Конституциявий ҳуқуқининг умумий тавсифи ва унинг назарий асослари РЕЖА: 1. Конституциявий ҳуқуқи тушунчаси ва предмети. 2. Конституциявий ҳуқуқ ҳуқуқнинг етакчи соҳаси сифатида. 3. Конституциявий ҳуқуқ ҳуқуқ тармоғи сифатида. 4. Конституциявий ҳуқуқ манбалари. 5. Конституциявий ҳуқуқий муносабатлар ва унинг субъектлари. 6. Конституциявий ҳуқуқ фани тушунчаси, предмети, вазифалари. 7. Конституциявий ҳуқуқ фанининг бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги. 8. Конституция ва давлат. Конституциянинг мазмуни ва моҳияти. 9.Конституциянинг принциплари ва хусусиятлари. Конституция турлари. 10. Конституциянинг амал қилиши ва муҳофазаси. 1. Конституциявий ҳуқуқи тушунчаси ва предмети. “Конституциявий ҳуқуқ” ҳуқуқшуносликда тез-тез учраб турадиган ва бир неча тушунчаларга нисбатан ишлатиладиган атамадир. Аввало, “Конституциявий ҳуқуқ” атамаси турли мамлакатларнинг ҳуқуқ тизимида алоҳида ўринга эга бўлган ҳуқуқ тармоғига нисбатан ишлатилади ва мамлакатнинг жумладан: “Ўзбекистон Конституциявий ҳуқуқи”, “Қозоғистон Конституциявий ҳуқуқи”, “Россия Конституциявий ҳуқуқи” деб аталади. Иккинчидан, “Конституциявий ҳуқуқ” деганда ижтимоий фанлар тизимига кирувчи алоҳида ҳуқуқий фанга нисбатан ишлатилади (“Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий ҳуқуқи” фани, “Қозоғистон Конституциявий ҳуқуқи” фани, “Россия Конституциявий ҳуқуқи” фани) ва у бошқа фанларга хос барча хусусиятларга эга. Учинчидан, “Конституциявий ҳуқуқ” фуқароларнинг Конституцияларда белгилаб қўйилган асосий ҳуқуқларига нисбатан ишлатилади. Бу уч тушунча турли маънода ишлатилса- да, улар бир-бири билан боғлиқдир. Конституциявий ҳуқуқнинг ҳуқуқ тармоғи сифатида мавжудлиги, уни ҳуқуқшунослар ўрганиши заруратини туғдиради, бу ўз навбатида “Конституциявий ҳуқуқ” фанини бўлишини тақозо этади, фан эса, фақат билим беришнигина назарда тутмай, ҳуқуқ тармоқларини ижтимоий муносабатларни тартибга солишини, бир-бири билан мослигини, муаммоларни ўрганади. Ҳуқуқни ривожлантириш бўйича тадқиқотлар учун асос бўлади. Маълумот учун1: “Конституциявий ҳуқуқ” тармоғи бир неча ҳуқуқий институтлардан ташкил топган бўлиб, улардан бири – шахс ҳуқуқий ҳолатидир. Шахс ҳуқуқий ҳолатида, фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари – Конституциявий ҳуқуқлар деб аталиб, улар конституциявий-ҳуқуқий ноормаларда мустаҳкамланади. Бу эса фуқароларнинг Коонституциявий ҳуқуқи тушунчасини, Конституциявий ҳуқуқ (ҳуқуқ тармоғи) ва конституциявий ҳуқуқ фани тушунчалари билан боғлиқлигини кўрсатади. 1 Constitutional and administrative law / A. W. Bradley and K. D Ewing. 13th ed. Harlow, England ; New York: Longman, c2003. – Рg. 4, 9. Конституциявий ҳуқуқнинг икки асосий маъноси бор. Улар хокимиятга таъаллуқли бўлиб, замонавий давлат томонидан бошқариладиган ҳуқуқ тизимидир. Кенг таърифга кўра, конституциявий ҳуқуқ миллий ҳуқуқнинг бир қисми бўлиб, оммавий ҳокимият тизимини, шаxслар ва давлат ўртасидаги муносабатни тартибга солувчи ва бошқарувчи ҳуқуқдир. “Конституциявий ҳуқуқ” фани, конституциявий ҳуқуқни ҳуқуқ тармоғи сифатида ҳам, фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари сифатида ҳам ўрганади. Айнан мазкур бандда ва кейинги бандларда “Конституциявий ҳуқуқ”ни ҳуқуқ тармоғи сифатидаги хусусиятларини ўрганамиз. Конституциявий ҳуқуқ Ўзбекистонда ҳам ҳуқуқни алоҳида тармоғи бўлиб, мамлакатнинг ҳуқуқ тизимининг таркибига киради ва шу билан бирга у ҳуқуқ тизимида етакчи ҳуқуқ ҳисобланади. Шунинг учун унда барча ҳуқуқ тармоқларига хос умумийлик мавжуд ва шу билан бирга бошқа ҳуқуқлардан ажралиб турадиган хусусиятларга ҳам эга. Ўхшашлик, умумийлик шундаки, “Конституциявий ҳуқуқ” ҳам ҳуқуқ нормалар йиғиндисидан иборат. Алоҳида хусусиятига эга, уни етакчи ҳуқуқлиги, унинг нормалари бошқа ҳуқуқлар учун асос бўлишида кўринади. Умумлаштириб айтадиган бўлсак, Конституциявий ҳуқуқ маълум ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар йиғиндисидан иборат. Бу ижтимоий муносабатлар жамият, инсон, давлат ўртасида вужудга келади. Конституциявий ҳуқуқ билан тартибга солинувчи ижтимоий Конституциявий ҳуқуқни 3 хил маънода тушуниш ҳуқуқ соҳаси мустақил фан ўқув курси муносабатлар, ижтимоий муносабатлар тизимида асосий, раҳбарий, бош муносабатлардан иборат бўлади ва бошқа ижтимоий муносабатларни вужудга келиши учун асос, таянч вазифасини ўтайди. Масалан, Конституциявий ҳуқуқ мулкий муносабатларни, асосларини белгилаш билан, мулкий муносабатларни вужудга келишига асос бўлади. Бундан ташқари, турли ҳуқуқ тармоқлари алоҳида-алоҳида ижтимоий муносабатларни тартибга солиш билан чегараланса (фуқаролик ҳуқуқи – мулкий муносабатларни, меҳнат ҳуқуқи меҳнат муносабатларини ва ҳоказо), Конституциявий ҳуқуқ турли соҳаларга тааллуқли (мулкий, меҳнат, молия, солиқ) ижтимоий муносабатларни асосларини тартибга солади. Яъни, Конституциявий ҳуқуқнинг тартибга солувчи объектлари доираси, бошқа ҳуқуқ тармоқларига нисбатан кенг ва хилма-хилдир. Шулардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, Ёдда тутинг: Бу ҳуқуқий нормалар халқаро шартномалар, Конституция, конституциявий қонунлар, жорий (оддий) қонунлар ва бошқа қонун ости ҳужжатларда ўз ўрнини топган. Бу Конституциявий ҳуқуқни ҳуқуқ тармоғи ва етакчи ҳуқуқ сифатида кўрсата биладиган энг оддий ва тушунарли таърифдир. Конституциявий ҳуқуқнинг предметига хос яна бир хусусият шундаки, у тартибга соладиган ижтимоий муносабатлар, бошқа ҳуқуқ тармоқлари тартбга соладиган ижтимоий муносабатларнинг вужудга келиши учун асос, база бўлиб хизмат қилади, масалан, ер ҳуқуқи, фуқаролик ҳуқуқи, ижтимоий таъминот ҳуқуқи, парламент ҳуқуқи, маъмурий ҳуқуқ ва бошқалар. Конституциявий ҳуқуқ предмети ижтимоий муносабатларни икки йўналиши (соҳаси)ни тартибга солиниши билан характерланади. Бу соҳалар Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий ҳуқуқи – мамлакатнинг конституциявий тузум асосларини, жамият ва шахс муносабатларининг (жамиятнинг иқтисодий негизи, жамоат бирлашмалари, оила, оммавий ахборот воситалари) асосларини, мамлакатнинг давлат ва маъмурий-ҳудудий тузилиши асосларини, давлат ҳокимиятини ташкил этиш асосларини белгиловчи, ўрнатувчи ҳуқуқий нормалар йиғиндисидир. эса ижтимоий ҳаётда энг муҳимлари бўлиб, бошқа масалаларга ҳам таъсир этади. Конституциявий ҳуқуқнинг биринчи тартибга соладиган масаласи бу – инсон ҳуқуқ ва эркинликлари, инсон ва давлат ўртасидаги муносабатлар бўлса, иккинчиси давлат тузилиши ва давлат ҳокимиятини ташкил этиш, яъни ҳокимиятчилик муносабатларидир. Конституциявий ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинадиган бошқа барча муносабатлар шу икки соҳанинг бирортаси таркибида мавжуд бўлади. Масалан, жамоат бирлашмалари фаолияти, оилавий муносабатлар, банк- молия муносабатлари ва бошқалар. Инсон ва давлат муносабати конституциявий ҳуқуқ тартибга соладиган асосий муносабатлардир. Лекин шуни ҳам билиш керакки, инсон ва давлат муносабатлари жуда кенг ва кўп қиррали, шунинг учун бу муносабат фақат конституциявий ҳуқуқ билангина тартибга солинмай, бошқа ҳуқуқ тармоқлари билан ҳам тартибга солинади (меҳнат ҳуқуқи, фуқаролик ҳуқуқи, маъмурий ҳуқуқ, молия ҳуқуқи ва бошқалар). Лекин конституциявий ҳуқуқ асос, база бўлиш характерига эга ҳуқуқий нормалардан иборат бўлиб, улар шахснинг ҳуқуқий ҳолатини белгилайди. Инсон ҳуқуқлари энг кўп эътибор талаб қиладиган, шу билан бирга мураккаб ҳодисадир. Инсон ҳуқуқларини эълон қилиш, эътироф этиш, ҳужжатларда акс эттириш осон масала, лекин уларни таъминлаш ўта мураккаб масаладир. Сабаби ҳуқуқ ва эркинлик бурч билан боғлиқ, ҳуқуқ ва эркинликнинг таъминланиши айрим мажбурий характердаги ҳаракатларни қилишни, ёки қилишдан тийилишни тақозо этади. Бурч шахсларнинг бир бири олдида эмас, давлат ва жамият олдида ҳам вужудга келади. Бундан ташқари эркинлик ҳеч вақт мутлақ бўлиши мумкин эмас. Айрим ҳолатларда ва шароитда уни чеклашга зарурат вужудга келади. Инсон ва давлат ўртасидаги муносабатларда фақат давлат томонидан ҳуқуқ ва эркинликларини ўрнатиш муҳим эмас, уларнинг бажарилиши учун кафолатларнинг яратилиши, механизмларнинг яратилиши муҳимдир. Шунинг учун давлат инсон ҳуқуқларини таъминлашда катта мажбуриятларни ўз зиммасига олади ва бу мажбуриятлар конституциявий ҳуқуқ нормалари орқали мустаҳкамлаб қўйилади. Давлат ҳокимиятининг тузилиши факат давлат ҳокимиятининг турли тармокларини амалга оширувчи давлат органларини тузиш билангина чекланмай, улар ўртасидаги муносабатларни тартибга солишни ҳам назарда тутади. Фақатгина ўрнатилган тўғри ҳокимиятчилик муносабатларигина инсон манфаатларига мос тушиши мумкин, шунинг учун конституциявий ҳуқуқ шу вазифани бажаришни ўзининнг мақсади ҳисоблайди. Ҳокимиятчилик муносабатларини тўғри ва самарали бўлишини назарда тутиб, конституциявий ҳуқуқ нормалари билан барча ҳокимият органлари компетенциялари, ваколатлари, вазифалари аниқ белгилаб қўйилади. Ёдда тутинг: Бунда турли мамлакатларнинг конституциявий ҳуқуқи предмети айнан ўхшасада, предмет таркибига кирувчи муносабатлар доираси ҳар хил бўлишига эътибор бериш керак. Масалан, бизнинг конституциявий ҳуқуқимиз оила масаласини алоҳида тартибга солса, бошқа мамлакатларда оила муносабатлари конституциявий ҳуқуқ билан эмас, ҳуқуқнинг бошқа тармоқлари билан тартибга солиниши мумкин. Ёки Ўзбекистон таркибида Қорақалпоғистон Республикасининг мавжудлиги, у билан Ўзбекистон муносабатини тартибга солиш зарурати конституциявий ҳуқуқ предметидаги ўзига хосликни келтириб чиқаради. 