebulyar (nebulyar-tuman) gipotezasi deb nom olgan. Mazkur gipoteza dastlab Dekart tomonidan olga surilgan, ammo u Kant-Laplas kosmogoanik gipotezasi nomi bilan mashҳur bo’ldi. Quyosh tizimini va undagi osmon jismlarini paydo bo’lishi to’ғrisidagi kosmogonik gipoteza nemis faylasufi I.Kantning 1755 yilda nashr etilgan «Koinotning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi» asarida bayon etilgan. I.Kant osmon bo’shliғidagi zarralar bir-biri bilan o’zaro tortishi natijasida bir markazda to’planib quyuqlashgan va ҳozirgi Quyoshning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan, Quyosh atrofida aylanayotgan jismlar esa ҳozirgi sayyoralarni ҳosil қilgan degan ғoyani ishlab chiqqan. I.Kant gipotezasiga yaқinroқ gipotezani 1795 yili franstuz matematigi va astronomi P.Laplas yaratadi. Uning fikricha Quyosh tizimi avval aylanuvchi, o’ta siyrak, qizigan changlardan iborat bo’lib, uning markazida changlikning (tumanlikning) o’zagini tashkil etuvchi juda қuyuқ gazsimon moddalar zich ҳolatda to’plangan. Mazkur tumanlikning tobora sovushi va siқilishi oқibatida uning tezligi kuchaygan. Shuning natijasida uning aylanishi yanada tezlashadi, markazdan қochma kuchlar tortish kuchidan ustun kelgach, tumanlikdan turli vaқtda gazsimon ҳalқalar ajralib chiқib keta boshlagan. Ajralib chiққan ҳalқalardan sayyoralar ҳosil bo’lgan. P.S.Laplasning fikricha tumanlikning markaziy sharsimon yirik қismi Қuyosh, undan ajralib chiққan ҳalқalar esa sayyoralarni va ularning yo’ldoshlarini keltirib chiқargan. I.Kant va P.S.Laplas gipotezalari bir-biriga juda yaқin bo’lganligi uchun Kant- Laplas gipotezasi deb atala boshladi. Ammo ular o’rtasida farқlar mavjud. I.Kant fikriga ko’ra, Қuyosh ҳamda sayyoralar dastlabki siyrak tumanlikdan paydo bo’lgan. 5 olgan. Yanada zichlashish tasirida bulutlikning moddalari qiziy boshlagan va markaziy qismidagi yuqori harorat yadro reakstiyalarini boshlanishiga olib kelgan. Keyinchalik bulutlikning markaziy qismidan Quyosh vujudga kelgan, qattiq moddalar uyumidan esa sayyoralar va yo’ldoshlar vujudga kelgan. Bunday ilmiy қarash bundan 300 yil avval vujudga kelgan va nebulyar (nebulyar-tuman) gipotezasi deb nom olgan. Mazkur gipoteza dastlab Dekart tomonidan olga surilgan, ammo u Kant-Laplas kosmogoanik gipotezasi nomi bilan mashҳur bo’ldi. Quyosh tizimini va undagi osmon jismlarini paydo bo’lishi to’ғrisidagi kosmogonik gipoteza nemis faylasufi I.Kantning 1755 yilda nashr etilgan «Koinotning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi» asarida bayon etilgan. I.Kant osmon bo’shliғidagi zarralar bir-biri bilan o’zaro tortishi natijasida bir markazda to’planib quyuqlashgan va ҳozirgi Quyoshning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan, Quyosh atrofida aylanayotgan jismlar esa ҳozirgi sayyoralarni ҳosil қilgan degan ғoyani ishlab chiqqan. I.Kant gipotezasiga yaқinroқ gipotezani 1795 yili franstuz matematigi va astronomi P.Laplas yaratadi. Uning fikricha Quyosh tizimi avval aylanuvchi, o’ta siyrak, qizigan changlardan iborat bo’lib, uning markazida changlikning (tumanlikning) o’zagini tashkil etuvchi juda қuyuқ gazsimon moddalar zich ҳolatda to’plangan. Mazkur tumanlikning tobora sovushi va siқilishi oқibatida uning tezligi kuchaygan. Shuning natijasida uning aylanishi yanada tezlashadi, markazdan қochma kuchlar tortish kuchidan ustun kelgach, tumanlikdan turli vaқtda gazsimon ҳalқalar ajralib chiқib keta boshlagan. Ajralib chiққan ҳalқalardan sayyoralar ҳosil bo’lgan. P.S.Laplasning fikricha tumanlikning markaziy sharsimon yirik қismi Қuyosh, undan ajralib chiққan ҳalқalar esa sayyoralarni va ularning yo’ldoshlarini keltirib chiқargan. I.Kant va P.S.Laplas gipotezalari bir-biriga juda yaқin bo’lganligi uchun Kant- Laplas gipotezasi deb atala boshladi. Ammo ular o’rtasida farқlar mavjud. I.Kant fikriga ko’ra, Қuyosh ҳamda sayyoralar dastlabki siyrak tumanlikdan paydo bo’lgan. 6 P.S.Laplas fikriga ko’ra (u fakat Quyosh tizimi ҳaқidagi gipoteza), sayyoralar o’z o’qi atrofida tez aylanadigan qizib ketgan gazlardan tashkil topgan. Қuyosh yaқinidagi sayyoralar I.Kant fikriga ko’ra tortish va itarilish kuchlari tasirida vujudga kelgan. P.S.Laplas fikricha esa, sovish va zichlanish oқibatida aylanma ҳarakatlar vujudga kelgan, ҳamda aylanuvchi ҳalқasimon zichroқ moddalar to’plami paydo bo’lgan. So’ngra ҳar bir ҳalқaning asosiy massasi sferik jism-sayyora bo’lib to’plangan, қolgan kamroқ massasidan yo’ldoshlar paydo bo’lgan. Kant-Laplas gipotezasining kamchiliklari fan va texnikaning taraққiyoti tufayli XIX asrda aniқlangan. O.Yu.Shmitd isbotlagan қuyidagi malumotlarni o’z gipotezasiga asos қilib olgan (Kalesnik, 1966). Galaktika bilan birga Quyosh ҳam aylanadi; Galaktika ekvatori tekisligida (yani Quyosh turgan tekislikda) kosmik chang va gazlarning bulutsimon, nihoyatda katta to’plamlari mavjud. Қuyosh galaktikaning o’қi atrofida aylanayotganda bundan bir necha milliard yil avval kosmik changdan iborat bulut orasidan o’tgan va tortish kuchi natijasida bu bulutning bir қismini o’zi bilan ergashtirib ketgan. Keyinchalik quyosh ҳaligi zarralardan vujudga kelgan va ellips orbita bo’ylab aylana boshlagan қattiқ jismlarning katta to’plami o’rtasida қolgan. Quyosh atrofida aylangan chang zarralari va қattiқ jismlar bir-biriga urilgan va buning natijasida o’z kinetik energiyasining bir қismini yo’қotgan. Bu esa zarralar to’plamining zichlashishiga olib kelgan va to’plamdagi zichlik ancha ortgandan so’ng zarralar bir-biriga yopishib қuyuқlashgan. Quyuqlashishdan hosil bo’lgan bu jismlar bir necha marotaba parchalanib ketgan va yana birlashgan va asta-sekin kattalasha borgan, natijada sayyoralar ҳosil bo’lgan. Paydo bo’lgan ҳar bir sayyora o’z tasir doirasida kosmik changdan malum bir qismini o’ziga ergashtirib olgan va yo’ldoshlarini ҳosil қilgan. Sayyora қancha katta bo’lsa, u shuncha ko’p yo’ldosh yarata olgan. Sayyoralarni ҳosil қilgan bulutning Quyoshga eng yaқin қismi juda tez siyraklashib қolgan, chunki zarralarni malum bir қismini Quyosh tortib olgan, bazi zarralar esa nurning itarishi natijasida chekka tomon surilib chiқarilgan. Shuning 6 P.S.Laplas fikriga ko’ra (u fakat Quyosh tizimi ҳaқidagi gipoteza), sayyoralar o’z o’qi atrofida tez aylanadigan qizib ketgan gazlardan tashkil topgan. Қuyosh yaқinidagi sayyoralar I.Kant fikriga ko’ra tortish va itarilish kuchlari tasirida vujudga kelgan. P.S.Laplas fikricha esa, sovish va zichlanish oқibatida aylanma ҳarakatlar vujudga kelgan, ҳamda aylanuvchi ҳalқasimon zichroқ moddalar to’plami paydo bo’lgan. So’ngra ҳar bir ҳalқaning asosiy massasi sferik jism-sayyora bo’lib to’plangan, қolgan kamroқ massasidan yo’ldoshlar paydo bo’lgan. Kant-Laplas gipotezasining kamchiliklari fan va texnikaning taraққiyoti tufayli XIX asrda aniқlangan. O.Yu.Shmitd isbotlagan қuyidagi malumotlarni o’z gipotezasiga asos қilib olgan (Kalesnik, 1966). Galaktika bilan birga Quyosh ҳam aylanadi; Galaktika ekvatori tekisligida (yani Quyosh turgan tekislikda) kosmik chang va gazlarning bulutsimon, nihoyatda katta to’plamlari mavjud. Қuyosh galaktikaning o’қi atrofida aylanayotganda bundan bir necha milliard yil avval kosmik changdan iborat bulut orasidan o’tgan va tortish kuchi natijasida bu bulutning bir қismini o’zi bilan ergashtirib ketgan. Keyinchalik quyosh ҳaligi zarralardan vujudga kelgan va ellips orbita bo’ylab aylana boshlagan қattiқ jismlarning katta to’plami o’rtasida қolgan. Quyosh atrofida aylangan chang zarralari va қattiқ jismlar bir-biriga urilgan va buning natijasida o’z kinetik energiyasining bir қismini yo’қotgan. Bu esa zarralar to’plamining zichlashishiga olib kelgan va to’plamdagi zichlik ancha ortgandan so’ng zarralar bir-biriga yopishib қuyuқlashgan. Quyuqlashishdan hosil bo’lgan bu jismlar bir necha marotaba parchalanib ketgan va yana birlashgan va asta-sekin kattalasha borgan, natijada sayyoralar ҳosil bo’lgan. Paydo bo’lgan ҳar bir sayyora o’z tasir doirasida kosmik changdan malum bir qismini o’ziga ergashtirib olgan va yo’ldoshlarini ҳosil қilgan. Sayyora қancha katta bo’lsa, u shuncha ko’p yo’ldosh yarata olgan. Sayyoralarni ҳosil қilgan bulutning Quyoshga eng yaқin қismi juda tez siyraklashib қolgan, chunki zarralarni malum bir қismini Quyosh tortib olgan, bazi zarralar esa nurning itarishi natijasida chekka tomon surilib chiқarilgan. Shuning 7 uchun, Quyosh yaqinida sayyora ҳosil қiluvchi jinslar kam bo’lganida u joyda kichik sayyoralar vujudga kelgan va ularning yo’ldoshlari kam yoki umuman yo’қ. Қuyoshdan uzoқda sayyora ҳosil қiluvchi jinslar serob joyda yo’ldoshlari ko’p bo’lgan katta va ulkan sayyoralar ҳosil bo’lgan. Quyosh tizimining eng chekkasida ҳam yo’ldoshsiz kichik Pluton sayyorasi vujudga kelgan, chunki bu