KO‘KRAK AORTASI VA QORIN AORTASI: ASOSIY TARMOQLARI, ICHKI A’ZOLARNI QON BILAN TA’MINLANISHI. Pastga tushuvchi aorta. Pastga tushuvchi aorta - aortae descendens ikki bo‘limdan : 1) ko‘krak aortasi - pars thoracica aortae; 2) qorin aortasi - par abdominalis aortae dan tashkil bo‘ladi. Tushuvchi aortaning har bi bo‘limidan devorlarga - parietal - rami parietales, hamda a’zolarga visseral - rami viscerales tarmoqlari ajraladi. Ko‘krak aortasining parietal tarmoqlari : 1) A. a. intercostales posteriores - qovurg‘alar aro orqa arteriyalari. Qovurg‘alarning ichki yuzasining ostki qirrasi sohasidag - 130 egatlarda joylashadi. Ko‘krakning xususiy mushaklarini qon bila ta’minlaydi. Pastki qovurg‘alararo qon tomirlar qorin mushaklarida yakunlanib, qorin sohasini qon bilan ta’minlashda qatnashadi. Bu qovurg‘alararo arteriyalardan remi spinales tarmog‘i ajralib, orqa miyaning ko‘krak segmentlari qon bilan ta’minlanadi. 2) A. a. phrenicae superiores - diafragmaning ustki arteriyasi diafragma mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. Ko‘krak aortasining visseral tarmoqlari. 1) A. bronchiales - bronxlarni va o‘pkani arteriya qoni bila ta’minlaydi. 2) A. esophageales - qizilo‘ngachni qon bilan ta’minlaydi. 4) A. pericardiaci - yurak xaltasi - perikardni qon bilan ta’minlaydi. Qorin aortasining visseral tarmoqlari toq va juft tarmoqlarga bo‘linadi. 3) A. mediastinales - orqa ko‘ks oralig‘idagi to‘qimalarni qo bilan ta’minlaydi. Qorin aortasining visseral toq tarmoqlari : I. Truncus coeliacus - uchta arteriyaga ajraladi : 1) a. gastrica sinistra; 2) a. hepatica communis; 3) a. lienalis. 1. A. gastrica sinistra - me’daning kichik egriligi bo‘ylab yo‘naladi. Me’dani va qizilo‘ngachning qorin qismini qon bilan ta’minlaydi. 2. A. hepatica communis - umumiy jigar arteriyasidan quyidag tarmoqlar chiqadi : a) a. gastrica dextra - me’daning kichik egriligi bo‘ylab yo‘nalib chap me’da arteriyasi bilan birlashadi; b) a. gastroduodenalis - me’da - 12 barmoq arteriyasi ikkiga ajraladi : a. gastroepiploica dextra - me’daning katta egriligi bo‘ylab yo‘naladi; hamda a. a. pancreaticoduodenales superiores - me’da osti bezi va 12 barmoqli ichakni qon bilan ta’minlaydi; v) a. hepatic propria - jigarning xususiy arteriyasi - jigar darvozadan kirad va shu sohada o‘t pufagiga - a. cystica tarmog‘ini ajratadi. 3. A. lienalis - taloqni qon bilan ta’minlaydi. Bu arteriyada quyidagi tarmoqlar chiqadi : a) a. pancreatici - me’da osti bezin qon bilan ta’minlaydi; b) a. gastroepiploica sinistra - me’danin katta egriligi bo‘ylab yo‘nalib, o‘ng tarafdagi shunday arteriya bila birikadi; v) a. gastricae breves - me’daning qisqa arteriyalari me’dani qon bilan ta’minlaydi. II. A. mesenterica superior - yuqorigi tutqich arteriyasi - qori aortasining toq tarmog‘idir. Bu arteriyadan quyidagi tarmoqlar ajraydi : 1) a. pancreaticoduodenalis inferior - me’da osti bezin hamda 12 barmoqli ichakni qon bilan ta’minlaydi. Shunday yuqorig arteriya bilan o‘zaro qo‘shiladi; 2) a. a. intestenalis - ingichka ichakni qon bilan ta’minlaydi; 3) a. iliocolica - yonbosh ichakni va ko‘r ichak sohalarini qo bilan ta’minlaydi. Shu sohadagi chuvalchangsimon o‘simtaga a. appendicularis tarmog‘ini chiqaradi; 4) a. colica dextra - yo‘g‘on ichakning ko‘tariluvchi qismini qo bilan ta’minlaydi; 5) a. colica media - yo‘g‘on ichakning ko‘ndalang chambar ichak soxasini qon bilan ta’minlaydi. III. A. mesenterica inferior - pastki tutqich arteriyasi quyidagi tarmoqlarni chiqaradi : 1) a. colica sinistra - yo‘g‘on ichakning tushuvchi qismini qo bilan ta’minlaydi; 2) a. a. sigmoideae - yo‘g‘on ichakning S-simon ichak qismini qon bilan ta’minlaydi; 3) a. rectalis superior - to‘g‘ri ichakning yuqori qismini qo bilan ta’minlaydi. Qorin aortasining visseral juft tarmoqlari : 1. A. suprarenalis media - buyrak usti bezini qon bilan ta’minlaydi. 2. A. renalis - buyrakni qon bilan ta’minlaydi. Bu arteriyada buyrak usti beziga a. suprarenalis inferior tarmog‘i chiqadi. 3. A. testicularis (ayollarda a. ovarica) - moyakni qon bila ta’minlash uchun, chov kanali orqali o‘tib, yorg‘oq bo‘shlig‘iga tushadi. Qorin aortasining parietal tarmoqlari : 1. A. phrenica inferior - diafragmani ostki yuzasini qon bila ta’minlaydi. Bu arteriyadan buyrak usti beziga a. suprarenalis superior tarmog‘i ajraladi. 2. A. a. lumbales - bel sohasini qon bilan ta’minlaydi. Orq miyani qon bilan ta’minlash uchun r. spinales tarmog‘ini ajratadi. Be arteriyalari qorin mushaklarini ham qon bilan ta’minlaydi. 3. A. sacralis mediana - qorin aortasining parietal toq tomiri bo‘lib, chanoq devorini qon bilan ta’minlaydi. Qorin aortasi IV bel umurtqasi sohasida ikkita umumiy yonbo arteriyasiga - a. iliaca communis dextra et sinistra ga ajraladi. O‘z navbatida har bir umumiy yonbosh arteriyasi tashqi yonbosh arteriyasiga - a. iliaca externa, hamda ichki yonbosh arteriyasi - a. iliac interna ga bo‘linadi. Ichki yonbosh arteriyasi. Ichki yonbosh arteriyasi - a. iliaca internae - chanoq devorlarin qon bilan ta’minlaydigan parietal guruh arteriyalariga va chanoq sohasidagi a’zolarni qon bilan ta’minlaydigan visseral guruh arteriyalariga bo‘linadi. Parietal arteriyalar. 1. A. iliolumbalis - yonbosh-bel arteriyasi - yonbosh suyagi va bu sohalaridagi mushaklarni qon bilan ta’minlaydi. 2. A. sacralis lateralis - dumg‘azaning yon arteriyasi. Chanoq sohasidagi m. piriformis, m. levator ani va dumg‘aza chigalini qon bila ta’minlaydi. 3. A. glutea superior - dumbaning yuqorigi arteriyasi. Chanoq bo‘shlig‘idan foramen suprapiriforme teshigi orqali chiqadi va dumba sohasini qon bilan ta’minlaydi. 4. A. glutea inferior - dumbaning ostki arteriyasi. Chanoq bo‘shlig‘idan foramen infrapiriforme teshigi orqali chiqadi va dumba soxasini qon bilan ta’minlaydi. 5. A. obturatoria - yopqich arteriyasi - shu nomli kanal orqal o‘tadi va m. obturatorius externus, sonning medial guruh mushaklarini ham qon bilan ta’minlaydi. Bu arteriyaning muxim tarmog‘i ramu acetabularis - chanoq suyagining sirka kosasiga incesura acetabul tirqishi orqali o‘tadi va son suyagining boshchasini, lig. capitis femoris ni qon bilan ta’minlaydi. Ichki yonbosh arteriyasining visseral tarmoqlari. 