2. Конституциявий ҳуқуқ ҳуқуқнинг етакчи соҳаси сифатида. Ҳар бир мамлакатнинг, жумладан Ўзбекистоннинг ҳам ҳуқуқ тизими мавжуд. Ҳуқуқ тизими турли тармоқ ҳуқуқлари йиғиндисидан иборат бўлиб, Конституциявий ҳуқуқ предмети бу – шахс ҳуқуқий ҳолатини белгилаш (шахс ва давлат муносабати) ва ҳокимиятчиликни амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган ижтимоий муносабатлардир. Буларни таркиби кенг ва хилма хил муносабатлардан иборат бўлади. ҳар бир ҳуқуқ тармоқларини ўз вазифаси ва тартибга солувчи предмети мавжуд. Бошқа ҳуқуқ тармоқларидан фарқ қилиб, конституциявий ҳуқуқ икки хусусиятга эга: биринчиси, у мустақил ҳуқуқ тармоғи бўлса, иккинчиси, у етакчи ҳуқуқ ҳисобланади. Ёдда тутинг: Конституциявий ҳуқуқ шахс ва давлат муносабатларининг асосларини, шахснинг ҳуқуқий ҳолати асосларини, давлат ва ҳокимият тузилишини, уларни ташкил этиш тартиби ва фаолиятининг принципларини, давлатнинг нодавлат ташкилотлар билан муносабатининг асосларини ўрнатар экан, ана шу масалаларни тартибга солувчи барча тармоқ ҳуқуқлари учун етакчилик ролини ўйнайди. Яна конституциявий ҳуқуқнинг етакчилик роли бошқа ҳуқуқларнинг конституциявий нормалар орқали вужудга келишида ҳам кўринади ва ниҳоят, конституциявий ҳуқуқнинг асосий манбаи конституция эканлиги ҳам унинг етакчилигини кўрсатади. Конституциянинг 36-моддаси “Ҳар бир кишини мулкдор бўлиш, мерос ҳуқуқи қонун билан кафолатланиши, 53-моддада хусусий мулк даҳлсиз эканлиги ва давлат ҳимоясида бўлишини белгилар экан, бу билан мулкий масалаларни тартибга солувчи “Фуқаролик ҳуқуқи”га асос солади. Шу 53- моддада тадбиркорлик фаолиятини белгилар экан “Тадбиркорлик ҳуқуқи” учун асос бўлади. Худди шунингдек, конституциявий ҳуқуқнинг бошқа нормалари ҳам бошқа ҳуқуқлар учун асос бўлади ёки, бошқача қилиб айтганда, бошқа ҳуқуқлар ўзининг бошланғич нуқтасини, таянчини конституциявий ҳуқуқ нормаларидан олади. Ҳар қандай бошқа ҳуқуқ Конституциявий ҳуқуқнинг етакчи роли унинг нормалари билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларнинг аҳамияти, етакчилиги, бошқа ҳуқуқлар билан тартибга солинадиган муносабатлар учун асос, таянч бўлиши билан белгиланади. тармоқлари тартибга солаётган ижтимоий муносабатларнинг асоси конституциявий ҳуқуқ нормалари билан мустаҳкамланган. Бошқа тармоқ ҳуқуқлари, шу конституциявий ҳуқуқ нормаларида мустаҳкамланган ижтимоий муносабатларни кенгайтириб, аниқлаштириб, амалга ошириш меҳанизмларини белгилаб тартибга солади. Конституциявий ҳуқуқ нафақат моддий ҳуқуқ учун асос бўлади, улар процессуал ҳуқуқлар: жиноят процессуал ҳуқуқи, фуқаролик процессуал ҳуқуқлари учун ҳам асос бўлиб ҳисобланади. Масалан, конституциянинг 26- моддасида судда айбланаётган шахсга ўзини ҳимоя қилиш учун шароит яратилиши, 116-моддасида айбланувчи ҳимоя билан таъминланиш ҳуқуқига эга бўлиши кўрсатилган экан, бу қоидалар ўз ифодасини кенг ва аниқ процессуал ҳуқуқларда топади. Конституциявий ҳуқуқ ҳуқуқ тизимида алоҳида, яъни етакчи ўринга эга экан, унинг бу мавқеини яна бошқа ҳолатлар ҳам кўрсатади. Жамиятдаги сиёсий, иқтисодий, ижтимоий соҳадаги ўзгаришлар конституциявий ҳуқуқ нормаларида акс этиши билан ҳуқуқнинг бошқа тармоқлари ривожига ҳам таъсири кучли бўлади. Мамлакатимизда амал қилиб турган конституциявий ҳуқуқ нормалари, Ўзбекистоннинг давлат суверенитетини, шахснинг олий қадрият эканлигини, миллий давлатчиликнинг ўзига хос хусусиятларини, бозор иқтисодиёти хусусиятлари ва тамойилларини ўзида аниқ акс эттирган бўлиб, улар бошқа ҳуқуқ тармоқларида ҳам ўз ифодасини топган. Конституциявий-ҳуқуқий нормаларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, улар орқали: - Ўзбекистоннинг суверенлиги, мустақиллиги тўла таъминланган; - Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари халқаро андозаларга мос равишда белгиланган; - Шахс ва давлат муносабатларида шахс манфаатларининг устиворлиги ҳисобга олинган; - Демократик асосларда ва тамойилларда ҳокимият тизими ва ҳокимиятни амалга оширувчи органлар тизими мустаҳкамланган; - Энг асосийси, конституциявий ҳуқуқ нормалари ҳар қандай мафкурадан озод қилинган. 3. Конституциявий ҳуқуқ ҳуқуқ тармоғи сифатида. Тартибга солиш зарур бўлган ижтимоий муносабатларнинг турлича бўлиши, ҳуқуқларнинг ҳам турли тармоқларга, соҳаларга бўлиниши шартлигини келтириб чиқаради. Ҳар бир ҳуқуқ тармоғи ўзига мос равишда алоҳида ижтимоий муносабатларни тартибга солиш вазифасини ўтайди. Ҳар бир мамлакатда ижтимоий муносабатларнинг кўлами ҳуқуқ тармоқларининг доирасини белгилайди ва ҳуқуқ тизимини ташкил этади. Ижтимоий муносабатлар кўлами, янги муносабатларни вужудга келиши, ривожланиши янги ҳуқуқ тармоғини вужудга келтиради. Масалан, Ўзбекистонда бозор муносабатларининг ривожланиши бир неча ҳуқуқ тармоқларининг бўлишига шароит яратади. Жумладан, солиқ ҳуқуқи, божхона ҳуқуқи, банк ҳуқуқи, тадбиркорлик ҳуқуқи ва бошқалар. Ёдда тутинг: Конституциявий ҳуқуқни алоҳида тармоқ ҳуқуқи сифатида мавжуд бўлишига, ижтимоий муносабатларга тааллуқли асосий муносабатлар умумий тарзда тартибга солиниши зарурлиги сабаб бўлади. Буни бошқача қилиб айтганда, ижтимоий ҳаётда конституциявий ҳуқуқ нормалари билан тартибга солиш зарур бўлган ижтимоий муносабатларни мавжудлигидир. Конституциявий тузим асослари билан боғлиқ муносабатлар (давлат суверенитети, ҳокимиятчилик), шахс ҳуқуқий ҳолати асослари, давлат Конституциявий ҳуқуқ Ўзбекистон ҳуқуқ тизимида етакчи ҳуқуқ ҳисобланиши билан бирга алоҳида ҳуқуқ тармоғи ҳам ҳисобланади, чунки фақат унинг ўзи тартибга соладиган ижтимоий муносабатлари, яъни предмети мавжуд. тузилиши, маъмурий-ҳудудий тузилиш асослари, жамиятдаги нодавлат тузилмалари фаолияти асослари, ҳокимият асослари, ҳокимият органлари тизими ва фаолиятининг ташкил этиш асосий принциплари конституциявий ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинади. Конституциявий ҳуқуқ нормалари бошқа ҳуқуқ тармоқларига хос хусусиятларга эгалиги ҳам, бу ҳуқуқни алоҳида ҳуқуқ тармоғи сифатида кўрсатади. Бошқа ҳуқуқ нормалари каби конституциявий ҳуқуқ нормалари ҳам императив ва диспозитив бўлади. Императив хусусияти деганда ҳуқуқ нормаларида белгиланган қоида субъектга бошқа ҳеч қандай ҳаракат учун имконият қолдирмай, аниқ бажарилиши шарт топшириқ қўйилиши тушунилдаи. Бунга Конституциянинг 91-моддасидаги “Президент ўз вазифасини бажариб турган даврда бошқа ҳақ тўланадиган лавозимни эгаллаши, вакиллик органининг депутати бўлиши, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиши мумкин эмас” деган нормани ёки 98-моддадаги “Вазирлар Маҳкамаси янги сайланган Олий Мажлис олдида ўз ваколатларини зиммасидан соқит қилади” деган нормани кўрсатиш мумкин. Диспозитив характердаги нормаларда эса субъектда шу нормадаги қоидадан фойдаланиш имконияти мавжуд бўлади ёки у шу норма кўрсатмасидан ўз хоҳишига қараб фойдаланади. Конституциянинг 95-моддаси нормасида тегишли вазиятлар вужудга келган вақтда Олий Мажлис палаталаридан бири ёки иккала палата Президент томонидан тарқатиб юборилиши мумкинлиги кўрсатилган қоида бунга мисол бўлади, императив ва диспозитив характердаги нормаларни бошқа моддаларда ҳам кўриш мумкин. Шундай қилиб, конституциявий ҳуқуқ ҳуқуқнинг мустақил тармоғи, унинг тартибга соладиган ижтимоий муносабатлари турли соҳаларга тааллуқли бўлиб, конституциявий ҳуқуқ нормалари уларнинг асосларини белгилайди, тартибга солади. 4. Конституциявий ҳуқуқ манбалари. Конституциявий-ҳуқуқий турли шаклларда ифода этилган бўлиб, улар конституциявий ҳуқуқ манбалари ҳисобланади. Улар конституция, қонун, фармон ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар кўринишида бўлиши мумкин. Конституциявий ҳуқуқ шакллари (манбалари) бир-бири билан боғлиқ ва бири иккинчиси учун юқори юридик кучга эга. Масалан, конституция бошқа қонунлар, фармонлар учун юқори юридик кучга эга бўлса, Президент фармони ҳукумат қарори учун юқори кучга эга. Ёдда тутинг: Бошқача қилиб айтганда Конституция билан тартибга солиниши керак бўлган масалани қонун билан; фармон билан ёки қонун билан тартибга солинадиган масалаларни эса ҳукумат қарорлари билан тартибга солиб бўлмайди. У ёки бу ҳужжатни ҳуқуқ манбаси сифатида эътироф этиш маълум бир ҳуқуқий оқибатларни келтириб чиқаради. Чунки бундай ҳужжат фуқаро учун маълум ҳуқуқларни ёки бурчларни ўрнатиши мумкин, фуқаро эса унга асосан ўз ҳуқуқини ҳимоя қилишни талаб қилиши мумкин. Конституциявий ҳуқуқ манбалари орасида Конституция алоҳида ўрин эгаллайди. Чунки Конституция фақат конституциявий ҳуқуқ манбасигина эмас, балки бошқа ҳуқуқлар учун ҳам манбадир. Конституциянинг ҳуқуқ манбалари орасида алоҳида мавқеини унинг давлатнинг асосий қонуни эканлиги ҳам белгилайди. Конституциявий ҳуқуқ манбаларининг ҳар бири ўз вазифасига эга ва улар бири бирининг ўрнини эгаллаши мумкин эмас. Маълумотучун2 Конституция энг муҳим норма ва принципларни ўрнатади ва кейинчалик улардан бошқа ҳуқуқий тартибга солишни шакллари ўсиб чиқади (турли соҳадаги қонунлар, фармонлар). Айрим Конституциявий нормалар тўғридан- тўғри амал қилиб, қўшимча тартибга солишга муҳтож эмас. Масалан, Конституциянинг 92-моддасига биноан Президент Олий Мажлис йиғилишида қасамёд қабул қилган пайтдан бошлаб ўз лавозимигз киришган ҳисобланади деган қоидани амалга ошириш учун ҳеч қандай қўшимча норма, ҳужжат зарур эмас. Конституция нормаларининг ўзгартирилишини алоҳида тартиб ва қоидаларнинг ўрнатилиши ҳам, Конституциянинг ҳуқуқ манбаси сифатидаги алоҳида мақомини кўрсатади. Конституциявий ҳуқуқ манбалари орасида қонунлар муҳим рол ўйнайди. Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган қонунларни икки гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчиси, Конституциявий қонунлар, иккинчиси, оддий қонунлар. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида қандай масалалар бўйича Конституциявий қонунлар қабул қилиш кераклиги белгиланмаган. Айрим мамлакатлар Конституцияларида қандай масалалар юзасидан Конституциявий қонунлар қабул қилиниш зарурлиги белгиланган. Россия Федерацияси Конституциясининг 13 та моддасида Конституциявий қонун қабул қилишга доир масалалар берилган. Бизнинг қонунчилик тажрибамизда ҳар қандай ҳолатга конкрет ёндашилиб, Конституциявий 2 Constitutional and administrative law / A. W. Bradley and K. D Ewing. 13th ed. Harlow, England ; New York: Longman, c2003. – Рg. 12,13. Буюк Британияда Конституциявий ҳуқуқнинг расмий манбаларисифатида қуйидагилар тан олинади: а) Парламент Актини ўз ичига олувчи қонунлар ёки Парламент томонидан қонунчилик ваколати берилган вазирлар ва бошқа ҳокимият вакилларининг қонунлари; б) Суд прецеденти (кейс ҳуқуқи) умумий ҳуқуқнинг судлар томонидан аниқлаштирилиши ва қонунчиликни шарҳлашдан иборат; с) Парламентнинг ҳар иккала палатага ўз ички масалаларини тартибга солиш учун мерос бўлиб ўтадиган ваколатлардан келиб чиқадиган қоида ва одатлар бўлиб ҳисобланади. даражада ҳал қилиниши мумкин бўлган масалалар юзасидан Конституциявий қонунлар қабул қилинади. Ҳозирга қадар мамлакатимизда қуйидаги Конституциявий қонунлар амалда: “Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг асосисй принциплари тўғрисида”, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида”, “Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партиялар ролини кучайтириш тўғрисида”ги қонунлар. Конституциявий қонунлар ҳам Конституция каби тўлиқ Конституциявий ҳуқуқ манбаси бўлади. Кейинги манба бу – қонунлардир. Юқоридагилардан фарқ қилиб фақат Конституциявий-ҳуқуқий мазмундаги қонунларгина Конституциявий ҳуқуқ манбаси бўлади. Масалан, “Ўзбекистон Республикаси фуқаролиги тўғрисида”, “Вазирлар Маҳкамаси тўғрисида”, “Сайлов тўғрисида”ги қонунлар ва бошқалар. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Конституциявий-ҳуқуқий мазмундаги фармон ва фармоишлари Конституциявий ҳуқуқ манбалари бўлиб ҳисобланади. Масалан, ҳукумат таркиби (тайинлаш, вазифасидан озод қилиш), марказий давлат идораларини тузиш, Конституцияда белгиланган бошқа мансабдор шахсларни лавозимига тайинлаш ва лавозимидан озод қилиш тўғрисидаги фармонлар ва шу каби бир қатор ҳужжатлар – Конституциявий- ҳуқуқ манбаси бўлади. Олий Мажлис палаталарининг айрим, яъни Конституциявий-ҳуқуқий мазмундаги қарорлари ҳам Конституциявий ҳуқуқ манбаси бўлиши мумкин. Улар томонидан қабул қилинган регламентлар ҳам манба ҳисобланади. Конституциявий ҳуқуқ манбалари қаторига яна, ҳукумат қарорлари, суд қарорлари (Конституциявий суд), маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорлари ҳам киритилиши мумкин.Фақат шунга алоҳида эътибор бериш керакки, бу ҳужжатлар Конституциявий ҳуқуқ тартибга солувчи муносабатлар доирасида қабул қилинган бўлса, ҳамма учун мажбурий характерга эга бўлса, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашга қаратилган бўлсагина Конституциявий ҳуқуқ манбаси бўлади. Конституцияларнинг муқаддимасида халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган қоидалари устунлиги тан олиниши эътироф этилган, шу сабабли айтиш мумкинки, халқаро ҳуқуқ нормалари ҳам Конституциявий ҳуқуқ манбаси бўлиши мумкин. Маълумот учун3: 5. Конституциявий-ҳуқуқий муносабатлар ва унинг субъектлари Ана шу конституциявий-ҳуқуқий нормаларни амал қилиш натижасида конституциявий-ҳуқуқий муносабатлар вужудга келади. Уларда ҳам бошқа ҳуқуқий муносабатларга тегишли умумий хусусиятлар мавжуд. Умумийлик шундаки, ҳар қандай ижтимоий муносабатлар ҳуқуқ нормаси билан тартибга солингандагина ҳуқуқий муносабат бўлади. Ҳуқуқий муносабат орқалигина ҳуқуқ нормалари амалга оширилади. Конституциявий-ҳуқуқий муносабатларнинг ўзига хос хусусияти (бошқа ҳуқуқий муносабатлардан) қуйидагиларда кўринади. 1. Улар ўзининг алоҳида мазмунига эга. Бу муносабатлар фақат конституциявий ҳуқуқ предмети ҳисобланади. 2. Бу муносабат алоҳида субъектлар таркибига эга. 3. Барча конституциявий-ҳуқуқий нормалар ҳам аниқ конституциявий- ҳуқуқий муносабатларни вужудга келтирмайди. Масалан, принцип нормалар. Улар ўзининг тартибга солиш таъсирини қоида нормалар орқали амалга оширади. 3 Constitutional and administrative law / A. W. Bradley and K. D Ewing. 13th ed. Harlow, England ; New York: Longman, c2003. – Рg. 12,13. Хорижий асарларида қуйидагилар конституциявий ҳуқуқнинг манбалари (Бюук Британияда) ҳисобланади: 1. Конституция ва унга киритилган ўзгартириш ва тузатишлар; 2. Конституциявий аҳамиятга эга бўлган парламент қарорлари; 3. Турлича талқин қилинадиган норма бўйича суд тушунтиришлари. Ёдда тутинг: Шунинг учун ҳам конституциявий-ҳуқуқий муносабатлар бошқа ҳуқуқий муносабатларга нисбатан хилма-хилдир. Асосан ҳуқуқий муносабатлар қоида нормаларнинг амал қилиши орқали вужудга келади. Улар асосида аниқ муносабатлар вужудга келиб, унда муносабатнинг аниқ субъектлари ва уларнинг ҳуқуқ ҳамда мажбуриятлари аниқ бўлади. Принцип-нормалар, мақсад нормалар, декларатив нормалар бошқачароқ муносабатларни вужудга келтиради ва шу орқали тегишли нормада ётган кўрсатма, таъкидлар ҳаётга татбиқ қилинади. Бу ҳуқуқий муносабатлар умумий характерда бўлиб, аниқ субъектлари йўқ, бўлган тақдирда ҳам уларнинг ҳуқуқ ва бурчи ўрнатилмайди. Конституциявий-ҳуқуқий муносабатлар доимий ёки вақтинча бўлиши мумкин. Доимийнинг муддати белгиланмаган ва баъзи сабабларо билан у тўхтатилиши мумкин. Масалан, фуқаронинг вафот этиши. Айрим вазифалар бажарилганда ҳам муносабатлар тугаши мумкин. Масалан, сайлов компанияси тугаши билан, сайловчи ва комиссиялар ўртасидаги муносабатлар тугайди. Ҳуқуқий муносабатларни вужудга келиши, тугашида юридик факт муҳим роль ўйнайди. Юридик факт – ҳуқуқий муносабатни вужудга келтирадиган, ўзгартирадиган, тугатадиган воқеа ёки ҳаракатдир. Конституциявий-ҳуқуқий муносабат субъектлари. Конституциявий-ҳуқуқий муносабатларда иштирок этувчилар субъектлар деб аталди. Ёдда тутинг: Конституциявий-ҳуқуқий муносабатлар, конституциявий-ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар бўлиб, уларнинг мазмуни субъектлар ўртасидаги юридик алоқалар ҳисобланади ва бу алоқалар тегишли ҳуқуқий нормаларда кўзда тутилган ўзаро ҳуқуқ ва бурч шаклида бўлади. Субъектлар қаторига фуқаро, шахс, халқ, миллат, давлат, депутат ва сенаторлар, давлат органлари, нодавлат ташкилотлари, ўзини ўзи бошқариш органлари киради. Сайлов кампанияси даврида субъектлар миқдори янада кенгаяди, уларга сайлов комиссиялари, кузатувчилар, вакиллар, номзодларни киритиш мумкин. Умумий тарзда айтиш мумкинки, конституциявий-ҳуқуқий муносабатларнинг субъекти бўлиб, конституциявий-ҳуқуқий нормаларга асосан ҳуқуқ ва бурчга эга бўладиганлар ҳисобланади. Айрим ҳолларда чет эл фуқаролари ёки фуқаросиз шахслар ҳам муносабатлар субъекти бўлиши мумкин. Масалан, фуқароликни сўраб мурожаат қилганда. Конституциявий ҳуқуқ тизими. Конституциявий ҳуқуқ, конституциявий ҳуқуқий институтлардан ташкил топади. Конституциявий-ҳуқуқий институт – ўхшаш турдаги, лекин алоҳида мустақил муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар бирикмасидир. Ҳар бир Конституциявий ҳуқуқий институт манбаси ҳар хил бўлиши мумкин. Масалан, Президентлик институти манбаси бўлиб, Конституция, Конституциявий қонун, қонунлар ҳисобланса, Вазирлар Маҳкамаси (ҳукумат) институтларининг манбаси, Конституция, Конституциявий қонун, қонунлар, Президент фармони, Конституциявий суд қарори бўлади. Худди шундай шахс ҳуқуқий ҳолати, сайлов институтлари манбалари ҳам турлича бўлиши мумкин. Конституциявий ҳуқуқий институтлар мустақил турдаги нормалардан иборат бўлсада, барча институтлар ўзаро боғлиқ ва яқин алоқада бўлади. Уларнинг бир-биридан бутунлай айириб бўлмайди, ана шу асосда ягона Конституциявий ҳуқуқий тартибга солиш таъминланади. Конституциявий ҳуқуқ тизимини катта дарахтга ўхшатиш мумкин. Дарахтни шохи, танаси, барги бўлгани каби ҳуқуқ тизимида ҳам турли Конституциявий-ҳуқуқий муносабат субъектлари доираси жуда кенг. таркибий қисмлар мавжуд. Дарахтнинг турли қисмлари турли вазифани бажаради, лекин уларнинг барчасини бириктирган, ҳаётийлигини таъминлаган илдизи бор. Ҳуқуқ тизимида илдиз вазифасини ягона Конституциявий принциплар, халқ суверенитети, табиий ҳуқуқлар, ҳуқуқ ва эркинликлар устиворлиги, ҳокимият бўлиниши, мустақил суд ҳокимияти ўйнайди. Булар барча институтларда ўз жойини топган. Конституциявий ҳуқуқ тизими, Конституция тизими билан боғлиқ, ёки айтиш мумкинки Конституция тизими Конституциявий ҳуқуқ тизимини белгиланишида асосий рол ўйнайди. Конституциявий ҳуқуқ тизимини ташкил этувчи Конституциявий ҳуқуқий институтлар, аҳамиятига қараб тартиб билан жойлаштирилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий ҳуқуқ тизими қуйидаги институтлартдан ташкил топган: Конституциявий тузумнинг асосий принциплари; Инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари; Жамият ва шахс; Маъмурий-ҳудудий ва давлат тузилиши; Давлат ҳокимиятининг ташкил этилиши. Бу институтлар ўз навбатида ўз тизимига эга. Яъни улар бир-бири билан боғлиқ, лекин мустақил институтлардан иборат. Масалан, “Инсон ва фуқароларнинг асосий асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари” институти, “”Фуқаролик”, “Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар”, “Сиёсий