Konstitutsiyaviy huquqining umumiy tavsifi va uning nazariy asoslari REJA: 1. Konstitutsiyaviy huquqi tushunchasi va predmeti. 2. Konstitutsiyaviy huquq huquqning yetakchi sohasi sifatida. 3. Konstitutsiyaviy huquq huquq tarmog‘i sifatida. 4. Konstitutsiyaviy huquq manbalari. 5. Konstitutsiyaviy huquqiy munosabatlar va uning sub’ektlari. 6. Konstitutsiyaviy huquq fani tushunchasi, predmeti, vazifalari. 7. Konstitutsiyaviy huquq fanining boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi. 8. Konstitutsiya va davlat. Konstitutsiyaning mazmuni va mohiyati. 9.Konstitutsiyaning prinsiplari va xususiyatlari. Konstitutsiya turlari. 10. Konstitutsiyaning amal qilishi va muhofazasi. 1. Konstitutsiyaviy huquqi tushunchasi va predmeti. “Konstitutsiyaviy huquq” huquqshunoslikda tez-tez uchrab turadigan va bir necha tushunchalarga nisbatan ishlatiladigan atamadir. Avvalo, “Konstitutsiyaviy huquq” atamasi turli mamlakatlarning huquq tizimida alohida o‘ringa ega bo‘lgan huquq tarmog‘iga nisbatan ishlatiladi va mamlakatning jumladan: “O‘zbekiston Konstitutsiyaviy huquqi”, “Qozog‘iston Konstitutsiyaviy huquqi”, “Rossiya Konstitutsiyaviy huquqi” deb ataladi. Ikkinchidan, “Konstitutsiyaviy huquq” deganda ijtimoiy fanlar tizimiga kiruvchi alohida huquqiy fanga nisbatan ishlatiladi (“O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy huquqi” fani, “Qozog‘iston Konstitutsiyaviy huquqi” fani, “Rossiya Konstitutsiyaviy huquqi” fani) va u boshqa fanlarga xos barcha xususiyatlarga ega. Uchinchidan, “Konstitutsiyaviy huquq” fuqarolarning Konstitutsiyalarda belgilab qo‘yilgan asosiy huquqlariga nisbatan ishlatiladi. Bu uch tushuncha turli ma’noda ishlatilsa-da, ular bir-biri bilan bog‘liqdir. Konstitutsiyaviy huquqning huquq tarmog‘i sifatida mavjudligi, uni huquqshunoslar o‘rganishi zaruratini tug‘diradi, bu o‘z navbatida “Konstitutsiyaviy huquq” fanini bo‘lishini taqozo etadi, fan esa, faqat bilim berishnigina nazarda tutmay, huquq tarmoqlarini ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishini, bir-biri bilan mosligini, muammolarni o‘rganadi. Huquqni rivojlantirish bo‘yicha tadqiqotlar uchun asos bo‘ladi. Ma’lumot uchun1: “Konstitutsiyaviy huquq” tarmog‘i bir necha huquqiy institutlardan tashkil topgan bo‘lib, ulardan biri – shaxs huquqiy holatidir. Shaxs huquqiy holatida, fuqarolarning asosiy huquqlari – Konstitutsiyaviy huquqlar deb atalib, ular konstitutsiyaviy-huquqiy noormalarda mustahkamlanadi. Bu esa fuqarolarning Koonstitutsiyaviy huquqi tushunchasini, Konstitutsiyaviy huquq (huquq tarmog‘i) va konstitutsiyaviy huquq fani tushunchalari bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. “Konstitutsiyaviy huquq” fani, konstitutsiyaviy huquqni huquq tarmog‘i sifatida ham, fuqarolarning asosiy huquqlari sifatida ham o‘rganadi. 1 Constitutional and administrative law / A. W. Bradley and K. D Ewing. 13th ed. Harlow, England ; New York: Longman, c2003. – Рg. 4, 9. Конституциявий ҳуқуқнинг икки асосий маъноси бор. Улар хокимиятга таъаллуқли бўлиб, замонавий давлат томонидан бошқариладиган ҳуқуқ тизимидир. Кенг таърифга кўра, конституциявий ҳуқуқ миллий ҳуқуқнинг бир қисми бўлиб, оммавий ҳокимият тизимини, шаxслар ва давлат ўртасидаги муносабатни тартибга солувчи ва бошқарувчи ҳуқуқдир. Aynan mazkur bandda va keyingi bandlarda “Konstitutsiyaviy huquq”ni huquq tarmog‘i sifatidagi xususiyatlarini o‘rganamiz. Konstitutsiyaviy