1. A. umbilicalis - kindik arteriyasi - embrion taraqqiyotida,homiladan qonning chiqib ketishini ta’minlaydi. Tug‘ilgandan so‘ng,arteriyaning ko‘pchilik qismi kindik bilan birlashtiruvchi lig. umbilicale mediale boylamiga aylanadi. Arteriyaning boshlang‘ich qismi es a. vesicales superior - siydik qopchasining yuqorigi arteriyasi sifatida saqlanadi. 2. A. ureterici - siydik nayini qon bilan ta’minlaydi. 3. A. vesicalis inferior - siydik qopchasini qon bilan ta’minlaydi. 4. A. ductus deferentis - erkaklarda bo‘lib, urug‘ tizimchasining tarkibida yo‘naladi va moyakni hamda urug‘ olib ketuvchi nayn qon bilan ta’minlaydi. 5. A. uterina - ayollarda bo‘lib, bachadonni, qin sohasini, bachadon naylarini va tuxumdonlarni qon bilan ta’minlaydi. 6. A. rectalis media - to‘g‘ri ichakning o‘rta sohasini qon bila ta’minlaydi. 7. A. pudenda interna - chanoq bo‘shlig‘idan foramen infrapiriforme teshigi orqali chiqadi va chanoq suyagidagi spina ischiadic o‘simtasini aylanib o‘tib, foramen ischiadicum minor - kichik o‘tirg‘ich teshigi orqali chanoq bo‘shlig‘iga kiradi. Bu arteriya chanoq diafragmasini hosil etgan oraliq mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. A. rectalis inferior tarmog‘i to‘g‘ri ichakning pastki qismini qon bilan ta’minlaydi. Arteriyaning tarmoqlari siydik chiqaruv nayi, tashqi jinsiy a’zolarni ham qon biln ta’minlaydi. Tashqi yonbosh arteriyasi. Tashqi yonbosh arteriyasi - a. iliaca externa - umumiy yonbosh arteriyasining tarmog‘i bo‘lib hisoblanadi. Bu arteriya quyidagi tarmoqlarni chiqaradi : 1. A. epigastrica inferior - qorin mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. Bu arteriyadan r. pubicus tarmog‘i chiqib, qov sohasini qo bilan ta’minlaydi. A. cremasterica tarmog‘i esa urug‘ tizimchasi tarkibidagi m. cremaster ni qon bilan ta’minlaydi. 2. A. circumflexa ileum profunda - yonbosh suyagini o‘rab olad va shu sohadagi yonbosh mushakni va qorinning ko‘ndalang mushaklarin qon bilan ta’minlaydi. Tashqi yonbosh arteriyasi, chov boylamining ostidagi lacuna vasorum tirqishi orqali o‘tib, son arteriyasiga davom etadi. Son arteriyasi. Son arteriyasi - a. femoralis - tashqi yonbosh arteriyasining davomi bo‘lib hisoblanadi va son sohasida quyidagi tarmoqlarni chiqaradi : 1. A. epigastrica superficialis - qorinning teri sohasid kindik sohasigacha tarqaladi. 2. A. circumflexa ileum superficialis - yonbosh sohasini aylanib o‘tuvchi yuzaki arteriya. Bu arteriya spina iliaca anterior superior sohasidagi terini qon bilan ta’minlaydi. 3. A. pudendae externae - tashqi jinsiy a’zolari sohasini qo bilan ta’minlaydi. 4. A. profunda femoralis - sonning chuqur arteriyasi. Bu arteriya son mushaklarini qon bilan ta’minlaydigan asosiy qon tomir bo‘lib hisoblanadi. Sonning chuqur arteriyasi quyidagi tarmoqlarga ajraladi : a) a. circumflexa femoris medialis - sonni ichki tarafida aylanib o‘tuvchi arteriya - sonning medial guruh mushaklarini, chano44 - son bug‘imini qon bilan ta’minlaydi; b) a. circumflexa femori lateralis - sonni lateral tarafdan aylanib o‘tuvchi arteriya - sonning oldingi guruh mushaklarini qon bilan ta’minlaydi; v) a. a. perforantes - sonning orqasiga teshib o‘tuvchi arteriya - sonning orq guruh mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. 