ҳуқуқлар”, “Иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқлар”, “Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг кафолатлари”, “Фуқароларнинг бурчлари” дан иборат бўлса, “Давлат ҳокимиятини ташкил этиш”, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси”, “Ўзбекистон Республикасининг Президенти”, “Вазирлар Маҳкамаси”, “Маҳаллий давлат ҳокимияти асослари”, “Суд ҳокимияти”, “Сайлов тизими” ва бошқа институтлардан иборат. Конституциявий ҳуқуқ тизими қуйидагилардан иборат биринчидан, конституциявий-ҳуқуқий нормалар; 6. Конституциявий ҳуқуқ фани тушунчаси, предмети, вазифалари. Конституциявий ҳуқуқ фани ижтимоий фанлар тизимига кирувчи юридик фанларнинг таркибий соҳаларидан биридир. Юридик ҳодисалар, уларнинг келиб чиқиши, жамиятдаги ўрни турли юридик фанлар томонидан ўрганилади. Турли юридик фанлар алоҳида масаларни ўрганади, шунинг учун уларнинг ўрганадиган предмети алоҳида-алоҳидадир. Юридик фанлар ўз вазифа ва ўрганадиган предметига қараб умумназарий, тарихий, тармоқ, ҳуқуқий-қиёсий, амалий фанларга бўлиниб улар бир-биридан фарқ қилади. Конституциявий ҳуқуқ фани тармоқ ҳуқуқий фанлар қаторига киради ва номига мос равишда Конституциявий ҳуқуқни ҳуқуқ сифатида ўрганиш унинг предмети ҳисобланади. Ёдда тутинг: Конституциявий ҳуқуқ фани тегишли ҳуқуқ соҳасига тегишли қонуниятларни, тушинча ва категорияларни, Конституциявий ва бошқа соҳаларга тааллуқли қонунларни мазмун моҳияти, вазифасини, Конституциявий-ҳуқуқий институтларни ўрганади, таҳлил қилади, улар юзасидан илмий фикрлар, хулосаларни вужудга келтиради. Конституциявий ҳуқуқ фани конституциявий-ҳуқуқий норма ва институтларни ўрганиш билан чекланмай, уларнинг амал қилиш жараёнини ҳам ўрганади. Конституциявий ҳуқуқ фани предмети бўлиб, у ўрганадиган ҳуқуқ тармоғи ҳисобланади. учинчидан, конституциявий-ҳуқуқий институтлар. иккинчидан, конституциявий-ҳуқуқий принциплар; Шунинг учун унинг предметига шу ҳуқуқ соҳаси билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар ҳам киради. Конституциявий ҳуқуқий нормалар қай даражада ижтимоий муносабатларни тартибга солаётганлиги, қандай ҳолларда ҳуқуқий нормалар эскириб қолганлиги, ижтимоий муносабатларни тартибга солиш учун етарли эмаслиги масаласи фан томонидан ўрганилади. Шу орқали фан ҳуқуқий нормалар самарасини, таъсир кучини ўрганади ва тегишли илмий таклифларни илгари суради. Давлат Конституциявий органларининг ташкил этиш тартиби, фаолияти, бир-бири билан муносабати ҳам Конституциявий ҳуқуқ фани томонидан ўрганилади. Шахс масаласи, унинг давлат билан ўзаро муносабати, шахснинг ҳуқуқий ҳолати масалалари – Конституциявий ҳуқуқ ўрганадиган бош масаладир. Ўзбекистон Республикаси конституциявий ҳуқуқ предметига бўлган ёндошувлар: Биринчи ёндошув: конституциявий-ҳуқуқий тартибга солишнинг предметини давлат ҳокимиятини амалга ошириш ташкил этади. Бу ёндошув россиялик ҳуқуқшуносларга хосдир. Конституция тартибга соладиган ижтимоий муносабатларнинг аксариятини давлат ҳокимиятини ташкил этиш ва амалга ошириш масалалари ташкил этади. Иккинчи ёндошув: конституциявий ҳуқуқнинг предметини, авваламбор, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш ташкил этади. Яъни давлат ҳокимияти манфаатлари инсон манфатларидан келиб чиқиши керак. Учинчи ёндошув: конституциявий ҳуқуқ предметини давлат ҳокимияти ва инсон ҳуқуқларига оид муносабатларни тартибга солиш ташкил этади. Конституциявий ҳуқуқнинг ҳуқуқ сифатидаги предмети, ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар бўлса, фанни предмети шу ижтимоий муносабатлар ва уларни тартибга солувчи нормалар ҳисобланади. Ҳуқуқ прредмети тартибга солиш бўлса, фан предмети ўрганиш ҳисобланади. Конституциявий ҳуқуқ фани ўрганадиган масала – ҳодисалар доираси қуйидагилардан иборат бўлади: - Конституциявий ҳуқуқни умуимий таснифи; - Конституциявий назорат асослари; - Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, унинг яратилиши, мазмун- моҳияти, юридик тури; - Конституциявий тузим асослари; - Шахс ва давлат муносабати, шахснинг ҳуқуқий ҳолати; - Жамиятнинг иқтисодий асослари, давлат ва жамоат бирлашмалари муносабатлари, оилавий муносабатлар; - Давлат тузилиши, мамлакатнинг маъмурий-ҳудудий тузилиши; - Давлат ҳокимиятининг ташкил этилиши. Бу ерда Конституциявий ҳуқуқ фани ўрганадиган масалалар йириклаштирилиб кўрсатилди. Кўрсатилган ҳар бир йўналиш ёки ҳодиса аниқ бўлакларга бўлиниб ўрганилади. Масалан, Конституциявий ҳуқуқни умумий таснифи, ҳуқуқни ҳуқуқ тизимидаги ўрни, ҳуқуқий нормалар, ҳуқуқий институтлар, ижтимоий муносабатлар, ҳуқуқ манбалари ва бошқаларни ўрганиш орқали ўрганилади. Ёки шахснинг ҳуқуқий ҳолати, фуқаролик, асосий ҳуқуқ ва эркинликлар, бурчлар, ҳуқуқ ва эркинликлар кафолатлари масалаларини ўрганиш орқали ўрганиалди. Юқоридагиларни ўрганиш фан олдига маълум вазифаларни вужудга келтиради, яъни Конституциявий ҳуқуқ фанининг аниқ вазифалари мавжуд. Унинг энг асосий вазифаси Конституциявий ҳуқуқни мамлакат ҳуқуқ тизимидаги ўрнини, яъни уни ҳам ҳуқуқ тармоғи, ҳам етакчи ҳуқуқ эканлигини кўрсатишдир. Бунинг учун Конституциявий-ҳуқуқий нормаларнинг юридик кучи (бошқа ҳуқуқ нормалари учун устиворлиги, таъсир кучи асос эканлиги) ижтимоий муносабатларни тартибга солиш орқали ижтимоий ҳаёт ривожланишига таъсири ўрганилади. Фанни вазифаси маълум ҳуқуқий ҳодисаларни ўрганиш билан чекланмайди, тегишли билимлар билан мутахасисларни, фуқароларни таъминлаш, яъни шахснинг ҳуқуқий онг, ҳуқуқий маданиятини шакллантириш ҳам фаннинг вазифасидир. Фаннинг вазифаси ҳодиса ва қонуниятларни пассив ўрганиш билан чекланмайди, ўрганиш орқали вужудга келган илмий хулоса ва фикрларни ҳаётга жорий қилиш орқали ижтимоий муносабатларни ривожлантириш, Конституциявий-ҳуқуқий нормаларнинг такомиллашувига фаол таъсир қилади.Фаннинг хулоса ва таклифлари натижасида ҳуқуқий нормалар такомиллашади, янгилари вужудга келади, эскирганлари бекор қилинади. 7. Конституциявий ҳуқуқ фанининг бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги. Бирор бир фан ўз ҳолича тўла мустақил фаолият кўрсатмайди. Мустқақил фаолият олиб борадиган бўлса, белгиланган вазифаларни тўла, бекаму-кўст бажара олмайди. Ёдда тутинг: Конституциявий ҳуқуқ фани биринчи навбатда ижтимоий фанлар тизимига киргани учун, шу тизимдаги фанлар билан ўзаро муносабатда бўлиши бу табиийдир. Масалан, барча ижтимоий фанларни ўрганиш усулларида умумийлик мавжуд бўлганлиги учун улар бир хил тарихий, Фанларнинг ўзаро алоқада ривожланиши бу қонуниятдир. қиёсий, тизимли ва бошқа усуллардан фойдаланади. Барча ижтмоий фанлар олдида махсус вазифалар билан бирга, умумий вазифалар ҳам мавжуд. Яъни уларнинг барчаси комил инсонни шакллантириш, шахсларни бир-бирига ҳурмат руҳида тарбиялаш, ватанга садоқат, ватанпарварликни вужудга келтириш вазифасини ўз олдига қўяди. Ана шундай умумийликни мавжудлиги ижтимоий фанлар ўртасида алоқа, ҳамкорлик бўлиши зарурлигини кўрсатади. Қолаверса Конституциявий ҳуқуқ фани юридик фанлар тизимидаги алоҳида бир фандир. Шунинг учун уни юридик фанлар билан алоқаси янада кучлироқ ва аниқроқ акс этади. Бу алоқа айрим юридик фанлар билан, уларга таяниш, улардан озуқа олиш асосига қурилса, айрим юридик фанларга таянч бўлиш, уларга озуқа бериш шаклида намоён бўлади. Биринчи гуруҳ фанларига “Давлат ва ҳуқуқ тарихи”, “Давлат ва ҳуқуқ назарияси” фанларини киритиш мумкин. “Давлат ва ҳуқуқ тарихи” фани давлат ва ҳуқуқ вужудга келиши, ривожланиш босқичлари, Конституцияларнинг вужудга келиш ва ривожланиш жараёнларини ўрганади. Конституциявий ҳуқуқ фани Конституциявий ривожланиш тажрибасини ўрганишда, тарих фанига, унинг таълимотларига таянади. Конституциявий ҳуқуқ фанининг “Давлат ва ҳуқуқ назарияси” фани билан алоқаси янада аниқроқ ва кенгроқ акс этади. “Давлат ва ҳуқуқ назарияси” умуман давлат ва ҳуқуқ, унинг шакллари, турлари ҳақида назарий асос билимларни беради. Давлат ҳокимияти, уни бўлиниш принциплари ҳақидаги раҳбарий билимлар ҳам шу фанда берилади, улар ҳақида чуқур билмасдан, ҳуқуқий норма, ҳуқуқий институт, уларни тузилиши, вужудга келиши, ҳуқуқ манбалари, ҳуқуқий муносабатлар, ҳуқуқ субъектлари ҳақида етарли билим ва маълумотга эга бўлмай, Конституциявий ҳуқуқ ўрганадиган масалаларни ўрганиб бўлмайди. “Давлат ваҳуқуқ назарияси” юқоридаги категория ва ҳодисаларни умумий тарзда ўрганса, Конституциявий ҳуқуқ фани уларни айнан, Конституциявий ҳуқуқ доирасида ўрганади. Масалан, ижтимоий муносабатлар, ҳуқуқий нормалар, “Давлат ва ҳуқуқ назарияси”да умумий тарзда ўрганилса, Конституциявий ҳуқуқ Конституциявий ижтимоий муносабатларни, Конституциявий ҳуқуқий нормаларни ўрганади. Иккинчи гуруҳдаги фанлар, булар тармоқ ҳуқуқий фанлар бўлиб, улар Конституциявий ҳуқуқ фанига таянади. Яъни улар ўрганадиган, тартибга соладиган ижтимоий муносабатларнинг асослари Конституциявий ҳуқуқда белгиланган ва ўрганилади. Бу гуруҳга барча тармоқ ва амалий, процессуал ҳуқуқлкарни киритиш мумкин, жумладан: Фуқаролик ҳуқуқи, Маъмурий ҳуқуқ, Меҳнат ҳуқуқи, Ер ҳуқуқи, Солиқ ҳуқуқи, Жиноят ҳуқуқи, Жиноят процессуал ҳуқуқи, Фуқаролик процесси ва бошқалар. Малумот учун4: 8. Конституция ва давлат. Конституциянинг мазмуни ва моҳияти. Ҳозирги кунда Конституцияни давлатсиз, давлатни Конституциясиз тасаввур қилиш қийин. Лекин улар ижтимоий тараққиётнинг турли даври маҳсулидир. Давлат Конституция пайдо бўлган даврдан анча илгари вужудга келган ва Конституциясиз фаолият кўрсатган. Конституция атамаси Конституция асосий Қонун бўлгунга қадар ҳам мавжуд бўлган. Бу атама байналминал атама бўлиб, лотин тилидан олинган ва “ўрнатаман”, “тасдиқлайман” деган маънони 4 Constitutional and administrative law / A. W. Bradley and K. D Ewing. 