huquq O‘zbekistonda ham huquqni alohida tarmog‘i bo‘lib, mamlakatning huquq tizimining tarkibiga kiradi va shu bilan birga u huquq tizimida yetakchi huquq hisoblanadi. Shuning uchun unda barcha huquq tarmoqlariga xos umumiylik mavjud va shu bilan birga boshqa huquqlardan ajralib turadigan xususiyatlarga ham ega. O‘xshashlik, umumiylik shundaki, “Konstitutsiyaviy huquq” ham huquq normalar yig‘indisidan iborat. Alohida xususiyatiga ega, uni yetakchi huquqligi, uning normalari boshqa huquqlar uchun asos bo‘lishida ko‘rinadi. Umumlashtirib aytadigan bo‘lsak, Konstitutsiyaviy huquq ma’lum ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar yig‘indisidan iborat. Bu ijtimoiy munosabatlar jamiyat, inson, davlat o‘rtasida vujudga keladi. Konstitutsiyaviy huquq bilan tartibga solinuvchi ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy munosabatlar tizimida asosiy, rahbariy, bosh munosabatlardan iborat bo‘ladi va boshqa ijtimoiy munosabatlarni vujudga kelishi uchun asos, tayanch vazifasini o‘taydi. Masalan, Konstitutsiyaviy huquq mulkiy munosabatlarni, asoslarini belgilash bilan, mulkiy Конституциявий ҳуқуқни 3 хил маънода тушуниш ҳуқуқ соҳаси мустақил фан ўқув курси munosabatlarni vujudga kelishiga asos bo‘ladi. Bundan tashqari, turli huquq tarmoqlari alohida-alohida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish bilan chegaralansa (fuqarolik huquqi – mulkiy munosabatlarni, mehnat huquqi mehnat munosabatlarini va hokazo), Konstitutsiyaviy huquq turli sohalarga taalluqli (mulkiy, mehnat, moliya, soliq) ijtimoiy munosabatlarni asoslarini tartibga soladi. Ya’ni, Konstitutsiyaviy huquqning tartibga soluvchi ob’ektlari doirasi, boshqa huquq tarmoqlariga nisbatan keng va xilma-xildir. Shulardan kelib chiqib aytish mumkinki, Yodda tuting: Bu huquqiy normalar xalqaro shartnomalar, Konstitutsiya, konstitutsiyaviy qonunlar, joriy (oddiy) qonunlar va boshqa qonun osti hujjatlarda o‘z o‘rnini topgan. Bu Konstitutsiyaviy huquqni huquq tarmog‘i va yetakchi huquq sifatida ko‘rsata biladigan eng oddiy va tushunarli ta’rifdir. Konstitutsiyaviy huquqning predmetiga xos yana bir xususiyat shundaki, u tartibga soladigan ijtimoiy munosabatlar, boshqa huquq tarmoqlari tartbga soladigan ijtimoiy munosabatlarning vujudga kelishi uchun asos, baza bo‘lib xizmat qiladi, masalan, yer huquqi, fuqarolik huquqi, ijtimoiy ta’minot huquqi, parlament huquqi, ma’muriy huquq va boshqalar. Konstitutsiyaviy huquq predmeti ijtimoiy munosabatlarni ikki yo‘nalishi (sohasi)ni tartibga solinishi bilan xarakterlanadi. Bu sohalar esa ijtimoiy hayotda eng muhimlari bo‘lib, boshqa masalalarga ham ta’sir etadi. Konstitutsiyaviy huquqning birinchi tartibga soladigan masalasi bu – inson huquq va erkinliklari, inson va davlat o‘rtasidagi munosabatlar bo‘lsa, ikkinchisi davlat tuzilishi va davlat hokimiyatini tashkil etish, ya’ni hokimiyatchilik munosabatlaridir. Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий ҳуқуқи – мамлакатнинг конституциявий тузум асосларини, жамият ва шахс муносабатларининг (жамиятнинг иқтисодий негизи, жамоат бирлашмалари, оила, оммавий ахборот воситалари) асосларини, мамлакатнинг давлат ва маъмурий-ҳудудий тузилиши асосларини, давлат ҳокимиятини ташкил этиш асосларини белгиловчи, ўрнатувчи ҳуқуқий нормалар йиғиндисидир. Konstitutsiyaviy huquq normalari bilan tartibga solinadigan boshqa barcha munosabatlar shu ikki sohaning birortasi tarkibida mavjud bo‘ladi. Masalan, jamoat birlashmalari faoliyati, oilaviy munosabatlar, bank-moliya munosabatlari va boshqalar. Inson va davlat munosabati konstitutsiyaviy huquq tartibga soladigan asosiy munosabatlardir. Lekin shuni ham bilish kerakki, inson va davlat munosabatlari juda keng va ko‘p qirrali, shuning uchun bu munosabat faqat konstitutsiyaviy huquq bilangina tartibga solinmay, boshqa huquq tarmoqlari bilan ham tartibga solinadi (mehnat huquqi, fuqarolik huquqi, ma’muriy huquq, moliya huquqi va boshqalar). Lekin konstitutsiyaviy huquq asos, baza bo‘lish xarakteriga ega huquqiy normalardan iborat bo‘lib, ular shaxsning huquqiy holatini belgilaydi. Inson huquqlari eng ko‘p e’tibor talab qiladigan, shu bilan birga murakkab hodisadir. Inson huquqlarini e’lon qilish, e’tirof etish, hujjatlarda aks ettirish oson masala, lekin ularni ta’minlash o‘ta murakkab masaladir. Sababi huquq va erkinlik burch bilan bog‘liq, huquq va erkinlikning ta’minlanishi ayrim majburiy xarakterdagi harakatlarni qilishni, yoki qilishdan tiyilishni taqozo etadi. Burch shaxslarning bir biri oldida emas, davlat va jamiyat oldida ham vujudga keladi. Bundan tashqari erkinlik hech vaqt mutlaq bo‘lishi mumkin emas. Ayrim holatlarda va sharoitda uni cheklashga zarurat vujudga keladi. Inson va davlat o‘rtasidagi munosabatlarda faqat davlat tomonidan huquq va erkinliklarini o‘rnatish muhim emas, ularning bajarilishi uchun kafolatlarning yaratilishi, mexanizmlarning yaratilishi muhimdir. Shuning uchun davlat inson huquqlarini ta’minlashda katta majburiyatlarni o‘z zimmasiga oladi va bu majburiyatlar konstitutsiyaviy huquq normalari orqali mustahkamlab qo‘yiladi. Davlat hokimiyatining tuzilishi fakat davlat hokimiyatining turli tarmoklarini amalga oshiruvchi davlat organlarini tuzish bilangina cheklanmay, ular o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishni ham nazarda tutadi. Faqatgina o‘rnatilgan to‘g‘ri hokimiyatchilik munosabatlarigina inson manfaatlariga mos tushishi mumkin, shuning uchun konstitutsiyaviy huquq shu vazifani bajarishni o‘zininng maqsadi hisoblaydi. Hokimiyatchilik munosabatlarini to‘g‘ri va samarali bo‘lishini nazarda tutib, konstitutsiyaviy huquq normalari bilan barcha hokimiyat organlari kompetensiyalari, vakolatlari, vazifalari aniq belgilab qo‘yiladi. Yodda tuting: Bunda turli mamlakatlarning konstitutsiyaviy huquqi predmeti aynan o‘xshasada, predmet tarkibiga kiruvchi munosabatlar doirasi har xil bo‘lishiga e’tibor berish kerak. Masalan, bizning konstitutsiyaviy huquqimiz oila masalasini alohida tartibga solsa, boshqa mamlakatlarda oila munosabatlari konstitutsiyaviy huquq bilan emas, huquqning boshqa tarmoqlari bilan tartibga solinishi mumkin. Yoki O‘zbekiston tarkibida Qoraqalpog‘iston Respublikasining mavjudligi, u bilan O‘zbekiston munosabatini tartibga solish zarurati konstitutsiyaviy huquq predmetidagi o‘ziga xoslikni keltirib chiqaradi. 