5. Rami muscularis - son arteriyasi o‘z yo‘nalishida atrofidag mushaklarni qon bilan ta’minlaydi. 6. A. genus descendens - tizza bo‘g‘imi sohasiga tushuvchi arteriya - tizza bo‘g‘imi sohasidagi arterial to‘rni hosil etishda qatnashadi. Son arteriyasi - a. femoralis - canalis adductorius - yaqinlashtiruvchi kanal orqali o‘tib, tizza bo‘g‘imining orqa sog‘asidagi taqi chuqurchasida paydo bo‘ladi va taqim arteriyasi a. poplitea deb ataladi. Taqim arteriyasining tarmoqlari tizza bo‘g‘imini qon bilan ta’minlaydi va tizza bo‘g‘imi sohasidagi arterial to‘rni hosil etishd qatnashadi. Taqim arteriyasi - a. poplitea ning tarmoqlari : 1. A. a. genus superiores lateralis et medialis - tizza bo‘g‘imini ta’minlaydigan yuqorigi lateral va medial arteriyalar. 2. A. genus media - tizza bo‘g‘imini qon bilan ta’minlaydiga o‘rta arteriyalar. 3. A. genus inferiores lateralis et medialis - tizza bo‘g‘imin qon bi0lan ta’minlaydigan ostki lateral va medial arteriyalar. Taqim chuqurchasining ostki uchida a. poplitea ikki arteriyaga : a. tibialis anterior oldingi katta boldir arteriyasi va a. tibialis posterior orqadagi katta boldir arteriyalariga bo‘linadi v boldir va oyoq panja sohalarini qon bilan ta’minlaydi. Oldingi katta boldir arteriyasi - a. tibialis anterior taqi arteriyasining tarmog‘i bo‘lib, boldirning oldingi guruh mushaklarining orasida joylashadi va shu mushaklarni qon bilan ta’minlaydi. B arteriyaning quyidagi tarmoqlari bo‘ladi : 1. A. recurrens tibialis anterior - tizza bo‘g‘imi sohasig qaytuvchi oldingi arteriya - bo‘g‘im sohasida arterial to‘r hosi etishda qatnashadi. 2. A. recurrens tibialis posterior - tizza bo‘g‘imi sohasig qaytuvchi orqadagi arteriya - bo‘g‘im sohasida arterial to‘r hosi etishda qatnashadi. 3. A. malleolares anteriores lateralis et medialis - media va lateral to‘piq sohalarini qon bilan ta’minlaydigan arteriyalar. A. tibialis anterior ning oxirgi tarmoqlari oyoq panja suyaklarining ustki yuzasidagi - a. dorsalis pedis qon tomiriga davom etadi. Orqa katta boldir arteriyasi. Orqa katta boldir arteriyasi - a. tibialis posterior - boldirning orqa guruh mushaklari orasida joylashadi va shu mushaklarni qo bilan ta’minlaydi. Orqadagi katta boldir arteriyasidan quyidag tarmoqlar ajraladi : 1. A. peronea - kichik boldir arteriyasi - boldirdagi latera guruh mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. 2. A. plantares lateralis et medialis - ichki to‘piq sohasida o‘tganidan so‘ng hosil bo‘lgan bu arteriyalar oyoq panjasining kaf yuzasida tarqaladi. Oyoq panjasining qon bilan ta’minlanishi. Oldingi katta boldir arteriyasi - a. tibialis anterior, oyo44 panjasining ustki yuzasida a. dorsalis pedis qon tomiriga davo etadi. Oyoq ustki yuzasidagi arteriya - a. dorsalis pedis quyidag tarmoqlarni chiqaradi : Oldingi katta boldir arteriyasi. 1. A. a. tarseae lateralis et medialis - oyoq panjasining kaf usti suyaklari sohasini qon bilan ta’minlaydi. 