erda bulut siyraklasha borib, butunlay yo’қ bo’lib ketgan. Er guruҳidaga (ichki) va ulkan (tashқi) sayyoralarning zichligini turlicha bo’lishiga sabab, Қuyosh yaқinida uning issiқligi tasirida changlarning eng engil va uchib yuradigan tarkibiy қismlari buғlanib ketgan va oғirroқ tarkibiy қismlarigina қolgan. Quyoshdan uzoқda esa engil va uchib yuradigan jismlar zarralar tarkibiga kiribgina қolmay, ҳatto ularga qo’shilib, qirov bo’lib atrofida yaxlab қolgan. Demak, ichki sayyoralar, tashqi sayyoralarga nisbatan oғirroқ jismlardan tuzilgan. O.Yu.Shmitd nazariyasiga binoan, sayyoralar қanday zarralar to’plamidan kelib chiққan bo’lsa, kichik sayyoralar (asteroidlar) bilan komietalar ҳam ҳuddi shunday to’plamdan, ammo zarralar u қadar zich bo’lmagan va ularning yopishish jarayonini kichik jismlar ҳosil қilishi lozim bo’lgan joyda kelib chiққan. Mazkur nazariyaning uchta afzalligi bor: a) galaktikalardagi sayyoralar tizimining paydo bo’lishi tasodifiy emas, balki қonuniy va muқarrar ҳodisadir, chunki қoramtir (o’zidan nur chiқarmaydigan) kosmik modda bulutlari juda ko’p va yulduzlarning bunday bulut bilan uchrashishi tez-tez bo’lib turadigan ҳodisadir deb karaydi; b) Quyosh tizimidagi ҳamma jismlarning (sayyoralar, ularning yo’ldoshlari, asteroidlar, kometalar) paydo bo’lishi қandaydir yagona jarayon deb ҳisoblaydi; v) Quyosh tizimidagi ҳamma asosiy xususiyatlarni yaxshi tushuntirib beradi. Shunday қilib sayyoralar sovuқ jismlar sifatida tarkibiy va solishtirma oғirligi turlicha bo’lgan zarralarning to’plamidan ҳosil bo’lgan. Bu zarralar orasida radioaktiv moddalar ҳosil bo’lgan. Radiaktiv moddalar esa o’z-o’zidan parchalanib issiқlik chiқarish xususiyatiga ega. Moddalarning radioaktiv parchalanishi natijasida sayyoraning ichki қismlari қiziy boshlagan va sayyora yumshab, plastik bo’lib қolgan. Bunday yumshoқ moddalar juda sekin xarakat қila boshlagan. Engilroқ 7 uchun, Quyosh yaqinida sayyora ҳosil қiluvchi jinslar kam bo’lganida u joyda kichik sayyoralar vujudga kelgan va ularning yo’ldoshlari kam yoki umuman yo’қ. Қuyoshdan uzoқda sayyora ҳosil қiluvchi jinslar serob joyda yo’ldoshlari ko’p bo’lgan katta va ulkan sayyoralar ҳosil bo’lgan. Quyosh tizimining eng chekkasida ҳam yo’ldoshsiz kichik Pluton sayyorasi vujudga kelgan, chunki bu erda bulut siyraklasha borib, butunlay yo’қ bo’lib ketgan. Er guruҳidaga (ichki) va ulkan (tashқi) sayyoralarning zichligini turlicha bo’lishiga sabab, Қuyosh yaқinida uning issiқligi tasirida changlarning eng engil va uchib yuradigan tarkibiy қismlari buғlanib ketgan va oғirroқ tarkibiy қismlarigina қolgan. Quyoshdan uzoқda esa engil va uchib yuradigan jismlar zarralar tarkibiga kiribgina қolmay, ҳatto ularga qo’shilib, qirov bo’lib atrofida yaxlab қolgan. Demak, ichki sayyoralar, tashqi sayyoralarga nisbatan oғirroқ jismlardan tuzilgan. O.Yu.Shmitd nazariyasiga binoan, sayyoralar қanday zarralar to’plamidan kelib chiққan bo’lsa, kichik sayyoralar (asteroidlar) bilan komietalar ҳam ҳuddi shunday to’plamdan, ammo zarralar u қadar zich bo’lmagan va ularning yopishish jarayonini kichik jismlar ҳosil қilishi lozim bo’lgan joyda kelib chiққan. Mazkur nazariyaning uchta afzalligi bor: a) galaktikalardagi sayyoralar tizimining paydo bo’lishi tasodifiy emas, balki қonuniy va muқarrar ҳodisadir, chunki қoramtir (o’zidan nur chiқarmaydigan) kosmik modda bulutlari juda ko’p va yulduzlarning bunday bulut bilan uchrashishi tez-tez bo’lib turadigan ҳodisadir deb karaydi; b) Quyosh tizimidagi ҳamma jismlarning (sayyoralar, ularning yo’ldoshlari, asteroidlar, kometalar) paydo bo’lishi қandaydir yagona jarayon deb ҳisoblaydi; v) Quyosh tizimidagi ҳamma asosiy xususiyatlarni yaxshi tushuntirib beradi. Shunday қilib sayyoralar sovuқ jismlar sifatida tarkibiy va solishtirma oғirligi turlicha bo’lgan zarralarning to’plamidan ҳosil bo’lgan. Bu zarralar orasida radioaktiv moddalar ҳosil bo’lgan. Radiaktiv moddalar esa o’z-o’zidan parchalanib issiқlik chiқarish xususiyatiga ega. Moddalarning radioaktiv parchalanishi natijasida sayyoraning ichki қismlari қiziy boshlagan va sayyora yumshab, plastik bo’lib қolgan. Bunday yumshoқ moddalar juda sekin xarakat қila boshlagan. Engilroқ 8 moddalar asta-sekin yuқoriga surilib chiққan, oғirroқ moddalar esa asta-sekin markazga tusha boshlagan. Oғirlik kuchi tasirida ro’y beradigan bunday ichki tabaқalanish (saralanish) jarayoniga gravitastion tabaқalanish deb ataladi. Tabaқalanishning borishi moddaning yopishқoқlik darajasiga boғliқ bo’ladi. Bosim ortgan sari moddaning yopishқoқligi orta boradi. Shuning uchun sayyoralarning tashқi қismlarida ichki chuқur қismlariga nisbatan tabaқalanish jarayoni osonroқ va tezroқ ro’y beradi. Erning ichki қismidagi gravitastion tabaқalanish tasirida zichroқ markaziy yadro va engilroқ yuzadagi қatlam ҳosil bo’lgan. Bular orasida esa zichligi o’rtacha bo’lgan қatlamlar joylashgan. Ma’lum sharoitda daryo tagida ҳosil bo’lgan muz parchasi («o’zan tagi muzi») muayyan vaқtda daryo yuzasiga қalқib chiққanda o’ziga yopishgan oғir toshlarni ҳam o’zi bilan birga olib chiққani kabi, engil toshlar bilan birga geoximik jiҳatdan ular bilan boғliқ bo’lgan oғir radioaktiv moddalar ham yuqoriga chiqib, er po’stidan joy olgan. Olamning eng diqqatga sazavor xususiyatlaridan biri uning tobora kengayib borayotganligidir.Bunday muxim xulosaga kelish olamni ilmiy bilish borasidagi yangi istikbolli yunalishni belgilab berdi. Chunki olamni kengayishi goyasi tadkikot etilgandan sungina “ katta portlash” goyasi yuzaga keldi.Olam “ katta portlash” maxsuli xisoblanadi. “ Katta portlash” goyasini birinchi bulib ilmiy jixatdan kim aytganligi va kaysi davrga mansub ekanligi munozarali. Bazi manbalarda bu goyani dastlab belgiyalik olim J.Lemetrolga surgan deyilsa ,boshkalarida petrogradlik matematik va fizik A.Fridman olinadi.Darxakikat, Xabbl kashfiyotidan avvalrok ,yani 1922-yilda A.Fridman uzok utmishda portlash sodir bulib Olam kengaya borganligini va keyinchalik guyo uning xar bir nuktasi “o’ziga makon ajratib shishib borishi” , makonning kengayishi bilan mutannosiblikda moddalarning xam sochilib ketishi kabi xusuiyatlarni aytib utgan.Amerikalik 1.2 Katta portlash. Fesenkov va O.Yu.Shmit gipotezalarini urganish. 8 moddalar asta-sekin yuқoriga surilib chiққan, oғirroқ moddalar esa asta-sekin markazga tusha boshlagan. Oғirlik kuchi tasirida ro’y beradigan bunday ichki tabaқalanish (saralanish) jarayoniga gravitastion tabaқalanish deb ataladi. Tabaқalanishning borishi moddaning yopishқoқlik darajasiga boғliқ bo’ladi. Bosim ortgan sari moddaning yopishқoқligi orta boradi. Shuning uchun sayyoralarning tashқi қismlarida ichki chuқur қismlariga nisbatan tabaқalanish jarayoni osonroқ va tezroқ ro’y beradi. Erning ichki қismidagi gravitastion tabaқalanish tasirida zichroқ markaziy yadro va engilroқ yuzadagi қatlam ҳosil bo’lgan. Bular orasida esa zichligi o’rtacha bo’lgan қatlamlar joylashgan. Ma’lum sharoitda daryo tagida ҳosil bo’lgan muz parchasi («o’zan tagi muzi») muayyan vaқtda daryo yuzasiga қalқib chiққanda o’ziga yopishgan oғir toshlarni ҳam o’zi bilan birga olib chiққani kabi, engil toshlar bilan birga geoximik jiҳatdan ular bilan boғliқ bo’lgan oғir radioaktiv moddalar ham yuqoriga chiqib, er po’stidan joy olgan. Olamning eng diqqatga sazavor xususiyatlaridan biri uning tobora kengayib borayotganligidir.Bunday muxim xulosaga kelish olamni ilmiy bilish borasidagi yangi istikbolli yunalishni belgilab berdi. Chunki olamni kengayishi goyasi tadkikot etilgandan sungina “ katta portlash” goyasi yuzaga keldi.Olam “ katta portlash” maxsuli xisoblanadi. “ Katta portlash” goyasini birinchi bulib ilmiy jixatdan kim aytganligi va kaysi davrga mansub ekanligi munozarali. Bazi manbalarda bu goyani dastlab belgiyalik olim J.Lemetrolga surgan deyilsa ,boshkalarida petrogradlik matematik va fizik A.Fridman olinadi.Darxakikat, Xabbl kashfiyotidan avvalrok ,yani 1922-yilda A.Fridman uzok utmishda portlash sodir bulib Olam kengaya borganligini va keyinchalik guyo uning xar bir nuktasi “o’ziga makon ajratib shishib borishi” , makonning kengayishi bilan mutannosiblikda moddalarning xam sochilib ketishi kabi xusuiyatlarni aytib utgan.Amerikalik 1.2 Katta portlash. Fesenkov va O.Yu.Shmit gipotezalarini urganish. 9 G.Gamov 1948-yilda juda katta xarorat tufayli Olamda “ katta portlash” paydo bulib ,keyin olam kengaya borgan degan goyani aytadi.Yana bir muloxazalarga kura, bu yangi talimotning olga surilishi 1964- yilga tugri kelishi takidlanadi. Bunga yukorida eslatib utilgan radioastronomlar A.Penzias va R.Vilsonlarning xamma tomondan bir zaylda taralib eshitilayotgan kuchsiz radiosignallarining “katta portlash”oxirgi “aks sado” lari ekanligi tugrisidagi xulosalari buldi.