2. Konstitutsiyaviy huquq huquqning yetakchi sohasi sifatida. Har bir mamlakatning, jumladan O‘zbekistonning ham huquq tizimi mavjud. Huquq tizimi turli tarmoq huquqlari yig‘indisidan iborat bo‘lib, har bir huquq tarmoqlarini o‘z vazifasi va tartibga soluvchi predmeti mavjud. Boshqa huquq tarmoqlaridan farq qilib, konstitutsiyaviy huquq ikki xususiyatga ega: birinchisi, u mustaqil huquq tarmog‘i bo‘lsa, ikkinchisi, u yetakchi huquq hisoblanadi. Yodda tuting: Конституциявий ҳуқуқ предмети бу – шахс ҳуқуқий ҳолатини белгилаш (шахс ва давлат муносабати) ва ҳокимиятчиликни амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган ижтимоий муносабатлардир. Буларни таркиби кенг ва хилма хил муносабатлардан иборат бўлади. Конституциявий ҳуқуқнинг етакчи роли унинг нормалари билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларнинг аҳамияти, етакчилиги, бошқа ҳуқуқлар билан тартибга солинадиган муносабатлар учун асос, таянч бўлиши билан белгиланади. Konstitutsiyaviy huquq shaxs va davlat munosabatlarining asoslarini, shaxsning huquqiy holati asoslarini, davlat va hokimiyat tuzilishini, ularni tashkil etish tartibi va faoliyatining prinsiplarini, davlatning nodavlat tashkilotlar bilan munosabatining asoslarini o‘rnatar ekan, ana shu masalalarni tartibga soluvchi barcha tarmoq huquqlari uchun yetakchilik rolini o‘ynaydi. Yana konstitutsiyaviy huquqning yetakchilik roli boshqa huquqlarning konstitutsiyaviy normalar orqali vujudga kelishida ham ko‘rinadi va nihoyat, konstitutsiyaviy huquqning asosiy manbai konstitutsiya ekanligi ham uning yetakchiligini ko‘rsatadi. Konstitutsiyaning 36-moddasi “Har bir kishini mulkdor bo‘lish, meros huquqi qonun bilan kafolatlanishi, 53-moddada xususiy mulk dahlsiz ekanligi va davlat himoyasida bo‘lishini belgilar ekan, bu bilan mulkiy masalalarni tartibga soluvchi “Fuqarolik huquqi”ga asos soladi. Shu 53-moddada tadbirkorlik faoliyatini belgilar ekan “Tadbirkorlik huquqi” uchun asos bo‘ladi. Xuddi shuningdek, konstitutsiyaviy huquqning boshqa normalari ham boshqa huquqlar uchun asos bo‘ladi yoki, boshqacha qilib aytganda, boshqa huquqlar o‘zining boshlang‘ich nuqtasini, tayanchini konstitutsiyaviy huquq normalaridan oladi. Har qanday boshqa huquq tarmoqlari tartibga solayotgan ijtimoiy munosabatlarning asosi konstitutsiyaviy huquq normalari bilan mustahkamlangan. Boshqa tarmoq huquqlari, shu konstitutsiyaviy huquq normalarida mustahkamlangan ijtimoiy munosabatlarni kengaytirib, aniqlashtirib, amalga oshirish mehanizmlarini belgilab tartibga soladi. Konstitutsiyaviy huquq nafaqat moddiy huquq uchun asos bo‘ladi, ular protsessual huquqlar: jinoyat protsessual huquqi, fuqarolik protsessual huquqlari uchun ham asos bo‘lib hisoblanadi. Masalan, konstitutsiyaning 26-moddasida sudda ayblanayotgan shaxsga o‘zini himoya qilish uchun sharoit yaratilishi, 116- moddasida ayblanuvchi himoya bilan ta’minlanish huquqiga ega bo‘lishi ko‘rsatilgan ekan, bu qoidalar o‘z ifodasini keng va aniq protsessual huquqlarda topadi. Konstitutsiyaviy huquq huquq tizimida alohida, ya’ni yetakchi o‘ringa ega ekan, uning bu mavqeini yana boshqa holatlar ham ko‘rsatadi. Jamiyatdagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy sohadagi o‘zgarishlar konstitutsiyaviy huquq normalarida aks etishi bilan huquqning boshqa tarmoqlari rivojiga ham ta’siri kuchli bo‘ladi. Mamlakatimizda amal qilib turgan konstitutsiyaviy huquq normalari, O‘zbekistonning davlat suverenitetini, shaxsning oliy qadriyat ekanligini, milliy davlatchilikning o‘ziga xos xususiyatlarini, bozor iqtisodiyoti xususiyatlari va tamoyillarini o‘zida aniq aks ettirgan bo‘lib, ular boshqa huquq tarmoqlarida ham o‘z ifodasini topgan. Konstitutsiyaviy-huquqiy normalarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, ular orqali: - O‘zbekistonning suverenligi, mustaqilligi to‘la ta’minlangan; - Inson huquq va erkinliklari xalqaro andozalarga mos ravishda belgilangan; - Shaxs va davlat munosabatlarida shaxs manfaatlarining ustivorligi hisobga olingan; - Demokratik asoslarda va tamoyillarda hokimiyat tizimi va hokimiyatni amalga oshiruvchi organlar tizimi mustahkamlangan; - Eng asosiysi, konstitutsiyaviy huquq normalari har qanday mafkuradan ozod qilingan. 