2. A. arcuata - oyoq panjasidagi yoysimon arteriya. Oldingi katta boldir arteriyasidan ajralib, a. tarseae lateralis bilan qo‘shiladi. Yoysimon arteriyadan uchta a. a. metatarseae dorsales ajraladi. O‘ navbatida bu arteriyalar oyoq panjasining II-V barmoqlari asosid a. a. digitales dorsales tarmoqlarini chiqarib II- V barmoqlarni qo bilan ta’minlaydi. 4. A. plantares profundus - a. dorsalis pedis ning oxirgi tarmog‘i bo‘lib, bu arteriya I va II kaft suyaklari orasidagi tirqishda oyoqning kaft yuzasiga o‘tadi. Bu arteriya oyoq kaftidagi - kaft yoyining arcus plantaris ning vertikal anastomozini hosil etadi. Oyoq panjasining kaft yuzasidagi arteriyalar. Oyoqning kaft yuzasidagi arteriyalar - orqadagi katta boldi arteriyasining tarmoqlaridan hosil bo‘ladi. Bu arteriya ichki to‘piqn aylanib o‘tib, oyoqning kaft yuzasida ichki va lateral kaft arteriyalariga - a. plantaris medialis va a. plantaris lateralis larga bo‘linadi. Har ikkala arteriya I kaft suyaklari sohasida qo‘shiladi va yoyhosil bo‘ladi. Shu I va II kaft suyaklari orasidagi tirqishdan chiqqa a. plantaris profundus ham - kaft arterial yoyini arcus plantari ni hosil etishda qatnashadi. Bu yoydan barmoqlar tomoniga to‘rtt a. a. metatarseae plantares chiqadi. Bu arteriyalarning har biri barmoqlar asosiga kelganida ikkitadan a. digitales plantares tarmog‘ini chiqaradi - va barmoqlarni qon bilan ta’minlaydi. Oyoq panja sohasida a. plantaris medialis et lateralis la orasida gorizontal yoy hosil bo‘lsa, oyoq panjasining ustki yuzasidan, oyoq kaftiga tushayotgan a. plantoris profundus ning qo‘shilish natijasida vertikal yoy hosil bo‘ladi. Orqa miyani qon bilan ta’minlanishi. 3. A. metatarsea dorsalis prima - oyoq panjasida I kaft suyaklari sohasidagi arteriya I va II barmoqlarni qon bilan ta’minlaydi. Orqa miya medulla spinalis ning bo‘yin segmentlari a. vertebralis ning tarmog‘i bo‘lgan a. spinalis anterior, a. spinales posteriores hisobiga qon bilan ta’minlanadi. Umurtqalar orasidagi teshik - foramen intervertebrale dan qo‘shimcha arteriya tarmoqlari yo‘naladi. Bu tarmoqlar ramus spinalis deb atalib, bo‘yin segmentlariga - a. vertebralis dan ajraladi. Orqa miyaning ko‘krak segmentlari a. intercostalis qovurg‘alararo arteriyaning ramus spinalis tarmog‘i hisobiga, bel segmentlari esa bel arteriyasi - a. lumbalis ning ramus spinalis tarmoqlar hisobiga qon bilan ta’minlanadi. Bu tarmorqlar orqa miya yuzasida arterial to‘rni hosil etadi. Tavsiya etilgan adabiyotlar: 1. Baxodirov F.N. Odam anatomiyasi. Toshkent, 2005, 2006 2. Xudayberdыev R. I., Zaxidov X. Z., Axmedov N. K., Alyavi R. A. Odam anatomiyasi. Toshkent, 1975, 1993 y. 3. Axmedov N.K. Odam anatomiyasi. Atlas., 1997 2005 y. 4. Axmedov N. K. , Shamirzaev N. X. Normal va topografik anatomiya. Toshkent, 1991. 5. Prives M. G. Anatomiya cheloveka. M., 1985, 1997 g. g. 6. Sinelnikov R. D. Atlas anatomii cheloveka. M., 1979, 1981 g. g. 7. Mixaylov S. S. Anatomiya cheloveka. M., 1973 g. 8. Krыlova N.V., Naumes L.V. Anatomiya v sxemax i risunkax. Moskva, 1991