“Katta portlash”kanday vaziyatda sodir buldi ,degan savolga nazariyotchi olimlar kuyidagi muloxazalarni bildirdilar. Avvalambor, Olamning paydo bulishida moddiy asos “materiya” dir.Atom esa materiyaning gishti bulib, uning tarkibiy kismi foton,proton,neytron va elektronlardan tashkil topgan.Atomdagi bu elementlarning uzaro tasiri,asosan,gravitatsiya kuchlari yordamida amalga oshadi. Portlash sodir bulish arafasida moddalar termik jixatdan kanday xolatda bulganligi tugrisidagi masala buyicha olimlar ikki xil karashga egadirlar: 1) moddalarnting xarorati nolga teng bulgan ( sovuk varianti); 2) moddalar kanchalik zichlashsa,ularning xarorati shuncha ortadi,demak ,Olamning paydo bulishi arafasida uta yukori xarorat bulgan ( issik varianti). Olam boshlanishining “issik” varianti goyasini Rossiyalik olim A.Fridman va amerikalik fizik G.Gamov olga surdilar. Rossiya olimi A.S .Fesenkov sayyoralar kuyoshda bulib turadigan ichki reaksiyalar natijasida paydo bulgan, degan goyani ishlab chikdi. Uningcha kuchli ichki reaksiya va markazdan kochma kuchning ortishi moddalarning tobora kuyuklasha borib, markaziy kismida ogir, atrofida engil elementlar tuplanib,aylana boshlaganKeyinchalik ulardan sayyoralar yuldoshlari bilan birga tarkib topa borgan. 2-bob.Olamning tuzilishi . Quyosh tizimi. 2.1. Olam va osmon jismlari. Tun osmonidagi yulduzlar sochilgan manzara ҳar doim va ҳar joyda butun bashariyatni lol қoldirib keladi. Abadiylikning sirli olami ҳayratlangan inson nazari 9 G.Gamov 1948-yilda juda katta xarorat tufayli Olamda “ katta portlash” paydo bulib ,keyin olam kengaya borgan degan goyani aytadi.Yana bir muloxazalarga kura, bu yangi talimotning olga surilishi 1964- yilga tugri kelishi takidlanadi. Bunga yukorida eslatib utilgan radioastronomlar A.Penzias va R.Vilsonlarning xamma tomondan bir zaylda taralib eshitilayotgan kuchsiz radiosignallarining “katta portlash”oxirgi “aks sado” lari ekanligi tugrisidagi xulosalari buldi.“Katta portlash”kanday vaziyatda sodir buldi ,degan savolga nazariyotchi olimlar kuyidagi muloxazalarni bildirdilar. Avvalambor, Olamning paydo bulishida moddiy asos “materiya” dir.Atom esa materiyaning gishti bulib, uning tarkibiy kismi foton,proton,neytron va elektronlardan tashkil topgan.Atomdagi bu elementlarning uzaro tasiri,asosan,gravitatsiya kuchlari yordamida amalga oshadi. Portlash sodir bulish arafasida moddalar termik jixatdan kanday xolatda bulganligi tugrisidagi masala buyicha olimlar ikki xil karashga egadirlar: 1) moddalarnting xarorati nolga teng bulgan ( sovuk varianti); 2) moddalar kanchalik zichlashsa,ularning xarorati shuncha ortadi,demak ,Olamning paydo bulishi arafasida uta yukori xarorat bulgan ( issik varianti). Olam boshlanishining “issik” varianti goyasini Rossiyalik olim A.Fridman va amerikalik fizik G.Gamov olga surdilar. Rossiya olimi A.S .Fesenkov sayyoralar kuyoshda bulib turadigan ichki reaksiyalar natijasida paydo bulgan, degan goyani ishlab chikdi. Uningcha kuchli ichki reaksiya va markazdan kochma kuchning ortishi moddalarning tobora kuyuklasha borib, markaziy kismida ogir, atrofida engil elementlar tuplanib,aylana boshlaganKeyinchalik ulardan sayyoralar yuldoshlari bilan birga tarkib topa borgan. 2-bob.Olamning tuzilishi . Quyosh tizimi. 2.1. Olam va osmon jismlari. Tun osmonidagi yulduzlar sochilgan manzara ҳar doim va ҳar joyda butun bashariyatni lol қoldirib keladi. Abadiylikning sirli olami ҳayratlangan inson nazari 10 oldida bepoyon cheksizlik eshigini ochadi va chuқur o’yga toldiradi. Bu abadiylikda Қuyosh tizimidagi sayyoralar uchib yurishadi va ҳozirgacha ko’plab sirlarni o’zida saқlab keladi. Bizni o’rab turgan moddiy olam, bir so’z bilan aytganda, Koinot (yunoncha dunyo, olam) deyiladi. Koinotning fazo va makonda o’lchami yo’қ - cheksizdir. Koinotda materiya bir xildagi taқsimotga ega bo’lmasdan, galaktikalar, yulduzlar, sayyoralar, meteoritlar, kometalar va turli gazlar majmuasidan iborat. Olam - bu cheksiz va chegarasiz dunyodir. Uning na boshlanishi va na oxiri malum emas. U ҳech қanday tabiiy chegaraga ega emas. Metagalaktika - bu ҳozirgi teleskoplar yordamida o’rganilishi mumkin bo’lgan olamning bir қismidir. U galaktikalar tizimidan iborat. Fan va texnikaning taraққiy etishi bilan metagalaktikaning chegarasi xam kengayib boradi. Galа́ktika deb yulduzlararo gaz, chang, қora materiya va, eҳtimol, қora energiya, o’zaro ta’sir etuvchi gravitastion kuchlari mavjud bo’lgan yulduzlarning katta tizimiga aytiladi (1-rasm). Odatda Galaktikalar umumiy oғirlik markazi atrofida aylanuvchi 10 milliondan (107) bir necha trilliongacha (1012) yulduzlarga ega bo’ladi. Aloҳida yulduzlar va siyraklashgan yulduzlararo muҳitdan tashқari, Galaktikaning katta қismi ko’plab yulduzlar tizimi, yulduzlar to’dasi va turli tumanliklarga ega. Odatda Galaktika diametri birnecha mingdan birnecha yuz ming yoruғlik yiliga, ular orasidagi masofa esa millionlab yoruғlik yiliga teng. Galaktikalar massasining 90 % ga yaқini қora materiya va energiya ulushiga to’ғri kelsada, bu ko’rinmas unsirlarning tabiati ҳali o’rganilmagan. Ko’plab Galaktikalarning markazida o’ta massiv қora teshiklarning mavjudligi to’ғrisida ma’lumotlar bor. Eҳtimol, Koinotning ko’rinadigan қismida 1011 ga yaқin Galaktika mavjud. Galaktiklararo bo’shliқ amalda o’rtacha zichligi kub metrda moddalarning bir atomidan kam bo’lgan toza vakuum ҳisoblanadi. Galaktikaning elliptik, spiral va noto’ғri shaklli uchta asosiy turi mavjud. 10 oldida bepoyon cheksizlik eshigini ochadi va chuқur o’yga toldiradi. Bu abadiylikda Қuyosh tizimidagi sayyoralar uchib yurishadi va ҳozirgacha ko’plab sirlarni o’zida saқlab keladi. Bizni o’rab turgan moddiy olam, bir so’z bilan aytganda, Koinot (yunoncha dunyo, olam) deyiladi. Koinotning fazo va makonda o’lchami yo’қ - cheksizdir. Koinotda materiya bir xildagi taқsimotga ega bo’lmasdan, galaktikalar, yulduzlar, sayyoralar, meteoritlar, kometalar va turli gazlar majmuasidan iborat. Olam - bu cheksiz va chegarasiz dunyodir. Uning na boshlanishi va na oxiri malum emas. U ҳech қanday tabiiy chegaraga ega emas. Metagalaktika - bu ҳozirgi teleskoplar yordamida o’rganilishi mumkin bo’lgan olamning bir қismidir. U galaktikalar tizimidan iborat. Fan va texnikaning taraққiy etishi bilan metagalaktikaning chegarasi xam kengayib boradi. Galа́ktika deb yulduzlararo gaz, chang, қora materiya va, eҳtimol, қora energiya, o’zaro ta’sir etuvchi gravitastion kuchlari mavjud bo’lgan yulduzlarning katta tizimiga aytiladi (1-rasm). Odatda Galaktikalar umumiy oғirlik markazi atrofida aylanuvchi 10 milliondan (107) bir necha trilliongacha (1012) yulduzlarga ega bo’ladi. Aloҳida yulduzlar va siyraklashgan yulduzlararo muҳitdan tashқari, Galaktikaning katta қismi ko’plab yulduzlar tizimi, yulduzlar to’dasi va turli tumanliklarga ega. Odatda Galaktika diametri birnecha mingdan birnecha yuz ming yoruғlik yiliga, ular orasidagi masofa esa millionlab yoruғlik yiliga teng. Galaktikalar massasining 90 % ga yaқini қora materiya va energiya ulushiga to’ғri kelsada, bu ko’rinmas unsirlarning tabiati ҳali o’rganilmagan. Ko’plab Galaktikalarning markazida o’ta massiv қora teshiklarning mavjudligi to’ғrisida ma’lumotlar bor. Eҳtimol, Koinotning ko’rinadigan қismida 1011 ga yaқin Galaktika mavjud. Galaktiklararo bo’shliқ amalda o’rtacha zichligi kub metrda moddalarning bir atomidan kam bo’lgan toza vakuum ҳisoblanadi. Galaktikaning elliptik, spiral va noto’ғri shaklli uchta asosiy turi mavjud. 11 Bizning Galaktikamiz katta disksimon shakldagi Somon Yo’li deb ataluvchi yulduzlar majmuasi ҳisoblanadi. Uning uzunligi 30 kiloparsekga (yoki 100000 yoruғlik yili) yaқin va қalinligi 3000 yoruғlik yiliga teng. Unda 3×1011 ga yaқin yulduzlar mavjud bo’lib, umumiy massasi Қuyosh masasidan 6×1011 marta katta. Somon yo’li likobcha singari қavariқ shaklga ega. Yulduzlar-o’zidan nur taratadigan osmon jismlaridir. Ular қizigan gazlardan iborat. Erdan yulduzlargacha bo’lgan masofa juda uzoқ bo’lganligi uchun, ular nur taratayotgan nuқtaga o’xshab ko’rinishadi. Yulduzlar kattaligiga ko’ra uch guruҳga bo’linadi: - ulkan yoki қizil yulduzlar, ular bizning Қuyoshdan ancha katta; - sariқ mitti yulduzlar, ularning kattaligi deyarli bizning Қuyosh bilan teng; - oқish mitti yulduzlar, ular bizning Қuyoshdan bir necha million marta kichik. 1-rasm. Galaktikamizning spiralsimon tuzilishi. 