3. Konstitutsiyaviy huquq huquq tarmog‘i sifatida. Tartibga solish zarur bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarning turlicha bo‘lishi, huquqlarning ham turli tarmoqlarga, sohalarga bo‘linishi shartligini keltirib chiqaradi. Har bir huquq tarmog‘i o‘ziga mos ravishda alohida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish vazifasini o‘taydi. Har bir mamlakatda ijtimoiy munosabatlarning ko‘lami huquq tarmoqlarining doirasini belgilaydi va huquq tizimini tashkil etadi. Ijtimoiy munosabatlar ko‘lami, yangi munosabatlarni vujudga kelishi, rivojlanishi yangi huquq tarmog‘ini vujudga keltiradi. Masalan, O‘zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi bir necha huquq tarmoqlarining bo‘lishiga sharoit yaratadi. Jumladan, soliq huquqi, bojxona huquqi, bank huquqi, tadbirkorlik huquqi va boshqalar. Yodda tuting: Konstitutsiyaviy huquqni alohida tarmoq huquqi sifatida mavjud bo‘lishiga, ijtimoiy munosabatlarga taalluqli asosiy munosabatlar umumiy tarzda tartibga solinishi zarurligi sabab bo‘ladi. Buni boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy hayotda konstitutsiyaviy huquq normalari bilan tartibga solish zarur bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni mavjudligidir. Konstitutsiyaviy tuzim asoslari bilan bog‘liq munosabatlar (davlat suvereniteti, hokimiyatchilik), shaxs huquqiy holati asoslari, davlat tuzilishi, ma’muriy-hududiy tuzilish asoslari, jamiyatdagi nodavlat tuzilmalari faoliyati asoslari, hokimiyat asoslari, hokimiyat organlari tizimi va faoliyatining tashkil etish asosiy prinsiplari konstitutsiyaviy huquq normalari bilan tartibga solinadi. Konstitutsiyaviy huquq normalari boshqa huquq tarmoqlariga xos xususiyatlarga egaligi ham, bu huquqni alohida huquq tarmog‘i sifatida ko‘rsatadi. Boshqa huquq normalari kabi konstitutsiyaviy huquq normalari ham imperativ va dispozitiv bo‘ladi. Imperativ xususiyati deganda huquq normalarida belgilangan qoida sub’ektga boshqa hech qanday harakat uchun imkoniyat qoldirmay, aniq bajarilishi shart topshiriq qo‘yilishi tushunildai. Bunga Konstitutsiyaning 91-moddasidagi “Prezident o‘z vazifasini bajarib turgan davrda boshqa haq to‘lanadigan lavozimni egallashi, vakillik organining deputati bo‘lishi, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi mumkin emas” degan normani yoki 98-moddadagi “Vazirlar Mahkamasi yangi saylangan Oliy Majlis oldida o‘z vakolatlarini zimmasidan soqit qiladi” degan normani ko‘rsatish mumkin. Dispozitiv xarakterdagi normalarda esa sub’ektda shu normadagi qoidadan foydalanish imkoniyati mavjud bo‘ladi yoki u shu norma ko‘rsatmasidan o‘z xohishiga qarab foydalanadi. Konstitutsiyaning 95-moddasi normasida tegishli Конституциявий ҳуқуқ Ўзбекистон ҳуқуқ тизимида етакчи ҳуқуқ ҳисобланиши билан бирга алоҳида ҳуқуқ тармоғи ҳам ҳисобланади, чунки фақат унинг ўзи тартибга соладиган ижтимоий муносабатлари, яъни предмети мавжуд. vaziyatlar vujudga kelgan vaqtda Oliy Majlis palatalaridan biri yoki ikkala palata Prezident tomonidan tarqatib yuborilishi mumkinligi ko‘rsatilgan qoida bunga misol bo‘ladi, imperativ va dispozitiv xarakterdagi normalarni boshqa moddalarda ham ko‘rish mumkin. Shunday qilib, konstitutsiyaviy huquq huquqning mustaqil tarmog‘i, uning tartibga soladigan ijtimoiy munosabatlari turli sohalarga taalluqli bo‘lib, konstitutsiyaviy huquq normalari ularning asoslarini belgilaydi, tartibga soladi. 