13th ed. Harlow, England ; New York: Longman, c2003. – Рg. 10. Конституциявий ҳуқуқка ўxшаб, маъмурий ҳуқуқ ҳукумат ваколатларининг назорати ва уларни амалга оширишни ўрганади. Аниқ фарқ шундан иборатки, конституциявий ҳуқуқ ҳукумат органларининг дастлабки тузулмасига тааллуқли бўлса, ва аксинча маъмурий ҳуқуқ xизматлар ҳамда фуқароларнинг фаолиятини тартибга солишдаги расмий органларнинг ишига тааллуқлидир. беради. Конституция атамаси ҳозирда “тузилиш” деган маънода ҳам ишлатилади. Юридик жиҳатдан Рим императорларининг кўрсатмалари ҳам Конституция деб аталган даврлар бўлган. Биз ўрганадиган Конституция эса давлатнинг асосий қонуни сифатида қаралади. Давлатлар пайдо бўлган даврдан бошлаб давлат ва шахс ўртасида муносабатлар мавжуд бўлган ва муносабатлар ўлчовида давлат манфаати доимо устун бўлиб келган (маълум вақтгача). XVII – XVIII асрларда фуқароларнинг ўз эрки учун, ҳуқуқ учун кураши ниҳоятда кучайган. Феодал тузим ўрнида вужудга келган буржуа тузими ҳам шу курашлар натижасидир. Ана шу даврларда эски тузум ўрнига келган буржуа тузими прогрессив характерда бўлиб, бу даврда энг аввало инсонларни ҳуқуқ, эркинликларини қонунларда мустаҳкамлаш амалга ошириб борилди. Шу даврдаги демократик революциялар натижасида қўлга киритилган ютуқларни алоҳида қонунлар доирасида мустаҳкамлаш зарурати туғилди. Бундай қонун сифатида Конституция пайдо бўлди. Дастлабки Конституция ҳисобланувчи АҚШнинг 1787 йилги Конституцияси давлатнинг асосий қонуни сифатида ўрнатилди. Қизиғи шундаки у Конституция қонунчилик, ижро, суд ҳокимиятини ташкил этиш принциплари ва тартиби, фадерация таркибига кирувчи субъектлар ҳуқуқларини белгилаш билан чекланган. Фуқаро, шахс ҳуқуқлари унда белгиланмади, фақат Конгресс фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларига зид келувчи қонунлар қабул қилиши мумкин эмас деган қоида унда ўз аксини топган. Конституция яратувчиларнинг фикрича “нима тақиқланмаса, шу мумкин” деган ғоя, принцип фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини рўёбга чиқариши, таъминлаши мумкин эди. Лекин халқ бунга рози бўмади, улар асосий қонунда ҳуқуқ ва эркинликларни алоҳида мустаҳкамлаб қўйишни талаб қилиб чиқди ва улар талаби асосида икки йил ичида Конституцияга ўнта қўшимча киритилди ва бу қўшимчалар инсон ҳуқуқларига тааллуқли бўлиб, “Ҳуқуқлар ҳақида Билл” деб тарихга кирди. Маълумот учун5: Конституция давлатнинг асосий қонуни, чекланмаган давлат ҳокимияти хавфли эканлигини англаган давлат фалсафасининг маълум элементи бўлиб қолди. Ҳокимиятни чекланмаганлиги оғир оқибатларга, тўнтаришларга, инқирозга олиб келишини оддий халқ эмас, ҳукмронлар ҳам тушуниб етди ва давлат ҳокимиятини чеклаш вазифаси Конституцияга юкланди. Натижада турли давлатларда Конституциялар қабул қилиниши натижасида узоқ давр ҳукм сураётган ва жамият ривожланишига тўсқинлик қилаётган мутлоқ давлат ҳокимиятини чеклаш белгиланди. Бу ўз навбатида жамиятнинг бошқа аъзолари – халқни ҳуқуқ ва эркинлик билан таъминлашга олиб келди. Конституция ҳокимият ва эркинлик, давлат ва шахс ўртасида муносиб мувозанат бўлишини таъминловчи восита бўлиб майдонга чиқди. Лекин Конституциялар вужудга келиши, давлатлар томонидан қабул қилиниши, ҳамма вақт ёки ҳамма жойда кўзланган натижани бермади ёки бермайди. Чунки энг демократик принциплар ва кўпчилик манфаатига мос қоидалардан иборат Конституциялар ҳам, тегишли тузимларни хусусиятларидан, ҳокимиятдаги ҳукмронларнинг хоҳиш-иродасидан келиб 5 Constitutional and administrative law / A. W. Bradley and K. D Ewing. 13th ed. Harlow, England ; New York: Longman, c2003. – Рg. 14. Ҳуқуқлар тўғрисидаги билл ва Ҳуқуқлар тўғрисидаги петиция. 1688 йилги улуғвор инқилоб натижасида икки қирол, яъни Англияда Жеймис II ва Шотладияда Жеймс VII тахтдан қулади ва ҳокимиятга келган икки қўшма қироллик монархияни тиклади ва Қўшма парламентлар ҳуқуқлар тўғрисидаги билл ва Ҳуқуқлар тўғрисидаги петицияни қабул қилди. Бу ҳужжат Вилям ва Мрям томонидан қабул қилинди. Бу ҳужжат кейинчалик замонавий Конституцияга асос солди. чиқиб, тор доира манфаатларига хизмат қилиши мумкин. Буни Собиқ Иттифоқ Конституциявий тажрибасидан ҳам аниқ кўриш мумкин. Шунинг учун “Давлат ва Конституция” деганда уларни фақат дўстликда, ҳамкорликда деб қараш унча тўғри эмас. “Давлат ва Конституция” ўртасида қарама-қаршилик бўлиши ҳам табиийдир. Лекин жамият мавжуд қарама-қаршиликларни ҳеч куч ишлатмай ҳал қилиш йўлини топса, бундай қарама-қаршиликлар хафвли бўлмайди. Демократик давлатлар – Конституциявий давлатлардир. Лекин ҳар қандай Конституцияга эга давлатни Конституциявий ёки демократик давлат деб бўлмайди. Давлатни ҳам демократик, ҳам Конституциявий деб аташ учун, демократик принцип ва қоидалардан иборат Конституцияси бўлиши ва Конституциянинг барча нормаларини амалга ошириши учун имкониятлар яратилган бўлиши керак. Барча дунё мамлакатларининг Конституцияларини кўрсак, уларни ё халқ қабул қилган ёки халқ номидан қабул қилинган деган ибораларни учратамиз. Масалан, АҚШ Конституцияда “Биз АҚШ халқи…”, Германия Конституцияда “Мазкур асосий қонунни немис халқи ўзини таъсис ҳокимияти кучи билан қабул қилди”, Франция Конституциясида “Француз халқи Конституциявий қонунни маъқуллади”, – деган сўзлар бўлса, Ўзбекистон Конституциянинг Муқаддимасида “Ўзининг мухтор вакиллари сиймосида Ўзбекистон Республикаси мазкур Конституцияни қабул қилади” деб қайд қилинган. Ҳамма Конституцияларда ё халқ номидан, ёки уларнинг мухтор вакиллари томонидан қабул қилиниши кўрсатилар экан, табиий ҳолда у халқ манфаатини ифода этиши керак. Халқ манфаати эса уларда ҳуқуқ эркинликларининг ўрнатилиши ҳамда уларни амалга ошириш механизмини таъминлаш чораларини белглаш; шу мақсадда давлат ҳокимияти, уни тузилмаларини ташкил қилишни демократик тартибини белгилаш; давлат ҳокимияти фаолиятини қонун даражада ифодалаш; жамиятни бошқа тузилмалари билан давлат муносабатини ўрнатиш орқали таъминланади. Конституция яна халқ суверенитети, давлат суверенитети, давлат ҳокимияти манбаларини мустаҳкамлайди. Россия Конституциянинг 3- моддасида “Россия Федерациясида ҳокимиятнинг ягона манбаси ва суверенитет эгаси ягона халқ”, Ўзбекистон Конституциясининг 7-моддасида “Халқ давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаидир” деган қоидалар мавжуд. Шундан агар ҳокимият тоталитар бўлса, халқнинг табиий ҳуқуқларини бузса, халқда ундай ҳокимиятни ағдариб ташлаш ҳуқуқи бўлади. Бу халқ суверенитетининг ҳақиқиқй маъносини кўрсатади. Шунингдек, Конституциялар мамлакат бирлигини, ҳудудлар бўлиниб кетмаслигини таъминловчи нормалардан иборат бўлади. Конституция АҚШда вужудга келсада, Конституцияни ривожланишида барча халқлар ҳисса қўшган ва қўшади. Ижтимоий муносабатларни кенгайиб бориши, ижтимоий ҳаётни ривожланиши Конституция нормалари билан тартибга солинадиган ҳуқуқий муносабатларни кенгайиб боришини тақозо этади, бу ўз навбатида Конституцияларни такомиллаштиришни тақозо этади. Бу ҳолатни дастлабки Конституциялар билан ҳозирги даврда қабул қилинган Конституцияларни таққосласак, қиёсласак аниқ кўрамиз. АҚШ Конституцияси фақат ҳокимият ва федерация субъектлари ҳуқуқий ҳолати, кейинги киритилган қўшимчалар асосида фуқароларни ҳуқуқ, эркинликларини тартибга солиш билан чегараланса, кейинг даврда қабул қилинган ва қилинаётга Конституциялар вазифаси, мақсади жуда кенгдир. Ҳозирги конституциялар фақат шахс ва давлат муносабати, ҳокимият тизимини мустаҳкамлаб қолмай, жамиятдаги бошқа тузилмалар фаолиятини ҳам тартибга солмоқда, масалан жамоат бирлашмалари, оила ва бошқалар. Бундан ташқари Конституцияларда, инсон ва давлат муносабатида инсон манфаатларининг устунлигини таъминловчи, ҳокимият фаолиятини чекловчи, давлатга аниқ мажбуриятлар юкловчи нормалар кенгроқ ўрин олмоқда. Ҳар бир мамалактнинг Конституциясига хос энг асосий хусусият бу – Конституциянинг асосий қонунлигидир. Конституциянинг умумий хусусиятлари ана шундан келиб чиқади ва уларга қўйиладиган умумий талаблар бўлишини келтириб чиқаради. Шу билан бирга Конституциялар маълум тараққиёт маҳсули, маълум мамалактда яшаётган халқнинг онги, дунёқараши маҳсулидир. Унда тарихий тараққиёт тажрибаси, миллий қадриятлар, халқнинг маънавий ва аҳлоқий турмуш тарзи албатта акс этади, бу эса ҳар бир мамалакт Конституцияларида умумийлик билан бирга, ўзига хос хусусиятлар бўлишини тақозо этади. Бунга Ўзбекистон Конституциясини ўрганиш вақтида алоҳида тўхталинади. Конституция – инсоният тарихида, тараққиётнинг маълум вақтида, янгиликни эскилик устидан, эркинликни ҳақсизлик устидан, тараққиётни турғунлик устидан ғалабасини қонуний мустаҳкамлаган ҳужжат бўлиб, у инсонни ор-номуси, қадр-қиммати, мол-мулкини ҳимоячисидир, – деган таъриф Конституциянинг ўрнини кўрсата олади ва бунга эътироз бўлмаса керак. Ёдда тутинг: Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримовнинг “Табиийки, ҳар қандай давлатнинг юзи, обрў-эътибори унинг Конституцияси ҳисобланади. Зотан, Конституция давлатни давлат, миллатни миллат сифатида дунёга танитадиган Қомусномадир” – деган сўзлари фақат Ўзбекистон Конституциясига эмас, умуман Конституцияларга берилган баҳодир. Президент Шавкат Мирзиёев таъкидлаганларидек: “Мустақиллигимизнинг илк даврида қабул қилинган Конституциямиз шахс, жамият ва давлат ўртасидаги муносабатларда ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар ҳамда уларнинг кафолатларини аниқ-равшан белгилаб берди. Бош