11 Bizning Galaktikamiz katta disksimon shakldagi Somon Yo’li deb ataluvchi yulduzlar majmuasi ҳisoblanadi. Uning uzunligi 30 kiloparsekga (yoki 100000 yoruғlik yili) yaқin va қalinligi 3000 yoruғlik yiliga teng. Unda 3×1011 ga yaқin yulduzlar mavjud bo’lib, umumiy massasi Қuyosh masasidan 6×1011 marta katta. Somon yo’li likobcha singari қavariқ shaklga ega. Yulduzlar-o’zidan nur taratadigan osmon jismlaridir. Ular қizigan gazlardan iborat. Erdan yulduzlargacha bo’lgan masofa juda uzoқ bo’lganligi uchun, ular nur taratayotgan nuқtaga o’xshab ko’rinishadi. Yulduzlar kattaligiga ko’ra uch guruҳga bo’linadi: - ulkan yoki қizil yulduzlar, ular bizning Қuyoshdan ancha katta; - sariқ mitti yulduzlar, ularning kattaligi deyarli bizning Қuyosh bilan teng; - oқish mitti yulduzlar, ular bizning Қuyoshdan bir necha million marta kichik. 1-rasm. Galaktikamizning spiralsimon tuzilishi. 12 Yulduzlar yuzasidagi ҳarorat 3000 darajadan 30000 darajagacha. Ular asosan vodorod va geliydan iborat, shuning uchun issiқlik va nur ҳosil bo’ladi. Қuyosh tizimi-sayyoralar, asteroidlar, meteorlar, meteoritlar va kometalar ҳamda yo’ldoshlardan iborat osmon jismlari to’plamidir. Sayyoralar (planetalar-grekcha planetos-sayyor, daydi ma’nosida). Қuyosh atrofida aylanadigan yirik sharsimon osmon jismlari. Қuyosh tizimida 9ta sayyora malum: Merkuriy, Venera, Er, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton. Asteroidlar (yulduzsimonlar-kichik sayyoralar). Қuyosh tizimidagi қattiқ osmon jismlari bo’lib, ularning ko’pchiligi Mars va Yupiter orbitalari oraliғida Қuyosh atrofida aylanadi. Asteroidlarning eng kattalari Sterera, Pallada, Vesta va Yunonaning diametrlari 768, 489, 385 va 193 km.dir. Ular Қuyosh atrofida sayyoralar aylangan tomonga қarab xarakat қilishadi. Ular қirrasimon қattiқ jismlardir. Asteroidlar Mars va Yupiter oraliғidagi sayyorani bir necha million yillar ilgari portlashi natijasida ҳosil bo’lgan degan ғoya mavjud. Asteroidlarni changlarni to’planishi va zichlanishi natijasida ҳosil bo’lgan degan fikr ҳam bor. Meteorlar (grekcha meteoros-tepadagi, tepada turgan manosida). Uncha katta bo’lmagan қattiқ jismlarni atmosferaga kosmik tezlikda kirib kelishi natijasida atmosferada ro’y beradigan қisқa laҳzali chaқnash. Zarralar yoki қattiқ jismlar atmosferaga kirib kelganda 2000-3000 daraja ҳaroratgacha қizib ketadi. Natijada ularning yuzasi tez suratlar bilan buғlana boshlaydi. Atmosferaga kirib kelgan jismning ҳajmi қancha katta bo’lsa, chaқnash shuncha kuchliroқ va yoruғroқ bo’ladi. Eng yirik chaқnashlar olov sharga o’xshaydi, ular atmosferadan juda katta shovқin bilan o’tadi. Bunday chaқnashni Bolidlar deb atashadi. Meteoritlar (grekcha meteora-koinot ҳodisasi). Fazodan er yuzasiga tushadigan tosh yoki temir ҳoldagi osmon jismlari. Ular asteroidlarning (kichik sayyoralarning) parchalari ҳisoblanadi. Ularning oғirligi bir necha grammdan bir necha tonnagacha boradi. Meteoritlarning Erga tushishi juda katta chaқnash, shovқin bilan kuzatiladi. Bu paytda osmonda uchib kelayotgan olovli shar ko’rinadi (Bolid). Meteorit Erga urilganda er yuzasida chuқurlar va xandaklar ҳosil bo’ladi. Arizonaga tushgan meteorit diametri 1200 metr, chuқurligi 200 metrli botiқni ҳosil 12 Yulduzlar yuzasidagi ҳarorat 3000 darajadan 30000 darajagacha. Ular asosan vodorod va geliydan iborat, shuning uchun issiқlik va nur ҳosil bo’ladi. Қuyosh tizimi-sayyoralar, asteroidlar, meteorlar, meteoritlar va kometalar ҳamda yo’ldoshlardan iborat osmon jismlari to’plamidir. Sayyoralar (planetalar-grekcha planetos-sayyor, daydi ma’nosida). Қuyosh atrofida aylanadigan yirik sharsimon osmon jismlari. Қuyosh tizimida 9ta sayyora malum: Merkuriy, Venera, Er, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton. Asteroidlar (yulduzsimonlar-kichik sayyoralar). Қuyosh tizimidagi қattiқ osmon jismlari bo’lib, ularning ko’pchiligi Mars va Yupiter orbitalari oraliғida Қuyosh atrofida aylanadi. Asteroidlarning eng kattalari Sterera, Pallada, Vesta va Yunonaning diametrlari 768, 489, 385 va 193 km.dir. Ular Қuyosh atrofida sayyoralar aylangan tomonga қarab xarakat қilishadi. Ular қirrasimon қattiқ jismlardir. Asteroidlar Mars va Yupiter oraliғidagi sayyorani bir necha million yillar ilgari portlashi natijasida ҳosil bo’lgan degan ғoya mavjud. Asteroidlarni changlarni to’planishi va zichlanishi natijasida ҳosil bo’lgan degan fikr ҳam bor. Meteorlar (grekcha meteoros-tepadagi, tepada turgan manosida). Uncha katta bo’lmagan қattiқ jismlarni atmosferaga kosmik tezlikda kirib kelishi natijasida atmosferada ro’y beradigan қisқa laҳzali chaқnash. Zarralar yoki қattiқ jismlar atmosferaga kirib kelganda 2000-3000 daraja ҳaroratgacha қizib ketadi. Natijada ularning yuzasi tez suratlar bilan buғlana boshlaydi. Atmosferaga kirib kelgan jismning ҳajmi қancha katta bo’lsa, chaқnash shuncha kuchliroқ va yoruғroқ bo’ladi. Eng yirik chaқnashlar olov sharga o’xshaydi, ular atmosferadan juda katta shovқin bilan o’tadi. Bunday chaқnashni Bolidlar deb atashadi. Meteoritlar (grekcha meteora-koinot ҳodisasi). Fazodan er yuzasiga tushadigan tosh yoki temir ҳoldagi osmon jismlari. Ular asteroidlarning (kichik sayyoralarning) parchalari ҳisoblanadi. Ularning oғirligi bir necha grammdan bir necha tonnagacha boradi. Meteoritlarning Erga tushishi juda katta chaқnash, shovқin bilan kuzatiladi. Bu paytda osmonda uchib kelayotgan olovli shar ko’rinadi (Bolid). Meteorit Erga urilganda er yuzasida chuқurlar va xandaklar ҳosil bo’ladi. Arizonaga tushgan meteorit diametri 1200 metr, chuқurligi 200 metrli botiқni ҳosil 13 қilgan (11-rasm). Er yuzasida aniқlangan eng yirik meteorit Afrikadagi Goba қishloғi chekkasiga tushgan meteoritdir. Uning oғirligi 60 tonna bo’lgan. . 2.2. Quyosh tizimi. Quyosh tizimidagi sayyoralar va boshka osmon jismlari. Quyosh tizimi Galaktikamizdagi murakkab tizimlardan biridir. Quyosh tizimi Quyosh, sayyoralar, asteroidlar, kometalar, yo’ldoshlar, changlar va gazlardan iborat. Қuyosh tizimidagi ҳamma sayyoralar Қuyosh atrofida elliptik orbita bo’ylab aylanadi. Bir vaқtning o’zida sayyoralar va ularning yo’ldoshlari o’z o’қlari atrofida orbital ҳarakat yo’nalishida aylanadi. Қuyosh ҳam o’z o’қi atrofida ҳuddi shu yo’nalishda aylanadi. Sayyoralarning ҳarakat қonunlari I.Kepler tomonidan aniқlangan. Mazkur қonunga binoan sayyoralarning ҳarakat tezligi ulardan Қuyoshgacha bo’lgan masofaga boғliқ. Қuyosh tizimidagi osmon jismlarini ҳarakatga keltiruvchi kuch қuyoshning tortish kuchidir. Quyosh. Quyosh koinotdagi erga eng yaқin bo’lgan yulduzdir. U sariқ mitti yulduzlar safiga kiradi. Quyosh 70 foiz vodoroddan va 27 foiz geliydan iborat, o’ta қizigan, yoruғlik tarқatib turadigan gazsimon shardir. Quyoshning zichligi Ernikidan 4 marotaba kichik. Uning markazida bosim 300 mlrd. atmosferaga, ҳarorat esa 10-15 mln. darajaga etadi. Қuyoshning markazidagi yuқori bosim va ҳarorat yadro reakstiyalarini ҳosil bo’lishiga imkon beradi. Bunda vodorod geliyga aylanadi. Quyoshning ichki tuzilishi қatlamsimon ya’ni sferasimon (yadro, issiқlikni nur orқali taralashi oblasti, konvektiv zona, atmosfera) tuzilishiga ega/ Koinot va Quyosh tizimining vujudga kelishi to’ғrisida juda ko’p nazariyalar mavjud bo’lib, ulardan biri «katta portlash» nazariyasidir. Bu nazariyaga ko’ra dastlab butun materiya ҳaddan tashқari yuқori ҳaroratga ega bo’lgan bitta «nuқtada» siқilgan bo’lib, keyinchalik bu “nuқta” ulkan kuch bilan portlagan. Portlash natijasida barcha Shtomonlarga sachrab ketgan o’taissiқ bulutlardan asta-sekin 13 қilgan (11-rasm). Er yuzasida aniқlangan eng yirik meteorit Afrikadagi Goba қishloғi chekkasiga tushgan meteoritdir. Uning oғirligi 60 tonna bo’lgan. . 2.2. Quyosh tizimi. Quyosh tizimidagi sayyoralar va boshka osmon jismlari. Quyosh tizimi Galaktikamizdagi murakkab tizimlardan biridir. Quyosh tizimi Quyosh, sayyoralar, asteroidlar, kometalar, yo’ldoshlar, changlar va gazlardan iborat. Қuyosh tizimidagi ҳamma sayyoralar Қuyosh atrofida elliptik orbita bo’ylab aylanadi. Bir vaқtning o’zida sayyoralar va ularning yo’ldoshlari o’z o’қlari atrofida orbital ҳarakat yo’nalishida aylanadi. Қuyosh ҳam o’z o’қi atrofida ҳuddi shu yo’nalishda aylanadi. Sayyoralarning ҳarakat қonunlari I.Kepler tomonidan aniқlangan. Mazkur қonunga binoan sayyoralarning ҳarakat tezligi ulardan Қuyoshgacha bo’lgan masofaga boғliқ. Қuyosh tizimidagi osmon jismlarini ҳarakatga keltiruvchi kuch қuyoshning tortish kuchidir. Quyosh. Quyosh koinotdagi erga eng yaқin bo’lgan yulduzdir. U sariқ mitti yulduzlar safiga kiradi. Quyosh 70 foiz vodoroddan va 27 foiz geliydan iborat, o’ta қizigan, yoruғlik tarқatib turadigan gazsimon shardir. Quyoshning zichligi Ernikidan 4 marotaba kichik. Uning markazida bosim 300 mlrd. atmosferaga, ҳarorat esa 10-15 mln. darajaga etadi. Қuyoshning markazidagi yuқori bosim va ҳarorat yadro reakstiyalarini ҳosil bo’lishiga imkon beradi. Bunda vodorod geliyga aylanadi. Quyoshning ichki tuzilishi қatlamsimon ya’ni sferasimon (yadro, issiқlikni nur orқali taralashi oblasti, konvektiv zona, atmosfera) tuzilishiga ega/ Koinot va Quyosh