4. Konstitutsiyaviy huquq manbalari. Konstitutsiyaviy-huquqiy turli shakllarda ifoda etilgan bo‘lib, ular konstitutsiyaviy huquq manbalari hisoblanadi. Ular konstitutsiya, qonun, farmon va boshqa huquqiy hujjatlar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Konstitutsiyaviy huquq shakllari (manbalari) bir-biri bilan bog‘liq va biri ikkinchisi uchun yuqori yuridik kuchga ega. Masalan, konstitutsiya boshqa qonunlar, farmonlar uchun yuqori yuridik kuchga ega bo‘lsa, Prezident farmoni hukumat qarori uchun yuqori kuchga ega. Yodda tuting: Boshqacha qilib aytganda Konstitutsiya bilan tartibga solinishi kerak bo‘lgan masalani qonun bilan; farmon bilan yoki qonun bilan tartibga solinadigan masalalarni esa hukumat qarorlari bilan tartibga solib bo‘lmaydi. U yoki bu hujjatni huquq manbasi sifatida e’tirof etish ma’lum bir huquqiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Chunki bunday hujjat fuqaro uchun ma’lum huquqlarni yoki burchlarni o‘rnatishi mumkin, fuqaro esa unga asosan o‘z huquqini himoya qilishni talab qilishi mumkin. Konstitutsiyaviy huquq manbalari orasida Konstitutsiya alohida o‘rin egallaydi. Chunki Konstitutsiya faqat konstitutsiyaviy huquq manbasigina emas, Конституциявий ҳуқуқ манбаларининг ҳар бири ўз вазифасига эга ва улар бири бирининг ўрнини эгаллаши мумкин эмас. balki boshqa huquqlar uchun ham manbadir. Konstitutsiyaning huquq manbalari orasida alohida mavqeini uning davlatning asosiy qonuni ekanligi ham belgilaydi. Ma’lumotuchun2 Konstitutsiya eng muhim norma va prinsiplarni o‘rnatadi va keyinchalik ulardan boshqa huquqiy tartibga solishni shakllari o‘sib chiqadi (turli sohadagi qonunlar, farmonlar). Ayrim Konstitutsiyaviy normalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilib, qo‘shimcha tartibga solishga muhtoj emas. Masalan, Konstitutsiyaning 92-moddasiga binoan Prezident Oliy Majlis yig‘ilishida qasamyod qabul qilgan paytdan boshlab o‘z lavozimigz kirishgan hisoblanadi degan qoidani amalga oshirish uchun hech qanday qo‘shimcha norma, hujjat zarur emas. Konstitutsiya normalarining o‘zgartirilishini alohida tartib va qoidalarning o‘rnatilishi ham, Konstitutsiyaning huquq manbasi sifatidagi alohida maqomini ko‘rsatadi. Konstitutsiyaviy huquq manbalari orasida qonunlar muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan qonunlarni ikki guruhga bo‘lish mumkin. Birinchisi, Konstitutsiyaviy qonunlar, ikkinchisi, oddiy qonunlar. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida qanday masalalar bo‘yicha Konstitutsiyaviy qonunlar qabul qilish kerakligi belgilanmagan. Ayrim mamlakatlar Konstitutsiyalarida qanday masalalar yuzasidan Konstitutsiyaviy qonunlar qabul qilinish zarurligi belgilangan. Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasining 13 ta moddasida Konstitutsiyaviy qonun qabul qilishga doir masalalar berilgan. Bizning 2 Constitutional and administrative law / A. W. Bradley and K. D Ewing. 