қомусимиз, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқишидан қатъи назар, юртимиз фуқаролари тенглигининг Конституцияни вужудга келиши, инсоният тарихи тараққиёти маҳсули бўлиб, у бутун дунёда ривожланишга катта ҳисса қўшмоқда. кафолатланишини эътироф этди ва замонавий демократик тараққиёт учун замин яратди. Айнан шу сабабли Конституциямизни эҳтиром билан улуғлашимиз, ҳар томонлама ўрганишимиз, унга изчил амал қилишимиз, Асосий қонунимизда мужассам бўлган аждодларимизнинг буюк мероси ва умуминсоний қадриятларни ёшларимиз қалбига сингдиришимиз зарур"6. Конституциянинг мазмуни ва моҳияти. Конституция давлатнинг олий кучга эга қонуни, у асосий қонун деб ҳам аталади. Сабаби Конституция давлатчиликни, қонунийлик ва ҳуқуқ- тартиботни, қонунчиликни асоси. Конституция энг аввало юридик ҳужжатдир. Унинг шу хусусиятлари ва сифатлари конституциявий ҳуқуқ фанининг предметини ташкил этади. Конституция бошқа қонунлар каби фақат юридик ҳужжат сифатидагина намоён бўлмай, у сиёсий ҳужжатҳамдир. Чунки Конституция жамиятдаги сиёсий муносабатларни ҳам тартибга солишга таъсир қилади. Ҳуқуқий давлатлар ёки шундай давлат қураётган мамлакатлар Конституциялари ғоявийликдан холидир. Фақат улар кўпғоявийликни, плюрализмни вужудга келиши учун, агар улар ҳаммабоп ғоя бўлса шароит яратиши мумкин. Ёдда тутинг: Бу қонун давлат тузилишининг асосий принципларини, шахс ҳуқуқий ҳолати асосларини, ҳокимият органлари тизими, таркиби, ташкил бўлиш тартиби, ваколатлари, ўзаро муносабатлари, давлатнинг жамоат бирлашмалари билан муносабатларининг асосларини белгиловчи нормалар йиғиндисидан иборат бўлади. Конституция давлат функцияси доирасини, 6 Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 27 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. Халқ сўзи газетаси.2019 йил 9 декабрь. Конституция деб – олий юридик кучга эга, давлатнинг асосий қонуни тушунилади. унинг шахс ва жамият билан алоқасининг асосларини ўрнатиш билан конституциявий тузим асосларини белгилайди. Конституция моҳиятини мавжуд тузимда қўлга киритилган ютуқлар, уларни қанчалик фуқаролар манфаатига мослиги белгилайди. Шу ва Конституция билан тартибга солиш доираси турли мамалактларда турличалиги, Конституциявий ҳуқуқ назариясида Конституция тушунчаси, мазмуни ва моҳияти ҳақида ягона фикр йўқлигига сабаб бўлади. Бундан ташқари турли мамлакатларнинг ривожланиш тараққиёти ҳар хиллиги, Конституция қабул қилинаётгандаги шароитларнинг ҳар хиллиги, халқнинг онги, дунёқараши, ҳатто аҳлоқидаги фарқлар ҳам бу масалалар юзасидан турлича фикрлар бўлишини табииий эканлигини кўрсатади. АҚШ Конституцияси тўрт аср юзини кўрган Конституциядир. У қабул қилинган 1787 йилдаги шароит ва жамият тараққиёти, ХХ аср охиридаги ва ҳозирги шароитдан мутлоқ фарқ қилади. АҚШ Конституцияси шундан келиб чиқиб фақат ҳокимиятга боғлиқ масалаларнигина ҳал қилган. Кейинги киритилган қўшимчаларгина инсон ҳуқуқларига тааллуқли бўлган. Шунинг учун АҚШнинг Конституциясини соф давлат (жамият эмас) Конституцияси ва ҳуқуқий ҳужжати десак бўлади. Англияда эса ҳозиргача ёзилган яъни ягона шаклдаги Конституция йўқ. Шунинг учун уларнинг Конституцияларига нисбатан, кейинг даврда қабул қилинган Конституцияларга ишлатиладиган таърифни қўллаб бўлмайди. Иккинчи жаҳон урушидан кейинги, мустамлакачилик тузуми емирилиши натижасида вужудга келган давлатлар, Совет Иттифоқи тарқалиб кетиши натижасида вужудга келган мустақил давлатлар конституцияларининг тартибга солиш доираси ниҳоятда кенгайтирилди, бу эса Конституция моҳияти, мазмунига янгича таъриф беришга асос бўлади. Лекин, Конституция тушинчасига бериладиган таърифларда албатта уни, фуқаро ва шахс ҳуқуқий ҳолати, эркинлиги кафолати эканлиги, давлат ҳокимиятини демократик ташкил қилиш ҳокимиятлар бўлиниш принципида бўлиши, халқ суверенитети сайлаб қўйиладиган вакиллик органлари орқали амалга оширилиши, Конституция эркинлик ва ҳокимият муносабатида муттаносиблик бўлишини таъминланиши ўз ифодасини топиши керак. Ҳозирги демократик жамиятларда ҳокимият механизми бу келишувчиликдир (шериклик), чунки жамиятда сиёсий кучлар турли-туман бўлиб, ҳокимият учун курашувчи субъектлар сони чекланмаган. Ҳокимиятдаги келишувчилик (шериклик) исталмасада, ихтиёрийлик асосида бўлиб, умумий мақсадга эришишда манфаатдорлик бўлишидан, ҳокимият ва эркинлик масаласини қонун асосида ҳал қилиш зарурлигидан вужудга келади. Шунинг учун ҳозирги Конституциялар ҳатто энг кучли бўлса ҳам айрим синфларнинг, ижтимоий синфларнинг манфаати учунгина хизмат қила олмайди. Маълумот учун7: Ўзбекистон Конституцияси синфийликдан холи, халқ манфаатини ифода этувчи Конституциядир. “Конституция ўзининг туб моҳияти, фалсафаси, ғоясига кўра янги ҳужжатдир. Унда коммунистик мафкура, синфийлик, партиявийликдан асар ҳам йўқ”8. Ҳозирги кунда ҳатто айрим гуруҳ ёки синф ўз ҳукмронлигинини ўрнатган вақтда ҳам, демократик жамият учун хос бўлган, умумэътироф этилган қадриятлардан бошқа, янги нарсани таклиф қилишни тасаввур қилиш қийин. Шунинг учун ўрнатиладиган тузум у қандай бўлишидан қатъий назар ҳукмронлар томанидан демократик деб эълон қилинади, ҳатто ўзи авторитар ёки тоталитар бўлса ҳам. Улар ҳеч қачон нодемократик Конституциялар қабул қилишга таваккал қилмайди. Мамлакатда келишув фақат ҳокимият 7 Constitutional and administrative law / A. W. Bradley and K. D Ewing. 13th ed. Harlow, England ; New York: Longman, c2003. – Рg. 4 8 Каримов И.А. Ўзбекистон келажаги буюк давлат. –T.: Ўзбекистон, 1992. 37-бет. Замонавий тил билан айтганда, конституция мамлакатнинг бутун бошқарув тизимини англатувчи кенг тушунча бўлиб, ҳокимиятни бошқариши ёки қонун билан идора қилиши ва ташкил этувчи қоидалар тўпламидир. механизмини яратишда бўлиши мумкин. Инсон ҳуқуқ ва эркинликларини (бу Конституциянинг асосий мақсади) аниқлашда келишув бўлиши мумкин эмас. Тоталитар тузум ва демократик тузумдаги давлатларнинг Конституциялари бир-биридан фарқ қилади. Тоталитар тузум давлатлари Конституцияларида давлатнинг раҳбарлик роли Конституциянинг ўзида кўрсатиб қўйилади ва ҳукмрон партиянинг ғоявий кўрсатмалари таъсири иқтисодий ва сиёсий тизимга тўла татбиқ қилинади. Шу асосда мафкура, ғоя асосий қонун даражасига кўтарилади. Демократик жамиятда эса унинг аксидир. Бу жамият ҳамма соҳада давлат бошқарувига, раҳбарлигига муҳтож эмас. Бу жамиятда Конституция давлатга жамиятни ҳимоялаш вазифасини юклайди. Бундай жамиятдаги Конституцияларда, давлатнинг жамиятни ҳимоялаш, фуқаро масъулиятини ҳимоялаш вазифаси аниқ белгилаб қўйилади. Конституциялар Муқаддима қисмининг мавжудлиги билан ҳам бошқа қонунлардан фарқ қилади. Муқаддима тантанали - декларатив харатердаги таъкидлардан иборат болиб, улар юридик кучга эга эмас. Муқаддимада давлатнинг мақсад ва вазифалари, давлатчиликда қабул қилинадиган, таяниладиган қадриятлар, халқ ва келажак авлод олдидаги масъулият белгиланади. Бу ғоялар кейинчалик турли кўриниш ва шаклларда Конституция нормаларида ўз аксини топади. Шунинг учун ҳам Конституцияларга таъриф берилганда Конституция қўлга киритилган ютуқларни мавжуд ижтимоий муносабатларни мустаҳкамловчи ҳужжат бўлиб қолмай, мақсад ва вазифаларни белгиловчи ҳужжат ҳамдир деб таърифланади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев “Биз жамиятда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни юксалтириш борасидаги ишларимизни узлуксиз давом эттиришимиз зарур.Ҳуқуқий тарбияни мактабгача таълим тизимидан бошлашимиз, бу борадаги илк кўникмалар она алласи каби фарзандларимиз қалбидан умрбод жой олиши даркор. Конституциямиз ҳар бир фуқаронинг онги ва қалбидан чуқур жой олган, уларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини тўлиқ кафолатлайдиган ҳақиқий ҳаёт қомусига айланмоғи лозим. Ҳар бир соҳа ва йўналиш, таълимнинг барча босқичлари учун ҳуқуқий маданиятни юксалтиришнинг илмий асосланган дастури тайёрланиши керак. Бунда, авваламбор, Конституцияни ўрганишга жиддий ёндашиш лозим. Умумтаълим мактаблари учун “Конституция алифбоси”, “Конституция сабоқлари”, “Конституция асослари” каби дарсликларни яратиш зарур, деб ҳисоблайман9, дея таъкидлаган эдилар. 9. Конституциянинг принциплари ва хусусиятлари.Конституция турлари. Ҳар қандай мамалакат конституциясининг моҳияти, вазифаси, хусусиятлари унинг принциплари орқали маълум бўлади. Ёдда тутинг: Кўп ҳолларда, мамлакатимизда амал қилаётган “Конституцияий ҳуқуқ” дарсликларида ҳам “Конституциянинг принциплари”, “Конституцияий принциплар билан бир нарса деб қаралиб, чалкаштириб юборилади. Конституциямизнинг биринчи бўлими “Асосий принциплар” деб номланганлиги учун, унинг ҳар бир боби “Давлат суверенитети”, “Халқ ҳокимиятчилиги”, “Конституция ва қонуннинг устунлиги”, “Ташқи сиёсат” Конституциянинг принциплари сифатида баён қилинади10. Аслида булар конституциявий-ҳуқуқий институтлар бўлиб, улардаги нормалар шу институтларнинг, аниқроғи Конституциявий тузимнинг принципларидир. Шунинг учун “Конституциявий принцип – бу 9 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 27 йиллиги муносабати билан сўзлаган нутқи. 2019 йил 7 декабрь. 10 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –T.:Ўзбекистон нашриёти, 2018. 