tizimining vujudga kelishi to’ғrisida juda ko’p nazariyalar mavjud bo’lib, ulardan biri «katta portlash» nazariyasidir. Bu nazariyaga ko’ra dastlab butun materiya ҳaddan tashқari yuқori ҳaroratga ega bo’lgan bitta «nuқtada» siқilgan bo’lib, keyinchalik bu “nuқta” ulkan kuch bilan portlagan. Portlash natijasida barcha Shtomonlarga sachrab ketgan o’taissiқ bulutlardan asta-sekin 14 subatomli zarralar, vaқt o’tishi bilan atomlar, moddalar, sayyoralar, yulduzlar va, niҳoyat, ҳayot vujudga kelgan. Bunda Koinotning kengayishi davom etgan va bu jarayon қancha uzoқ davom etishi noma’lum. 2-rasm. Quyosh tizimi: 1-quyosh, 2-Merkuriy, 3-Venera, 4-Er, 5-Mars, 6- Yupiter, 7-Saturn, 8-Uran, 9-Neptun, 10-Pluton, 11-kometa. Demak, bu nazariyaga asosan Quyosh tizimi aylanuvchi gaz-changli bulutdan ҳosil bo’lgan. Uning siқilishida markazi zichlashgan va keyin u Quyoshga aylangan. Quyosh tarkibiga kirgan zarrachalar o’zining ҳarakat momentini olib kelgan. Ular aylanish o’қiga қarab ҳarakat қilganligi sababli (ya’ni masofa kamaygan), momentni saқlash uchun tezlik oshishi lozim edi. Protoқuyosh, va keyin Қuyosh tobora tezlashgan ҳolda aylanishi lozim edi. Quyosh tizimiga 9 ta sayyora, 42 ta yo’ldosh, 50 mingdan ortiқ kichik asteroidlar, sanoғi yo’қ meteorit va kometalar kiradi. Ularning markazida Қuyosh joylashgan bo’lib, u o’zining tizimdagi boshқa barcha osmon jismlarini o’ziga tortib turadi. 14 subatomli zarralar, vaқt o’tishi bilan atomlar, moddalar, sayyoralar, yulduzlar va, niҳoyat, ҳayot vujudga kelgan. Bunda Koinotning kengayishi davom etgan va bu jarayon қancha uzoқ davom etishi noma’lum. 2-rasm. Quyosh tizimi: 1-quyosh, 2-Merkuriy, 3-Venera, 4-Er, 5-Mars, 6- Yupiter, 7-Saturn, 8-Uran, 9-Neptun, 10-Pluton, 11-kometa. Demak, bu nazariyaga asosan Quyosh tizimi aylanuvchi gaz-changli bulutdan ҳosil bo’lgan. Uning siқilishida markazi zichlashgan va keyin u Quyoshga aylangan. Quyosh tarkibiga kirgan zarrachalar o’zining ҳarakat momentini olib kelgan. Ular aylanish o’қiga қarab ҳarakat қilganligi sababli (ya’ni masofa kamaygan), momentni saқlash uchun tezlik oshishi lozim edi. Protoқuyosh, va keyin Қuyosh tobora tezlashgan ҳolda aylanishi lozim edi. Quyosh tizimiga 9 ta sayyora, 42 ta yo’ldosh, 50 mingdan ortiқ kichik asteroidlar, sanoғi yo’қ meteorit va kometalar kiradi. Ularning markazida Қuyosh joylashgan bo’lib, u o’zining tizimdagi boshқa barcha osmon jismlarini o’ziga tortib turadi. 15 Bu tizimdagi barcha jismlar o’zaro gravitastiya (butun olam tortishish қonuni) kuchi bilan ҳam boғlangan. Sayyoralar ikki katta guruҳga: er guruҳiga – Merkuriy, Venera, Er va Mars – va yupiter guruҳiga, ya’ni gigant sayyoralar – Yupiter, Saturn, Uran va Neptunga bo’linadi (2-rasm). Қuyosh va Қuyosh tizimi sayyoralarining ҳajmi va massasi orasida keskin farқ bor. Buni ularni қiyoslash maketidan ko’rsa bo’ladi (3-rasm). Er guruҳidagi sayyoralar nisbatan kichik o’lchamli va katta zichlikka ega (4-rasm). Ularning asosiy tarkibini silikatlar (kremniy birikmalari) va temir tashkil etadi. Gigant palanetalarda esa қattiқ yuza yo’қ. Uncha katta bo’lmagan yadrosidan tashқari ular vodorod va geliydan tuzilgan va gaz-suyuқ ҳolatda mavjud. Bu sayyoralarning atmosferasi asta-sekin zichlashib borib, suyuқ mantiyaga aylanadi. 3-rasm. Quyosh va sayyoralarning Qiyosiy hajmi. 4-rasm. Er guruhidagi sayyoralarning Qiyosiy hajmi. Quyosh tizimi umumiy massasining asosiy ulushi (99,87%) Қuyoshning o’ziga to’ғri keladi. Shuning uchun Quyosh tortish kuchlari tizimidagi deyarli barcha қolgan jismlar: sayyoralar, kometalar, asteroidlar va meteorlar ҳarakatini boshқaradi. Sayyoralar atrofida esa faқat o’zining yo’ldoshlarigina aylanadi. Chunki bunda yo’ldoshlar ushbu sayyoralarga yaқin bo’lganligi tufayli tortish kuchi Quyoshnikidan ortiқ. 15 Bu tizimdagi barcha jismlar o’zaro gravitastiya (butun olam tortishish қonuni) kuchi bilan ҳam boғlangan. Sayyoralar ikki katta guruҳga: er guruҳiga – Merkuriy, Venera, Er va Mars – va yupiter guruҳiga, ya’ni gigant sayyoralar – Yupiter, Saturn, Uran va Neptunga bo’linadi (2-rasm). Қuyosh va Қuyosh tizimi sayyoralarining ҳajmi va massasi orasida keskin farқ bor. Buni ularni қiyoslash maketidan ko’rsa bo’ladi (3-rasm). Er guruҳidagi sayyoralar nisbatan kichik o’lchamli va katta zichlikka ega (4-rasm). Ularning asosiy tarkibini silikatlar (kremniy birikmalari) va temir tashkil etadi. Gigant palanetalarda esa қattiқ yuza yo’қ. Uncha katta bo’lmagan yadrosidan tashқari ular vodorod va geliydan tuzilgan va gaz-suyuқ ҳolatda mavjud. Bu sayyoralarning atmosferasi asta-sekin zichlashib borib, suyuқ mantiyaga aylanadi. 3-rasm. Quyosh va sayyoralarning Qiyosiy hajmi. 4-rasm. Er guruhidagi sayyoralarning Qiyosiy hajmi. Quyosh tizimi umumiy massasining asosiy ulushi (99,87%) Қuyoshning o’ziga to’ғri keladi. Shuning uchun Quyosh tortish kuchlari tizimidagi deyarli barcha қolgan jismlar: sayyoralar, kometalar, asteroidlar va meteorlar ҳarakatini boshқaradi. Sayyoralar atrofida esa faқat o’zining yo’ldoshlarigina aylanadi. Chunki bunda yo’ldoshlar ushbu sayyoralarga yaқin bo’lganligi tufayli tortish kuchi Quyoshnikidan ortiқ. 16 Barcha sayyoralar Quyosh atrofida bir yo’nalishda aylanadi. Bu ҳarakat to’ғri ҳarakat deyiladi. Sayyoralar orbitasi shakli bo’yicha aylanaga, orbita tekisligi esa Laplas tekisligi deb ataluvchi Қuyosh tizimining asososiy tekisligiga yaқin. Ammo sayyoralar massasi қancha kam bo’lsa bu қoidadan oғishi shuncha sezilarli bo’ladi, bu Merkuriy va Pluton misolida yaққol ko’rinadi. Quyosh tizimi sayyoralari қuyosh atrofida turli radiusda va tezlikda aylanadi. Quyosh tizimida 9 ta sayyora mavjud. Quyosh atrofida aylanadigan va Quyoshdan kelayotgan yoruғlikning aks etishi bilan ko’rinadigan sharsimon sovuқ osmon jismlari sayyoralar (planetalar) deb ataladi. Katta sayyoralar atrofida aylanadigan kichik sayyoralar yo’ldoshlar deb ataladi. Quyosh tizimidagi sayyoralar va ularning yo’ldoshlari ҳaқidagi malumotlar 1-jadvalda keltirilgan. Sayyoralar Quyosh atrofida aylanib, ҳarakat қilganida (yo’ldosh esa sayyora atrofida aylanib xarakat қilganida) ҳosil bo’ladigan berk egri chiziқ orbita deb ataladi. Sayyoralarning Quyoshga eng yaқin kelgandagi va undan eng uzoққa ketgandagi masofalar ayirmasining shu masofalar yiғindisiga nisbati eksstentrisitet deb ataladi (1). Eksstentrisitet orbita shaklining aylanadan қanchalik farқ қilishini ko’rsatuvchi miқdordir. Er orbitasi tekisligiga to’ғri keluvchi tekislik Ekliptika deb ataladi. Ҳar қanday jismning sayyora (yoki yulduz)ning tortish kuchini engib, undan butunlay ketib қolishi uchun zarur bo’lgan tezlik қochish tezligi deb ataladi. Қuyosh tizimidagi sayyoralar ikki guruҳga bo’linadi: a) Er guruҳidagi sayyoralar (Merkuriy, Venera, Er, Mars); b) ulkan sayyoralar (Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton)1. Merkuriy. Quyoshga eng yaқin va eng kichik sayyora. Merkuriyning oғirligi Ernikidan 20 barobar kam. U Quyoshga yaqinligi tufayli quyosh tomonidan kuchli tortiladi. Merkuriy Quyosh atrofida 88 Er sutkasi davomida bir marta aylanib chiқadi, ammo o’z o’қi atrofida juda sekin aylanadi. Shu tufayli uning bir tomoni uzoқ vaқt Quyosh tomonidan kuchli қizdirilsa, bir tomoni uzoқ vaқt mobaynida 16 Barcha sayyoralar Quyosh atrofida bir yo’nalishda aylanadi. Bu ҳarakat to’ғri ҳarakat deyiladi. Sayyoralar orbitasi shakli bo’yicha aylanaga, orbita tekisligi esa Laplas tekisligi deb ataluvchi Қuyosh tizimining asososiy tekisligiga yaқin. Ammo sayyoralar massasi қancha kam bo’lsa bu қoidadan oғishi shuncha sezilarli bo’ladi, bu Merkuriy va Pluton misolida yaққol ko’rinadi. Quyosh tizimi sayyoralari қuyosh atrofida turli radiusda va tezlikda aylanadi. Quyosh tizimida 9 ta sayyora mavjud. Quyosh atrofida aylanadigan va Quyoshdan kelayotgan yoruғlikning aks etishi bilan ko’rinadigan sharsimon sovuқ osmon jismlari sayyoralar (planetalar) deb ataladi. Katta sayyoralar atrofida aylanadigan kichik sayyoralar yo’ldoshlar deb ataladi. Quyosh tizimidagi sayyoralar va ularning yo’ldoshlari ҳaқidagi malumotlar 1-jadvalda keltirilgan. Sayyoralar Quyosh atrofida aylanib, ҳarakat қilganida (yo’ldosh esa sayyora atrofida aylanib xarakat қilganida) ҳosil bo’ladigan berk egri chiziқ orbita deb ataladi. Sayyoralarning Quyoshga eng yaқin kelgandagi va undan eng uzoққa ketgandagi masofalar ayirmasining shu masofalar yiғindisiga nisbati eksstentrisitet deb ataladi (1). Eksstentrisitet orbita shaklining aylanadan қanchalik farқ қilishini ko’rsatuvchi miқdordir. Er orbitasi tekisligiga to’ғri keluvchi tekislik Ekliptika deb ataladi. Ҳar қanday jismning sayyora (yoki yulduz)ning tortish kuchini engib, undan butunlay ketib қolishi uchun zarur bo’lgan tezlik қochish tezligi deb ataladi. Қuyosh tizimidagi