13th ed. Harlow, England ; New York: Longman, c2003. – Рg. 12,13. Буюк Британияда Конституциявий ҳуқуқнинг расмий манбаларисифатида қуйидагилар тан олинади: а) Парламент Актини ўз ичига олувчи қонунлар ёки Парламент томонидан қонунчилик ваколати берилган вазирлар ва бошқа ҳокимият вакилларининг қонунлари; б) Суд прецеденти (кейс ҳуқуқи) умумий ҳуқуқнинг судлар томонидан аниқлаштирилиши ва қонунчиликни шарҳлашдан иборат; с) Парламентнинг ҳар иккала палатага ўз ички масалаларини тартибга солиш учун мерос бўлиб ўтадиган ваколатлардан келиб чиқадиган қоида ва одатлар бўлиб ҳисобланади. qonunchilik tajribamizda har qanday holatga konkret yondashilib, Konstitutsiyaviy darajada hal qilinishi mumkin bo‘lgan masalalar yuzasidan Konstitutsiyaviy qonunlar qabul qilinadi. Hozirga qadar mamlakatimizda quyidagi Konstitutsiyaviy qonunlar amalda: “Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyatini tashkil etishning asosisy prinsiplari to‘g‘risida”, “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to‘g‘risida”, “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to‘g‘risida”, “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalar rolini kuchaytirish to‘g‘risida”gi qonunlar. Konstitutsiyaviy qonunlar ham Konstitutsiya kabi to‘liq Konstitutsiyaviy huquq manbasi bo‘ladi. Keyingi manba bu – qonunlardir. Yuqoridagilardan farq qilib faqat Konstitutsiyaviy-huquqiy mazmundagi qonunlargina Konstitutsiyaviy huquq manbasi bo‘ladi. Masalan, “O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligi to‘g‘risida”, “Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida”, “Saylov to‘g‘risida”gi qonunlar va boshqalar. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy-huquqiy mazmundagi farmon va farmoishlari Konstitutsiyaviy huquq manbalari bo‘lib hisoblanadi. Masalan, hukumat tarkibi (tayinlash, vazifasidan ozod qilish), markaziy davlat idoralarini tuzish, Konstitutsiyada belgilangan boshqa mansabdor shaxslarni lavozimiga tayinlash va lavozimidan ozod qilish to‘g‘risidagi farmonlar va shu kabi bir qator hujjatlar – Konstitutsiyaviy-huquq manbasi bo‘ladi. Oliy Majlis palatalarining ayrim, ya’ni Konstitutsiyaviy-huquqiy mazmundagi qarorlari ham Konstitutsiyaviy huquq manbasi bo‘lishi mumkin. Ular tomonidan qabul qilingan reglamentlar ham manba hisoblanadi. Konstitutsiyaviy huquq manbalari qatoriga yana, hukumat qarorlari, sud qarorlari (Konstitutsiyaviy sud), mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari ham kiritilishi mumkin.Faqat shunga alohida e’tibor berish kerakki, bu hujjatlar Konstitutsiyaviy huquq tartibga soluvchi munosabatlar doirasida qabul qilingan bo‘lsa, hamma uchun majburiy xarakterga ega bo‘lsa, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlashga qaratilgan bo‘lsagina Konstitutsiyaviy huquq manbasi bo‘ladi. Konstitutsiyalarning muqaddimasida xalqaro huquqning umume’tirof etilgan qoidalari ustunligi tan olinishi e’tirof etilgan, shu sababli aytish mumkinki, xalqaro huquq normalari ham Konstitutsiyaviy huquq manbasi bo‘lishi mumkin. Ma’lumot uchun3: 5. Konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlar va uning sub’ektlari Ana shu konstitutsiyaviy-huquqiy normalarni amal qilish natijasida konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlar vujudga keladi. Ularda ham boshqa huquqiy munosabatlarga tegishli umumiy xususiyatlar mavjud. Umumiylik shundaki, har qanday ijtimoiy munosabatlar huquq normasi bilan tartibga solingandagina huquqiy munosabat bo‘ladi. Huquqiy munosabat orqaligina huquq normalari amalga oshiriladi. Konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlarning o‘ziga xos xususiyati (boshqa huquqiy munosabatlardan) quyidagilarda ko‘rinadi. 