76 бет. Принцип Конституциянинг моҳияти, юридик табиатига таъсир қиладиган уларни акс эттирадиган асосий ғоялардир. Конституцияда мустаҳкамланган ва Конституциявий-ҳуқуқий институтларнинг принципларидир. Конституция принципи эса Конституцияни характерловчи, моҳияти, вазифаси, юридик табиатини, мақсадини белгиловчи асосий ғоялар ҳисобланиб, улар Конституциянинг ўзида аниқ ёзилган бўлиши шарт эмас. Масалан, “инсонпарварлик” принципини Конституциянинг барча қоидаларида ҳис қилиш мимкин. Конституциянинг асосий принциплари бир-бири билаб боғлиқ, бир- бирини тўлдирувчи давом эттирувчи ғоялардан иборат бўлиб, улар барча демократик давлатлар Конституцияларига хос бўлади ва шунинг учун улар Ўзбекистон Конституцияси учун ҳам хосдир. Шунинг учун Конституциянинг асосий принципларини Ўзбекистон Конституцияси мисолида кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Асосий қонунимизнинг принциплари қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин. Демократизм принципи. Демократия инсоният тарихида вужудга келган ва унга барча халқлар баб-баравар интиладиган тартиботдир. Демократия узоқ вақт давомида шаклланадиган, ўзида халқларнинг қадриятларини мужассамлаган, кўпчилик учун мос ва қулай тартиб ҳисобланади. Демократизм ана шу тартибни (демократияни), унинг ҳаётда қўлланилиши механизмидир. Демократия деганда халқ ҳокимиятчилиги тушунилсада, унинг мазмуни анча кенг. Демократизм мавжуд бўлганда, халқ суверенитети – халқнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи амалга ошиши мумкин. Шунинг учун демократизм Ўзбекистон Конституциясининг барча принцип ва қоидаларига сингдирилган ёки бошқача қилиб айтганда демократизм Конституция нормалари орқали қонуний мустаҳкамланилган. Конституция жамиятда фикрлар хилма-хиллиги учун асос бўлади. Конституциямизнинг демократик харатерини, у демократизм ғояларига суянганлигини, Конституциянинг муқаддимасидан ҳам билиш мумкин. Демократизм принципининг мавжудлиги Конституциянинг бошқа принципларини бўлишини белгилаб беради. Инсонпарварлик принципи. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари, шаъни, қадр-қиммати, манфаати масаласини белгилаш Конституциянинг асосий принципларидан ҳисобланади. Конституциямизда инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари, шаъни олий қадрият деб белгиланиши эса, унинг инсонпарварлик характерини кўрсатади. Инсонпарварлик ғояси Конституциядаги асосий ғоя бўлганлиги сабабли, уни Конституция принципи дейиш мумкин. Конституцияда инсоннинг манфаатларини устуворлигини белгиланиши, ҳуқуқ эркинликларни таъминлашда давлатнинг масъулиятининг белгиланганлиги ҳам шу принципнинг таъсиридир. Мамлакатда яшовчи барча фуқаро, миллат ва элатларни тенглигини ўрнатилиши, бирор бир киши имтиёзга эга бўлмаслиги, ёрдамга муҳтож тоифадаги кишиларнинг ҳуқуқлари давлат томонидан алоҳида ҳимоя қилиниши, аёлларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуқлигининг ўрнатилиши, Конституциянинг инсонпарварлигини кўрсатади. Конституциянинг устунлиги принципи. Бу принцип Конституциянинг олий юридик кучга эга юридик ҳужжат эканлигидан келиб чиқади. Давлат ўз фаолиятини Конституция принциплари ва қоидалари асосида ташкил этади. Шунингдек барча давлат органлари, ташкилот, корхона, муассаса, жамоат бирлашмаси, фуқаролар, мансабдор шахслар Конституция асосида фаолият юритади. Ўзбекистонда амал қиладиган бирорта ҳам номатив ҳужжат Конституцияга зид бўлмасклиги керак, зидлик ҳолатлари вужудга келса Конституция нормалари амал қилади. Конституциянинг устунлиги яна Конституция нормалари бошқа ҳуқуқий ҳужжатларни яратилиши учун асос бўлишида ҳам кўринади. Конституцияни келажак мақсад, ривожланишни кўзлаш принципи. Конституция фақат мавжуд ижтимоий муносабатларни тартибга солишни мақсад қилиб қолмай, у келажакдаги вазифаларни ҳам белгилаши мумкин. Конституциянинг муқаддимасида белгиланган келажак авлодлар олдидаги юксак масъулиятни англаш, инсонпарвар демократик давлатни барпо этишни кўзлаш, каби даъватлар ва таъкидлар Конституциянинг муҳим ғояларидир. Бу мақсадлар Конституциявий тартибда асослантирилган. Конституция нормаларининг тўғридан-тўғри амал қилиш принципи. Конституция нормалари олий юридик кучга эга экан, шу билан бирга улар тўғридан-тўғри амал қилади. Ёки бошқача қилиб айтганда унинг нормаларини ҳаётга татбиқ қилиш учун (Конституциянинг ўзида шу талаб кўрсатилмаган бўлса) қўшимча махсус қонунлар ёки қонуности ҳужжатлар қабул қилиш шарт эмас. Айрим адабиётларда кўрсатилаётган бошқа бир қанча принциплар, Конституциянинг принциплари бўлмасдан, бошқа Конституциявий институларининг принципларидир, масалан, давлат билан фуқаро ўзаро масъуллиги принципи, бу Конституциявий принцип бўлиб, унда фуқаро манфаатининг устунлиги таъминланади, халқ суверенитети принципи, ҳокимият бўлиниши принципи давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг конституциявий принципидир, ёки Конституциянинг 17-моддасидаги принциплар, давлатнинг ташқи сиёсат олиб бориш принципи ҳисобланади. XXII бобдаги принциплар эса суд ва судлов принциплари ҳисобланади. Конституция масаласини ўрганишда Конституцияларни хусусиятларини аниқлаш, муҳим масаладир. Хусусиятлар умумий яъни умуман Конституцияга тегишли ёки алоҳида яъни айрим мамалкатларнинг Конституцияларига тегишли бўлишли мумкин. Конституциянинг хусусиятлари орқали унинг юридик табиати очилади. Конституцияларни хусусиятлари унинг ҳуқуқ тизимидаги алоҳида ўрни, ижтимоий муносабатларни Конституциявий тартибга солиш механизмида акс этади. Бу хусусиятларга қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: 1. Конституция, махсус субъектлар томонидан алоҳида тартибда қабул қилинади (легитимлик). 2. Конституция нормалари таъсис этувчи, раҳбарий аҳамиятга эга бўлади. 3. Конституциянинг тартибга солиш доираси кенг ва хилма – хилдир. 4. Конституция келажак мақсадни кўзлайди. 5. Олий юридик кучга эга, алоҳида тартибда қабул қилинади ва муҳофазаланади. 6. Ҳуқуқ тизими пойдевори ҳисобланади. 1. Конституциялар одатда халқ номидан ёки унинг вакиллари номидан қабул қилинади. Конституция бевосита халқ номидан референдум орқали (Россия Конституцияси) ёки алоҳида махсус фақат шу мақсадда ташкил қилинадиган (Германия Конституцияси) ёки Қонунчилик органи – Парламент (Ўзбекистон Конституцияси) томонидан қабул қилинади. 2. Конституция нормалари таъсис этувчи кучга эга. Конституция конституциявий тузум асосларини белгилайди, булар шахснинг ҳуқуқий ҳолати асослари, конституциявий тузум асослари, унинг принциплари бўлиб, шундай нормалар бошқа юридик нормаларни ёки муносабатларни келтириб чиқаради. Жумладан Ўзбекистон Конституциясида белгиланган “Халқ давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаидир” деган қоида давлат ҳокимиятининг вужудга келиши учун асос таъсис характерга эга. Худди шунингдек ҳокимият бўлиниши принципи мустаҳкамланган 11-модда инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати олий қадрият эканлиги белгиланган 13- модданинг қоидаларида ҳам таъсис этувчи хусусиятни яққол кўрса бўлади. 3. Конституциянинг тартибга солувчи предмети доирасининг кенглиги унинг юридик хусусиятларидан бири сифатида кўрсатилади. Бошқа турли қонунлар алоҳида бир ижтимоий муносабатни тартибга солса (масалан меҳнат ҳуқуқи – меҳнат муносабатларини, молия ҳуқуқи – молия муносабатларини) Конституциявий ҳуқуқ тартибга соладиган муносабатлар доираси турли тумандир. Масалан у шахс ҳуқуқий ҳолатини ҳам, ҳокимиятни ташкил этиш ва фаолиятини ҳам, сиёсий, иқтисодий муносабатларни ҳам тартибга солади. 4. Конституция фақат мавжуд ижтимоий муносабатларни тартибга солиш билан чекланмай, унга даъват кўринишида бўлса ҳам келажак мақсадлар белгиланади. Масалан, Ўзбекистон Конституцияси муқаддимасида “демократик ҳуқуқий давлат барпо этиш” мақсади кўрсатилган. 5. Конституциянинг олий юридик кучга эгалиги, устуворлиги унинг муҳим хусусиятидир. Юқорида тилга олинган 4 та хусусиятнинг ўзи ҳам Конституциянинг олийлигини кўрсатади. Конституция барча қонунлардан юқори туради. унинг нормаларига бошқа қонунлар зид бўлмаслиги керак. Конституциянинг олийлиги, устунлиги уни қабул қилиш ва унга ўзгартириш киритиш алоҳида тартибда ўрнатилганлигида ҳам кўринади. Бошқа қонунлар оддий кўпчилик овоз билан қабул қилинса, Конституция мутлоқ кўпчилик овоз билан қабул қилинади. Конституцияни ҳимоялаш, муҳофаза қилишнинг алоҳа тартиби, механизми ўрнатилади. Бунинг учун ҳокимият тизимида махсус органлар тузилади. Масалан Конституциявий суд. Унинг асосий вазифаси Конституцияни муҳофаза қилиш ҳисобланди. 