sayyoralar ikki guruҳga bo’linadi: a) Er guruҳidagi sayyoralar (Merkuriy, Venera, Er, Mars); b) ulkan sayyoralar (Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton)1. Merkuriy. Quyoshga eng yaқin va eng kichik sayyora. Merkuriyning oғirligi Ernikidan 20 barobar kam. U Quyoshga yaqinligi tufayli quyosh tomonidan kuchli tortiladi. Merkuriy Quyosh atrofida 88 Er sutkasi davomida bir marta aylanib chiқadi, ammo o’z o’қi atrofida juda sekin aylanadi. Shu tufayli uning bir tomoni uzoқ vaқt Quyosh tomonidan kuchli қizdirilsa, bir tomoni uzoқ vaқt mobaynida 17 kuchli soviydi. Shuning uchun yoritilib turgan qismida ҳarorat +4200S, qorongi tomonida esa – 2400S, oқibatda sutkalik xaroratlar farқi juda katta bo’lgani uchun kuchli nurash jarayoni ro’y beradi. Merkuriy massasining va oғirlik kuchining kamligi tufayli uning ichki қismidan chiқayotgan gazlar tezda fazoga uchib ketadi. Merkuriy atmosferasida azot, is gazi, atomar vodorod, argon va neon borligi aniklangan. Venera. Kattaligi, oғirligi va zichligi jiҳatidan Erga yaқin turadi. Venera ҳam gazlarni ushlab tura oladigan miқdorda oғirlik kuchiga va bosimi 27 atm. bo’lgan zich atmosfera bilan o’ralgan. Atmosferasi asosan is gazidan iborat (93-97%), kislorod juda kam (0,1%), azot esa 2% atrofida. Venera atmosferasining eng yuқori қismlari atomar vodoroddan iborat. Venera atmosferasi +4000S gacha қizib ketadi, chunki u Quyoshga yaқin. Er Quyosh tizimidagi uchinchi sayyora ҳisoblanadi. Erning sayyora sifatidagi tavsifi 2-bobda berilgan. Bu erda biz Erning yo’ldoshi bo’lgan Oyni tavsifini keltiramiz. Oy, Erga eng yaқin yirik osmon jismi. Er atrofida ekliptik orbita bo’ylab aylanadi. Diametri 3476 km, oғirligi Er oғirligidan 81,5 marta kam. Oy yuzasida ҳarorat kunduzi +1200C, kechasi – 4000C. Oyning markaziga қarab ҳarorat ortib boradi. Oyning ichki tuzilishi қuyidagi қismlardan iborat: yadro, mantiya (1000- 1100 km), oy po’sti (55-56 km). Oy yadrosi ҳarorati 15000C bo’lgan erigan moddalardan tashkil topgan. Oyning yoshi 4,6 mlrd. yil. Oyda marganest, kremniy, kalstiy, titan, temir, bazalt, dala shpati mavjud. Oy mustaқil osmon jismidir. Oyda atmosfera yo’қligi tufayli uning yuzasi Erdan yaxshi ko’rinadi. Oyning o’rganilish tarixi ikki davrga bo’linadi: tokosmik va kosmik. Tokosmik davrda Oy teleskoplar yordamida o’rganilgan. Galiley birinchi bo’lib Oy yuzasida kraterlarlar va dengizlar borligini aniқlagan. Kosmik davr XX asrning 60- yillaridan boshlandi. Bu davrda Oy tabiatini o’rganishning asosiy natijalari қuyidagilardan iborat: 17 kuchli soviydi. Shuning uchun yoritilib turgan qismida ҳarorat +4200S, qorongi tomonida esa – 2400S, oқibatda sutkalik xaroratlar farқi juda katta bo’lgani uchun kuchli nurash jarayoni ro’y beradi. Merkuriy massasining va oғirlik kuchining kamligi tufayli uning ichki қismidan chiқayotgan gazlar tezda fazoga uchib ketadi. Merkuriy atmosferasida azot, is gazi, atomar vodorod, argon va neon borligi aniklangan. Venera. Kattaligi, oғirligi va zichligi jiҳatidan Erga yaқin turadi. Venera ҳam gazlarni ushlab tura oladigan miқdorda oғirlik kuchiga va bosimi 27 atm. bo’lgan zich atmosfera bilan o’ralgan. Atmosferasi asosan is gazidan iborat (93-97%), kislorod juda kam (0,1%), azot esa 2% atrofida. Venera atmosferasining eng yuқori қismlari atomar vodoroddan iborat. Venera atmosferasi +4000S gacha қizib ketadi, chunki u Quyoshga yaқin. Er Quyosh tizimidagi uchinchi sayyora ҳisoblanadi. Erning sayyora sifatidagi tavsifi 2-bobda berilgan. Bu erda biz Erning yo’ldoshi bo’lgan Oyni tavsifini keltiramiz. Oy, Erga eng yaқin yirik osmon jismi. Er atrofida ekliptik orbita bo’ylab aylanadi. Diametri 3476 km, oғirligi Er oғirligidan 81,5 marta kam. Oy yuzasida ҳarorat kunduzi +1200C, kechasi – 4000C. Oyning markaziga қarab ҳarorat ortib boradi. Oyning ichki tuzilishi қuyidagi қismlardan iborat: yadro, mantiya (1000- 1100 km), oy po’sti (55-56 km). Oy yadrosi ҳarorati 15000C bo’lgan erigan moddalardan tashkil topgan. Oyning yoshi 4,6 mlrd. yil. Oyda marganest, kremniy, kalstiy, titan, temir, bazalt, dala shpati mavjud. Oy mustaқil osmon jismidir. Oyda atmosfera yo’қligi tufayli uning yuzasi Erdan yaxshi ko’rinadi. Oyning o’rganilish tarixi ikki davrga bo’linadi: tokosmik va kosmik. Tokosmik davrda Oy teleskoplar yordamida o’rganilgan. Galiley birinchi bo’lib Oy yuzasida kraterlarlar va dengizlar borligini aniқlagan. Kosmik davr XX asrning 60- yillaridan boshlandi. Bu davrda Oy tabiatini o’rganishning asosiy natijalari қuyidagilardan iborat: 18 - Oy yuzasida 1969 yildan boshlab inson tomonidan tadқiқod ishlari olib borila boshlagan. 1969 yili Amerikalik fazogirlar Oyga қo’nib tadқiқod olib borishdi; - Oydagi toғ jinslari magmatik yo’l bilan ҳosil bo’lgan. Ularning yoshi 4,6-3,16 mlrd. yil; -Quyosh tizimi paydo bo’lgandan beri Oy mustaқil osmon jismi sifatida faoliyat ko’rsatib kelayotlanligi aniқlandi; -Oydagi kraterlarning ko’pchiligining kelib chiқishi kosmik omillar bilan boғliқ; - Oy yuzasida ikki xil rel’ef shakllari uchraydi: materik oblastlari va dengizlar. Materik қismida toғlar, tekisliklar tarқalgan. Dengizlar meteoritlarning Oy yuzasiga tushishi natijasida ҳosil bo’lgan botiқlardir. Mars. Ko’p xususiyatlarga ko’ra Erga yaқin. Ҳayot belgilari borligi aniқlangan. O’z o’қi atrofida 24 soat 37 minutda aylanadi. Bunday ҳarakat Mars yuzasini sutka davomida isish va sovish vaқtlarini almashinishi uchun қulay sharoit tuғdiradi. Marsning bir yili 687 sutkaga teng. Qishda mo’’tadil mintaқada қor va қirovning oқ doғlari ko’rinadi. Suv Marsning ichki қobiқlaridan chiқishi mumkin. Ekvatorial mintaқada ҳarorat kunduzi +200C, kechasi -450Cni tashkil қiladi. Қutbiy o’lkalarda қutbiy kun va қutbiy tun kuzatiladi. Ҳamma joyda ko’p yillik muzloқ erlar tarқalgan. Mars atmosferasi juda siyrak, unda is gazi va azot keng tarқalgan, kislorod miқdori kam (0,3%), suv buғlari esa 0,05%ni tashkil қiladi. Marsda ҳam Erga o’xshab issiқlik mintaқalari mavjud, fasllar almashinib turadi. Marsning 2 ta yo’ldoshi bor, ularning nomi: Fobos va Deymos. Ulkan sayyoralar Yupiter, Saturn, Uran, Neptun Er guruҳidagi sayyoralardan keskin farқ қiladi. Ular ulkan bo’lishiga қaramasdan zichligi kam, asosan engil elementlardan iborat, 70-80%ni vodorod tashkil қiladi. Quyoshdan uzoқda joylashganligi uchun Quyoshdan kam issiқlik olishadi. Xatto Yupiterda ҳam ҳarorat -1000C. Shuning uchun mazkur sayyoralarda ҳayot yo’қ. Yupiter. Quyosh tizimidagi beshinchi va eng katta sayyora. Uning oғirligi қolgan barcha sayyoralar oғirligini 71% ni tashkil қiladi. Sayyoraning o’қi orbita tekisligiga deyarli tik joylashgan. Uning yuzasi bulut bilan қoplangan. Atmosferasi 18 - Oy yuzasida 1969 yildan boshlab inson tomonidan tadқiқod ishlari olib borila boshlagan. 1969 yili Amerikalik fazogirlar Oyga қo’nib tadқiқod olib borishdi; - Oydagi toғ jinslari magmatik yo’l bilan ҳosil bo’lgan. Ularning yoshi 4,6-3,16 mlrd. yil; -Quyosh tizimi paydo bo’lgandan beri Oy mustaқil osmon jismi sifatida faoliyat ko’rsatib kelayotlanligi aniқlandi; -Oydagi kraterlarning ko’pchiligining kelib chiқishi kosmik omillar bilan boғliқ; - Oy yuzasida ikki xil rel’ef shakllari uchraydi: materik oblastlari va dengizlar. Materik қismida toғlar, tekisliklar tarқalgan. Dengizlar meteoritlarning Oy yuzasiga tushishi natijasida ҳosil bo’lgan botiқlardir. Mars. Ko’p xususiyatlarga ko’ra Erga yaқin. Ҳayot belgilari borligi aniқlangan. O’z o’қi atrofida 24 soat 37 minutda aylanadi. Bunday ҳarakat Mars yuzasini sutka davomida isish va sovish vaқtlarini almashinishi uchun қulay sharoit tuғdiradi. Marsning bir yili 687 sutkaga teng. Qishda mo’’tadil mintaқada қor va қirovning oқ doғlari ko’rinadi. Suv Marsning ichki қobiқlaridan chiқishi mumkin. Ekvatorial mintaқada ҳarorat kunduzi +200C, kechasi -450Cni tashkil қiladi. Қutbiy o’lkalarda қutbiy kun va қutbiy tun kuzatiladi. Ҳamma joyda ko’p yillik muzloқ erlar tarқalgan. Mars atmosferasi juda siyrak, unda is gazi va azot keng tarқalgan, kislorod miқdori kam (0,3%), suv buғlari esa 0,05%ni tashkil қiladi. Marsda ҳam Erga o’xshab issiқlik mintaқalari mavjud, fasllar almashinib turadi. Marsning 2 ta yo’ldoshi bor, ularning nomi: Fobos va Deymos. Ulkan sayyoralar Yupiter, Saturn, Uran, Neptun Er guruҳidagi sayyoralardan keskin farқ қiladi. Ular ulkan bo’lishiga қaramasdan zichligi kam, asosan engil elementlardan iborat, 70-80%ni vodorod tashkil қiladi. Quyoshdan uzoқda joylashganligi uchun Quyoshdan kam issiқlik olishadi. Xatto Yupiterda ҳam ҳarorat -1000C. Shuning uchun mazkur sayyoralarda ҳayot yo’қ. Yupiter. Quyosh tizimidagi beshinchi va eng katta sayyora. Uning oғirligi қolgan barcha sayyoralar oғirligini 71% ni tashkil қiladi. Sayyoraning o’қi orbita tekisligiga deyarli tik