6. Конституцияни ҳуқуқ тизими пойдевори бўлиши масаласи кейинги бандларда батафсил ёритилади. Ҳар бир Конституция алоҳида мамлакатда вужудга келади. Унинг вужудга келиш шароитлари ҳар хил бўлиши мумкин. Миллий қадриятлар, халқ ўтмиши, маданияти, тили ҳам конституцияларда акс этади. Шунинг учун ҳар бир мамлакатларнинг конституциялари юқоридаги юридик хусусиятларга зид бўлмаган ҳолда, махсус хусусиятларни бўлишини ҳам тақозо этади. Бу хусусиятлар мавжуд масалаларни моҳиятини бузмаган ҳолда турлича белгиланишда, талқин қилинишда кўринади. Конституцияларнинг тузилишларида ҳам алоҳида хусусиялар учраши мумкин. Масалан айрим мамлакатларнинг конституцияларида конституциявий тузум асослари алоҳида белгиланган (Россия Конституцияси). Ўзбекистон Конституциясининг ўзига хос хусусиятлар қаторига: фуқаролар ҳуқуқларининг кафолатлари,оила муносабатларининг алоҳида бобда кўрсатилганлиги, сайлов тизими учун, маҳаллий давлат ҳокимияти учун, прокуратура органлари учун алоҳида боблар ажратилганлигини кўрсатиш мумкин. Конституция турлари. Конституциялар тараққиётнинг турли даврларида ва алоҳида шароитларда вужудга келганлиги сабабли уларнинг турлари ҳам хилма- хилдир. Ёдда тутинг: Энг аввало Конституциялар ёзилган ва ёзилмаган Конституцияларга бўлинади. Аксарият мамлакатларнинг конституциялари алоҳида тартибда қабулқ илинган, ягона ҳужжат тартибида мавжуд бўлган Конституция бўлиб, улар ёзилган конституция деб эътироф этилади. Айрим мамлакатларда Конституциялар ягона ҳужжат шаклида бўлмай, турли муносабатларни тартибга солувчи турли ҳужжатлар қабул қ илинган бўлиб, улар ҳам конституция ҳисобланади. Ҳатто конституциявий келишув ҳужжатлари, одатлар ҳам Конституция ҳисобланади. Бундай мамлактлар Конституциялари ёзилмаган Конституция деб ҳисобланади. (Буюк Британия, Швеция ва ҳоказо). Бундай мамлакатларнинг конституциялари ҳам кучли конституциявий тузум бўлишини таъминланмоқда. Конституциялар яна қабул қилиниш тартибига қараб ҳам турланади. Асосан Конституциялар лигитим восита орқали, яъни кўпчилик эътироф этган йўллар билан қабул қилиниши мумкин, халқ томонидан (референдум йўли билан) қабул қилиниши – Россия, Франция Конституциялари, Конституция қабул қилиш учун махсус чақирилган таъсис мажлиси томонидан қабул қилиниши АҚШ, Италия, Ҳиндистон конституциялари, ёки қонунчилик органи – Парламент томонидан қабул қилиниши мумкин (Ўзбекистон Конституцияси). Айрим мамлакатлар Конституциялари олдин парламентда қабул қилиниб, кейин референдум орқали қабул қилинган (Испания Конституцияси). Бундай тартибда қабул қилинган Конституциялар ҳадъя қилинмаган Конституциялар ҳисобланиб, уларни қабул қилиш тартиби демократик ҳисобланди. Жаҳон Конституциявий тажрибасида кам учрасада Конституцияларнинг турланишига шакли, қабул қилиниш тартиби, амал қилиши ва бошқалар таъсир қилади. октроир (юқоридан ҳадъя қилинган) Конституциялар ҳам учрайди. Ўз давлати учун монарх-давлат бошлиғи томонидан ҳадъя қилинган конституция бунга мисол бўлади. Япония императори томонидан хадъя қилинган Конституция хадъя қилинган Конституциядир. Октроир Конституцияларининг иккинчи гуруҳига мустамлакачи давлат ўз мустамлакасига мустақиллик бераётганда қабул қилинган конституцияларни келтириш мумкин. Буюк Британия ўз қарамоғидаги кўпгина давлатларга Конституция ҳадя қилган. Конституцияларни мамлакт доҳийси, йўлбошчиси номи билан аташ ҳам тажрибада маълум. 1936 йилги СССР Конституцияси Сталин Конституцияси, 1977 йилги СССР Конституцияси – Брежнев Конституцияси, 1993 йилги Россия конституцияси Ельцин Конституцияси деб ҳам аталади. Сабаби шу йўлбошчилар конституция қабул қилишда етакчи рол ўйнаган. Конституцияга ўзгартириш киритиш тартибига қарб юмшоқ ва қаттиқ конституцияларга бўлинади. “Юмшоқ” конституцияга ўзгартириш киритиш тартиби оддий қонунга ўзгартириш кириш тартибига ўхшаган бўлади. “Қаттиқ” Конституцияга ўзгартириш киритишда мураккаб тартиб ўрнатилган. Масалан шундай таклиф тушгандан сўнг муҳокама учун маълум вақт ажратилади, ўзгартириш киритиш учун мутлақ кўпчилик овози талаб этилади, агар Конституция федератив давлат Конституцияси бўлса, ўзгартиришни федерация субъектлари ҳам мақуллаши талаб этилади. АҚШ Конституциясини ҳақиқатдан қаттиқ Конституция деса бўлади. Уни қабул қилинганлигига 225 йил ўтган бўлса унга бор йўғи 27 қўшимча киритилган, уни ҳам 10 таси дастлабки икки йилда 1787-89 йилларда киритилган. Россия Конституцияси ҳам қаттиқ Конституция ҳисобланади. Ўзбекистон Конституциясига ўзгартириш киритиш учун оддий қонунларга нисбатан анча мураккаб тартиб ўрнатилган. Бундан ташқари Конституцияларни вақтинча ва доимий конституцияларга бўлиш мумкин. Вақтинча конституциялар ўтиш даврида, кўпинча давлат тўнтаришларидан кейин қабул қилинади ва маълум вақт фаолият кўрсатади. Доимий Конституциялар муддати йўқ узоқ вақт давомида амалда бўлади. АҚШ Конституцияси ҳозир IV аср юзини кўрган энг кекса конституциядир. Ёдда тутинг: 10. Конституциянинг амал қилиши ва муҳофазаси. Мамлакатнинг тараққиёти Конституциявий тузум барқарорлигига, у эса Конституцияни амал қилишига тўғридан-тўғри боғлиқ. Фуқароларнинг қонунларга итоаткорлиги бу ерда муҳим роль ўйнайди. Лекин жамиятдаги барча фуқаролар ҳам, баъзида айрим гуруҳлар ҳам Конституцияга амал қилавермайдилар. Натижада уларнинг фаоплияти Конституцияга хавф туғдиради. Айрим вақтларда бундай хавф давлат органлари, мансабдор шахслар томонидан ҳам бўлиши мумкин. Агар улар Конституцияга амал қилмаса, унинг доирасидан чиқиб кетса Конституциянинг 15-моддасида шу мақсаддан келиб чиқиб, шундай ҳол бўлмаслиги учун “Давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқароалр Конституцияга мувофиқ иш кўрадилар”11, – деб қатъий белгилаб қўйилган. Конституцияни бузиш, унга амал қилмаслик, давлатчилик асосларини бузади, фуқаролар ўртасида ишончсизликни вужудга келтиради. Бу эса инсон ҳуқуқларини бузишилишига, оқибатда давлат тўнтаришига олиб келади. Шунинг учун давлатлар Конституция қабул қилиш билан чекланмай, унга амал қилишни таъминлаш чораларини кўрадилар. Бу биринчи навбатда Конституцияларда уларнинг нормалари ҳамма учун бирдай амал қилишини белгилаб қўйилганлигида кўринади. Агар Ўзбекистон Конституциясининг 15- моддасида Конституцияга амал қилиш давлат, унинг органлари, мансабдор 11 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –T.:Ўзбекистон нашриёти, 2018. 76 бет. Конституция турлари: ёзилган ва ёзилмаган; ҳадя қилинмаган (лигитим усулда қабул қилинган) ва ҳадя қилинган (октроир); қаттиқ ва юмшоқ; вақтинча ва доимий турларга бўлинади. шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар учун шартлиги белгиланган бўлса, Конституциянинг 47-моддасида “Барча фуқаролар Конституцияда белгилаб қўйилган бурчларни бажарадилар”, 48-моддада “Фуқаролар Конституция ва қоидаларга риоя этишга, бошқа кишиларнинг ҳуқуқулари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишга мажбурдирлар” деб белгиланган. Ёдда тутинг: Деярли барча мамалактларда ҳокимиятни зўрлик билан эгаллаш учун ҳаракат қилиш, ҳокимиятни куч ишлатиб йиқитиш учун даъват қилиш ҳаракатлари жиноий ҳаракат, конституциявий тузумга қарши ҳаракат, Конституцияни бузиш деб қораланиб, уларга нисбатан жазо белгиланади. Конституцияларда Конституцияни ҳимоя қилиш вазифалари белгилаб қўйилади. Конституциямизнинг 57-моддасида “Конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартиришни мақсад қилиб қўювчи, республиканинг суверенитети, хавфсизлиги ва яхлитлигига, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ эркинликларига қарши чиқувчи, урушни, ижтимоий ва миллий, ирқий ва диний адоватни тарғиб қилувчи, халқнинг соғлиғи ва маънавиятига тажовуз қилувчи, шунингдек ҳарбийлаштирилган бирлашмалар, миллий ва диний руҳдаги сиёсий партияларнинг ҳамда жамоат бирлашмаларининг тузилиши ва фаолият кўрсатиши таъқиқланади. Махфий жамиятлар ва уюшмалар тузиш таъқиқланади”, – деб белгиланган қоидалар ва ғоялар Конституция ҳимоясига бевосита тааллуқлидир. Чунки юқоридаги ҳолатларнинг барчаси Конституцияда белгиланган муносабатлардир. Конституцияга амал қилмаганлик учун жавобгарлик мавжуд бўлиб, Конституцияни қўпол ва хавфли бузишлар учун жиноий жавобгарлик ҳам белгиланади. Конституцияга амал қилишни таъминловчи алоҳида восита сифатида Конституциявий суд фаолиятини кўрсатса бўлади. Чунки Конституцияга амал қилиш фақат уни бажаришни эмас, унга зид бошқа ҳужжатларни ҳам қабул қилмасликдир. “Конституциянинг 16-моддасида “Бирорта ҳам қонун ёки норматив-ҳуқуқий ҳужжат Конституция нормалари ва қоидаларига зид келиши мумкин эмас”12 деб белгиланган. Конституциямизнинг 108-моддасида “Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятларнинг ҳужжатлари Конституцияга қанчалик мослигига доир ишларни кўради” деб белгиланган бўлса, 109-моддада унинг ваколатлари янада аниқроқ кўрсатиб ўтилади. Унга асосан, Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди: 1) Ўзбекистон Республикаси қонунларининг ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталари қарорларининг, Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонларининг, Ҳукуматнинг ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари қарорларининг, Ўзбекистон Республикасининг давлатлараро шартномавий ва бошқа мажбуриятлари Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига мослигини аниқлайди; 2) Қорақалпоғистон Республикаси Конституцияси Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига, Қорақалпоғистон Республикаси қонунлари Ўзбекистон Республикасининг қонунларига мувофиқлиги тўғрисида хулоса беради” деб белгилаб қўйилган. Маълумот учун13: 12 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –T.:Ўзбекистон нашриёти, 2018. 76 бет. 13 Constitutional and administrative law / A. W. Bradley and K. D Ewing. 13th ed. Harlow, England ; New York: Longman, c2003. – Рg. 4. Конституцияга амал қилишда фуқароларнинг билими ҳам муҳим рол ўйнайди. Конституция бўйича фуқароларнинг билимларини кенгайтириш мақсадида 2001 йил 4 январда “Ўзбекистон Республикаси Конституциясини ўрганишни ташкил қилиш тўғрисида” Президент фармойиши қабул қилинган. Унда Конституциянинг ўрни, аҳамияти, маъно ва моҳиятини фуқароларга етказиш мақсадида махсус ўқув курслари ташкил этиш ва билим беришнинг самарали механизмини яратиш белгиланган. Шу фармойиш ижроси бўйича мамлакатимизда эътиборга лойиқ ишлар амалга оширилди. Таълимнинг турли босқичлари учун ўқув дастурлари, ўқув қўлланмалари тайёрланди. Ўқув режаларига ўқув курси киритилди. Канада ва АҚШдаги Олий суд ёки Германия федератив Конституциявий судлари ушбу давлатларда конституциянинг қонуний кучи эътиборга олинмаса, суд мунозарали ҳолатларда конституциядаги матнини изоҳлайди ва талаб қилади. Конститутциявий қонунлар билан қарама-қарши бўлиб қолса қонун чиқарувчи ёки ижро этувчи ҳокимият ҳаракатлари қонуний таъсир чораларисиз суд томонидан тўxтатиб турилиши мумкин.