joylashgan. Uning yuzasi bulut bilan қoplangan. Atmosferasi 19 asosan vodoroddan (85% atrofida) iborat. Bulut қatlamidan pastroқda atmosfera zichroқ va issiқroқ bo’lib қoladi. Yupiterning 16 ta yo’ldoshi bor, ularning eng yirigi – Ganimed Merkuriy sayyorasidan kattadir. Yo’ldoshlarning to’rttasi sayyora aylanishiga teskari aylanadi. Saturn. Quyosh tizimidagi oltinchi sayyora, ҳajmi Er hajmidan 760 marta katta, 18 ta yo’ldoshi mavjud, ulardan Titan nomli yuldoshi Қuyosh tizimidagi eng yirik yo’ldosh ҳisoblanadi (diametri 4758 km.). Saturnda uchta ҳalқa mavjud. Ҳalқalarning қalinligi 20-100 km atrofida o’zgaradi. Uran sayyorasini Erdan faқat teleskop orқali kuzatish mumkin. O’z o’qi atrofida Quyoshga nisbatan teskari tomonga aylanadi. Uran sayyorasi metan (84%), vodorod (2%), oғir metallardan (14%) iborat degan taxmin mavjud. Quyosh nurlarini juda kam miқdorda oladi, uning yuzasida ҳarorat -2100S. Uranning 17 ta yo’ldoshi bor, ularning orbita tekisliklari Uran orbitasi tekisliklariga deyarli tik. Neptun. Quyoshdan ancha olisda joylashgan sayyoralardan biri. Quyosh atrofida 165 Er yilida bir marta aylanib chiқadi. Neptun ammiak (74%) va oғir metallardan (26%) iborat degan taxmin mavjud. Uning yuzasida ҳarorat -2920S. Uning 8 ta yo’ldoshi bor. Ulardan biri Triton eng yirik yo’ldoshlar toifasiga kiradi, teskari aylanadi. Pluton. Quyosh tizimidagi eng olisda joylashgan sayyora. Orbitasi boshқa sayyoralar orbitasiga nisbatan chuziqroq. O’z o’qi atrofida 6,4 Er sutkasida bir marta aylanib chiқadi. Hajmi erdan kichik. Bitta yo’ldoshi bor. Ko’p olimlarning fikricha Quyosh tizimining asosiy xususiyatlari қuyidagilardan iborat (Kalesnik, 1966. 10b.): - ҳamma sayyoralar Quyosh atrofida deyarli doira shaklidagi (eksstentrisiteti kichik) orbitalar bo’ylab aylanadi; - ҳamma sayyoralar Quyosh atrofida bir tomonga қarab, yani (ekliptika ustidagi, shimoliy qutb tomondan қaraganda) soat mili ҳarakatiga қarama-қarshi tomonga aylanadi; - hamma sayyoralar (Urandan tashқari) va ularning yo’ldoshlaridan juda ko’pchiligi soat mili ҳarakatiga қarama-қarshi tomonga aylanadi; 19 asosan vodoroddan (85% atrofida) iborat. Bulut қatlamidan pastroқda atmosfera zichroқ va issiқroқ bo’lib қoladi. Yupiterning 16 ta yo’ldoshi bor, ularning eng yirigi – Ganimed Merkuriy sayyorasidan kattadir. Yo’ldoshlarning to’rttasi sayyora aylanishiga teskari aylanadi. Saturn. Quyosh tizimidagi oltinchi sayyora, ҳajmi Er hajmidan 760 marta katta, 18 ta yo’ldoshi mavjud, ulardan Titan nomli yuldoshi Қuyosh tizimidagi eng yirik yo’ldosh ҳisoblanadi (diametri 4758 km.). Saturnda uchta ҳalқa mavjud. Ҳalқalarning қalinligi 20-100 km atrofida o’zgaradi. Uran sayyorasini Erdan faқat teleskop orқali kuzatish mumkin. O’z o’qi atrofida Quyoshga nisbatan teskari tomonga aylanadi. Uran sayyorasi metan (84%), vodorod (2%), oғir metallardan (14%) iborat degan taxmin mavjud. Quyosh nurlarini juda kam miқdorda oladi, uning yuzasida ҳarorat -2100S. Uranning 17 ta yo’ldoshi bor, ularning orbita tekisliklari Uran orbitasi tekisliklariga deyarli tik. Neptun. Quyoshdan ancha olisda joylashgan sayyoralardan biri. Quyosh atrofida 165 Er yilida bir marta aylanib chiқadi. Neptun ammiak (74%) va oғir metallardan (26%) iborat degan taxmin mavjud. Uning yuzasida ҳarorat -2920S. Uning 8 ta yo’ldoshi bor. Ulardan biri Triton eng yirik yo’ldoshlar toifasiga kiradi, teskari aylanadi. Pluton. Quyosh tizimidagi eng olisda joylashgan sayyora. Orbitasi boshқa sayyoralar orbitasiga nisbatan chuziqroq. O’z o’qi atrofida 6,4 Er sutkasida bir marta aylanib chiқadi. Hajmi erdan kichik. Bitta yo’ldoshi bor. Ko’p olimlarning fikricha Quyosh tizimining asosiy xususiyatlari қuyidagilardan iborat (Kalesnik, 1966. 10b.): - ҳamma sayyoralar Quyosh atrofida deyarli doira shaklidagi (eksstentrisiteti kichik) orbitalar bo’ylab aylanadi; - ҳamma sayyoralar Quyosh atrofida bir tomonga қarab, yani (ekliptika ustidagi, shimoliy qutb tomondan қaraganda) soat mili ҳarakatiga қarama-қarshi tomonga aylanadi; - hamma sayyoralar (Urandan tashқari) va ularning yo’ldoshlaridan juda ko’pchiligi soat mili ҳarakatiga қarama-қarshi tomonga aylanadi; 20 - ҳamma sayyoralarning orbitalari deyarli bir tekislikda yotadi. Asteroidlar. Ular toshsimon қattiқ jismlar bo’lib, sayyoralar singari elliptik orbitalari bo’ylab ҳarakatlanadi. Ammo bu jismlarning o’lchami oddiy sayyoralarning o’lchamidan juda kichik, shuning uchun ҳam ularni mitti sayyoralar deyiladi. «Asteroid» atamasi (yoki «yulduzsimon») XVIII asrning taniқli astronomi Uilyam Gershel tomonidan bu ob’ektlarni teleskop yordamida kuzatishda tavsiflash uchun kiritilgan. Hozirgacha ma’lum bo’lgan asteroidlarning asosiy қismi Қuyoshdan 2,2-3,2 astronomik birlik (a. b.) masofasida Mars va Yupiter orbitalari orasida ҳarakatlanadi. Hozirgi 20 mingdan ortiқ asteroidlar kashf etilgan. Bu jismlar egallagan fazoning ҳalқali қismi Asteroidlarning bosh қambari deyiladi. O’rtacha 20 km/s chiziқli orbital tezlikda bosh қambarning asteroidlari Қuyoshdan uzoқligiga қarab uning atrofida 3 dan 9 yilgacha bo’lgan vaқtda bir marta aylanib chiқadi. Orbitalari tekisliklarining ekliptika tekisligiga қiyaligi 70° gacha boradi, asosan 5 - 10° oraliғida. Eng yirik asteroid - Stereraning o’lchami taxminan 1003 km ga teng, ikkinchi o’rinda - Pallada bo’lib, uning radiusi 500 km ga yaқin, ammo ularning ko’pchiligi ancha kichik. Ma’lum bo’lgan asteroidlarning eng kichigi ko’ndalangiga 1 km. Kometalar. Nomi yunoncha «uzun sochli» ma’nosini anglatadi. Kometa to’ғrisidagi birinchi yozma ma’lumot eramizdan oldingi 2296 yilga to’ғri keladi. Kometalarning osmonu-falakdagi ҳarakatini xitoylik astronomlar diққat bilan kuzatgan. Quyosh tizimidagi bu jismlar Quyoshdan ancha uzoқdagi kuchli cho’zilgan orbitalari bo’ylab sust yorituvchi oval shaklidagi doғlar sifatida harakatlanadi. Quyoshga yaqinlashganida ularning boshi va dumi ko’rinadi, boshining markazi yadro deb ataladi (16-rasm). Yadrosining diametri 0,520 km. 20 - ҳamma sayyoralarning orbitalari deyarli bir tekislikda yotadi. Asteroidlar. Ular toshsimon қattiқ jismlar bo’lib, sayyoralar singari elliptik orbitalari bo’ylab ҳarakatlanadi. Ammo bu jismlarning o’lchami oddiy sayyoralarning o’lchamidan juda kichik, shuning uchun ҳam ularni mitti sayyoralar deyiladi. «Asteroid» atamasi (yoki «yulduzsimon») XVIII asrning taniқli astronomi Uilyam Gershel tomonidan bu ob’ektlarni teleskop yordamida kuzatishda tavsiflash uchun kiritilgan. Hozirgacha ma’lum bo’lgan asteroidlarning asosiy қismi Қuyoshdan 2,2-3,2 astronomik birlik (a. b.) masofasida Mars va Yupiter orbitalari orasida ҳarakatlanadi. Hozirgi 20 mingdan ortiқ asteroidlar kashf etilgan. Bu jismlar egallagan fazoning ҳalқali қismi Asteroidlarning bosh қambari deyiladi. O’rtacha 20 km/s chiziқli orbital tezlikda bosh қambarning asteroidlari Қuyoshdan uzoқligiga қarab uning atrofida 3 dan 9 yilgacha bo’lgan vaқtda bir marta aylanib chiқadi. Orbitalari tekisliklarining ekliptika tekisligiga қiyaligi 70° gacha boradi, asosan 5 - 10° oraliғida. Eng yirik asteroid - Stereraning o’lchami taxminan 1003 km ga teng, ikkinchi o’rinda - Pallada bo’lib, uning radiusi 500 km ga yaқin, ammo ularning ko’pchiligi ancha kichik. Ma’lum bo’lgan asteroidlarning eng kichigi ko’ndalangiga 1 km. Kometalar. Nomi yunoncha «uzun sochli» ma’nosini anglatadi. Kometa to’ғrisidagi birinchi yozma ma’lumot eramizdan oldingi 2296 yilga to’ғri keladi. Kometalarning osmonu-falakdagi ҳarakatini xitoylik astronomlar diққat bilan kuzatgan. Quyosh tizimidagi bu jismlar Quyoshdan ancha uzoқdagi kuchli cho’zilgan orbitalari bo’ylab sust yorituvchi oval shaklidagi doғlar sifatida harakatlanadi. Quyoshga yaqinlashganida ularning boshi va dumi ko’rinadi, boshining markazi yadro deb ataladi (16-rasm). Yadrosining diametri 0,520 km. 21 Kometaning jajji yadrosi uning yagona қattiқ қismi ҳisoblanadi, unda kometaning deyarli butun massasi jam- langan. Fotometrik yadroni o’rab turuvchi tumanli atmosfera koma deyiladi. Koma yadro bilan birga kometaning boshini tashkil etadi. Kometaning dumi kuyosh nuri ta’sirida yadrodan uchib chiқadigan gaz molekulalari (ionlari) va chang zarralaridan tarkib topgan bo’lib, uzunligi o’nlab million kilometrlarga etishi mumkin. Kometalar қuyosh shamoli mavjudligidan darak beradi. Galley kometasi - tarixiy kometa. Eramizdan avvalga 240 yildan boshlab uning 30 marta Қuyoshga yaқinlashganligi kuzatilgan. Ҳar 75-76 yilda bir marta қaytib ko’rinadi. 1986 yili kometani beshta sayyoralararo kosmik apparatlar: «Vega-1», «Vega2» (SSSR), «Djotto» (EIҲ), «Suisen» va «Sakigake» (Yaponiya) kutib olishgan. Ularning ba’zilari kometaning boshi orқali o’tishgan. Galley kometasi yana 2061 yilda ko’rinadi. Uesta kometasi - asrimizning eng chiroyli kometasi ҳisoblanadi. U Қuyosh nurlarida bulutni eslatuvchi uzun keng dumga ega. Boshi Venera singari yoruғ bo’lgan. U bir necha қismlarga parchalanib ketgan. Shumeyker-Levi kometasi. 1992 y. kometa Yupiterning bulutli қoplamasidan 15 ming km uzoқdan o’tgan. Natijada uning yadrosi 17 bo’lakka parchalanib, 200 Kometaning fotosurati. 21 Kometaning jajji yadrosi uning yagona қattiқ қismi ҳisoblanadi, unda kometaning deyarli butun massasi jam- langan. Fotometrik yadroni o’rab turuvchi tumanli atmosfera koma deyiladi. Koma yadro bilan birga kometaning boshini tashkil etadi. Kometaning dumi kuyosh nuri ta’sirida yadrodan uchib chiқadigan gaz molekulalari (ionlari) va chang zarralaridan tarkib topgan bo’lib, uzunligi o’nlab million kilometrlarga etishi mumkin. Kometalar қuyosh shamoli mavjudligidan darak beradi. Galley kometasi - tarixiy kometa. Eramizdan avvalga 240 yildan boshlab uning 30 marta Қuyoshga yaқinlashganligi kuzatilgan. Ҳar 75-76 yilda bir marta қaytib ko’rinadi. 1986 yili kometani beshta sayyoralararo kosmik apparatlar: «Vega-1», «Vega2» (SSSR), «Djotto» (EIҲ), «Suisen» va «Sakigake» (Yaponiya) kutib olishgan. Ularning ba’zilari kometaning boshi orқali o’tishgan. Galley kometasi yana 2061 yilda ko’rinadi. Uesta kometasi - asrimizning eng chiroyli kometasi ҳisoblanadi. U Қuyosh nurlarida bulutni eslatuvchi uzun keng dumga ega. Boshi Venera singari yoruғ bo’lgan. U bir necha қismlarga parchalanib ketgan. Shumeyker-Levi kometasi. 1992 y. kometa Yupiterning bulutli қoplamasidan 15 ming km uzoқdan o’tgan. Natijada uning yadrosi 17 bo’lakka parchalanib, 200 Kometaning fotosurati. 22 ming km ga tarқalib ketgan. Shu tariқa kometa Maunt Palomar observatoriyasida Yujin Shumeyker va Devid Levi tomonidan kashf etilgan. Meteorlar va meteoritlar. Osmondan tushadigan toshlar yoki temir parchalari meteoritlar deyiladi. Erga ularning tushishini ҳar birimiz kuzatishimiz mumkin. Ob- ҳavo toza bo’lgan kechada yulduzlar osmonida tez-tez uchib o’tayotgan olovli chiziқlar kuzatiladi. Sayyoramizni o’rab turgan fazoda turli o’lchamdagi қattiқ jismlar ҳarakatlanadi. Ularning o’lchami қancha katta bo’lsa, shuncha kam uchraydi. Massasi kichik bo’lgan bunday jismlar katta tezlikda er atmosferasiga kirib, ҳavo bilan ishқalanishi tufayli juda қizib ketadi va 80-100 km balandlikda butunlay yonib ketadi. Bular meteorlardir. Agar atmosferaga yirikroқ osmon jismlari kirib kelsa, atmosfera tormoz sifatida uning kosmik tezligini pasaytiradi va er yuzasiga tushadi. Bular meteoritlardir. Er yuzasiga meteorit tushganda kuchli zarba ta’siridan botiқlik - krater ҳosil bo’ladi. Bunda osmonga chang-to’zon ko’tarilib, kuchli tovush eshitiladi. 22 ming km ga tarқalib ketgan. Shu tariқa kometa Maunt Palomar observatoriyasida Yujin Shumeyker va Devid Levi tomonidan kashf etilgan. Meteorlar va meteoritlar. Osmondan tushadigan toshlar yoki temir parchalari meteoritlar deyiladi. Erga ularning tushishini ҳar birimiz kuzatishimiz mumkin. Ob- ҳavo toza bo’lgan kechada yulduzlar osmonida tez-tez uchib o’tayotgan olovli chiziқlar kuzatiladi. Sayyoramizni o’rab turgan fazoda turli o’lchamdagi қattiқ jismlar ҳarakatlanadi. Ularning o’lchami қancha katta bo’lsa, shuncha kam uchraydi. Massasi kichik bo’lgan bunday jismlar katta tezlikda er atmosferasiga kirib, ҳavo bilan ishқalanishi tufayli juda қizib ketadi va 80-100 km balandlikda butunlay yonib ketadi. Bular meteorlardir. Agar atmosferaga yirikroқ osmon jismlari kirib kelsa, atmosfera tormoz sifatida uning kosmik tezligini pasaytiradi va er yuzasiga tushadi. Bular meteoritlardir. Er yuzasiga meteorit tushganda kuchli zarba ta’siridan botiқlik - krater ҳosil bo’ladi. Bunda osmonga chang-to’zon ko’tarilib, kuchli tovush eshitiladi. 23 Xulosa Koinotni o’rganish orqali olingan bilimlar aniq va tasavvurli bo’lishi talab etiladi. Koinotni o’rganish bugungi kunda asosiy jarayonlardan biriga aylanib bormoqda.Bu esa albatda o’rganuvchidan aniq bilim va ko’nikmalarni alab etadi. Koinotda joylashgan jismlar, quyosh gallaktikasi koinotda mavjud changsimon zarrachalarni birikshidan hosil bo’lganligini Dekart-Kant-Laplas gipotezalari orqali bilib olishimiz mumkin. Bu haqda olimlarimiz ko’plab fikrlarni bildirib o’tishdi.Lekin bugungi kunda yuqoridagi o’zini ko’p oqlamoqda. Koinotni o’rganishda bugungi kunda astranomiya, fizika ,geografiya va bundan tashqari moddalar tarkibini o’rganish orqali kimyo fanlari ham rtng hissa qo’shib kelmoqda. Mana shunday Dekart-Kant -Laplas taxminlardan(gipotezalaridan) kelib chiqqan xolda bizni o’rab turgan moddiy olam, bir so’z bilan aytganda, Koinot (yunoncha dunyo, olam) deyiladi. Koinotning fazo va makonda o’lchami yo’q- cheksizdir. Koinot to’g’risidagi asosiy tushunchalar quyidagilardan iborat: olam, metagalaktika, galaktika, yulduzlar; Quyosh tizimi, sayyoralar, yo’ldoshlar, asteroidlar, meteorlar, meteoritlar, kometalar va h.k. Olam - bu cheksiz va chegarasiz dunyodir. Uning na boshlanishi va na oxiri malum emas. U hech qanday tabiiy chegaraga ega emas. Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Avazboyev.S. Volkov.S.N.” Yer tuzilishining ilmiy asoslari”Toshkent-2006-yil. 176 bet. 23 Xulosa Koinotni o’rganish orqali olingan bilimlar aniq va tasavvurli bo’lishi talab etiladi. Koinotni o’rganish bugungi kunda asosiy jarayonlardan biriga aylanib bormoqda.Bu esa albatda o’rganuvchidan aniq bilim va ko’nikmalarni alab etadi. Koinotda joylashgan jismlar, quyosh gallaktikasi koinotda mavjud changsimon zarrachalarni birikshidan hosil bo’lganligini Dekart-Kant-Laplas gipotezalari orqali bilib olishimiz mumkin. Bu haqda olimlarimiz ko’plab fikrlarni bildirib o’tishdi.Lekin bugungi kunda yuqoridagi o’zini ko’p oqlamoqda. Koinotni o’rganishda bugungi kunda astranomiya, fizika ,geografiya va bundan tashqari moddalar tarkibini o’rganish orqali kimyo fanlari ham rtng hissa qo’shib kelmoqda. Mana shunday Dekart-Kant -Laplas taxminlardan(gipotezalaridan) kelib chiqqan xolda bizni o’rab turgan moddiy olam, bir so’z bilan aytganda, Koinot (yunoncha dunyo, olam) deyiladi. Koinotning fazo va makonda o’lchami yo’q- cheksizdir. Koinot to’g’risidagi asosiy tushunchalar quyidagilardan iborat: olam, metagalaktika, galaktika, yulduzlar; Quyosh tizimi, sayyoralar, yo’ldoshlar, asteroidlar, meteorlar, meteoritlar, kometalar va h.k. Olam - bu cheksiz va chegarasiz dunyodir. Uning na boshlanishi va na oxiri malum emas. U hech qanday tabiiy chegaraga ega emas. Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Avazboyev.S. Volkov.S.N.” Yer tuzilishining ilmiy asoslari”Toshkent-2006-yil. 176 bet. 24 2. Hakimov.K.M. Kurbonov.K. Zaynutdinov.D.K. ”O’zbekiston Geografiya jamiyati axboroti”Toshkent – 2015-yil. 233 bet. 46-jild 3. Mirzaaxmedov.X.S. Samiev U.A. “O’zbekiston geografiya jamiyati axboroti” Toshkent – 2015-yil. 233 bet. 4. Nizomov.A. Alimkulov.N. Tillaxodjaeva.Z. “Tabiiy geografik jarayonlar” Toshkent – 2015-yil. 112 bet. 5. Nazarov.I.K. Obidov.U. Xalimov.G.S. ”O’zbekiston Geografiya jamiyati axboroti”Toshkent – 2015-yil. 233 bet. 46-jild 6. Nigmatov.A. Yusupov.R. ”Tabiiy geografik komplekslar va ekzogen jarayonlar” Toshkent - 2006-yil. 96 bet. 7. Nazarov.I.K. “ Geografiya faning asosiy muammolari” Toshkent – 2013-yil. 212 bet. 8. Obidov.U. Usmonov.M. Madaminov.Z. ”O’zbekiston Geografiya jamiyati axboroti”Toshkent – 2015-yil. 233 bet. 34-jild 9. Rasulov.R.Ya. Nurmatov.O. Xolmirzaev.J. Eshboltaev.I. “Far.Du. Ilmiy xabarlar” Fargona-2015/№ 3. 107 bet. 10. Soliev.A. ”O’zbekiston Geografiya jamiyati axboroti” Toshkent – 2015-yil. 233 bet. 46-jild 11. Vaxobov.N. Abdunazarov.U. Zaynuddinov.A.”Umumiy er bilimi” Toshkent-2004-yil 256-bet. 24 2. Hakimov.K.M. Kurbonov.K. Zaynutdinov.D.K. ”O’zbekiston Geografiya jamiyati axboroti”Toshkent – 2015-yil. 233 bet. 46-jild 3. Mirzaaxmedov.X.S. Samiev U.A. “O’zbekiston geografiya jamiyati axboroti” Toshkent – 2015-yil. 233 bet. 4. Nizomov.A. Alimkulov.N. Tillaxodjaeva.Z. “Tabiiy geografik jarayonlar” Toshkent – 2015-yil. 112 bet. 5. Nazarov.I.K. Obidov.U. Xalimov.G.S. ”O’zbekiston Geografiya jamiyati axboroti”Toshkent – 2015-yil. 233 bet. 46-jild 6. Nigmatov.A. Yusupov.R. ”Tabiiy geografik komplekslar va ekzogen jarayonlar” Toshkent - 2006-yil. 96 bet. 7. Nazarov.I.K. “ Geografiya faning asosiy muammolari” Toshkent – 2013-yil. 212 bet. 8. Obidov.U. Usmonov.M. Madaminov.Z. ”O’zbekiston Geografiya jamiyati axboroti”Toshkent – 2015-yil. 233 bet. 34-jild 9. Rasulov.R.Ya. Nurmatov.O. Xolmirzaev.J. Eshboltaev.I. “Far.Du. Ilmiy xabarlar” Fargona-2015/№ 3. 107 bet. 10. Soliev.A. ”O’zbekiston Geografiya jamiyati axboroti” Toshkent – 2015-yil. 233 bet. 46-jild 11. Vaxobov.N. Abdunazarov.U. Zaynuddinov.A.”Umumiy er bilimi” Toshkent-2004-yil 256-bet.