1. Ular o‘zining alohida mazmuniga ega. Bu munosabatlar faqat konstitutsiyaviy huquq predmeti hisoblanadi. 2. Bu munosabat alohida sub’ektlar tarkibiga ega. 3. Barcha konstitutsiyaviy-huquqiy normalar ham aniq konstitutsiyaviy- huquqiy munosabatlarni vujudga keltirmaydi. Masalan, prinsip normalar. Ular o‘zining tartibga solish ta’sirini qoida normalar orqali amalga oshiradi. Yodda tuting: 3 Constitutional and administrative law / A. W. Bradley and K. D Ewing. 13th ed. Harlow, England ; New York: Longman, c2003. – Рg. 12,13. Хорижий асарларида қуйидагилар конституциявий ҳуқуқнинг манбалари (Бюук Британияда) ҳисобланади: 1. Конституция ва унга киритилган ўзгартириш ва тузатишлар; 2. Конституциявий аҳамиятга эга бўлган парламент қарорлари; 3. Турлича талқин қилинадиган норма бўйича суд тушунтиришлари. Shuning uchun ham konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlar boshqa huquqiy munosabatlarga nisbatan xilma-xildir. Asosan huquqiy munosabatlar qoida normalarning amal qilishi orqali vujudga keladi. Ular asosida aniq munosabatlar vujudga kelib, unda munosabatning aniq sub’ektlari va ularning huquq hamda majburiyatlari aniq bo‘ladi. Prinsip-normalar, maqsad normalar, deklarativ normalar boshqacharoq munosabatlarni vujudga keltiradi va shu orqali tegishli normada yotgan ko‘rsatma, ta’kidlar hayotga tatbiq qilinadi. Bu huquqiy munosabatlar umumiy xarakterda bo‘lib, aniq sub’ektlari yo‘q, bo‘lgan taqdirda ham ularning huquq va burchi o‘rnatilmaydi. Konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlar doimiy yoki vaqtincha bo‘lishi mumkin. Doimiyning muddati belgilanmagan va ba’zi sabablaro bilan u to‘xtatilishi mumkin. Masalan, fuqaroning vafot etishi. Ayrim vazifalar bajarilganda ham munosabatlar tugashi mumkin. Masalan, saylov kompaniyasi tugashi bilan, saylovchi va komissiyalar o‘rtasidagi munosabatlar tugaydi. Huquqiy munosabatlarni vujudga kelishi, tugashida yuridik fakt muhim rol o‘ynaydi. Yuridik fakt – huquqiy munosabatni vujudga keltiradigan, o‘zgartiradigan, tugatadigan voqea yoki harakatdir. Konstitutsiyaviy-huquqiy munosabat sub’ektlari. Konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchilar sub’ektlar deb ataldi. Yodda tuting: Конституциявий-ҳуқуқий муносабатлар, конституциявий-ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар бўлиб, уларнинг мазмуни субъектлар ўртасидаги юридик алоқалар ҳисобланади ва бу алоқалар тегишли ҳуқуқий нормаларда кўзда тутилган ўзаро ҳуқуқ ва бурч шаклида бўлади. Конституциявий-ҳуқуқий муносабат субъектлари доираси жуда кенг. Sub’ektlar qatoriga fuqaro, shaxs, xalq, millat, davlat, deputat va senatorlar, davlat organlari, nodavlat tashkilotlari, o‘zini o‘zi boshqarish organlari kiradi. Saylov kampaniyasi davrida sub’ektlar miqdori yanada kengayadi, ularga saylov komissiyalari, kuzatuvchilar, vakillar, nomzodlarni kiritish mumkin. Umumiy tarzda aytish mumkinki, konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlarning sub’ekti bo‘lib, konstitutsiyaviy-huquqiy normalarga asosan huquq va burchga ega bo‘ladiganlar hisoblanadi. Ayrim hollarda chet el fuqarolari yoki fuqarosiz shaxslar ham munosabatlar sub’ekti bo‘lishi mumkin. Masalan, fuqarolikni so‘rab murojaat qilganda. Konstitutsiyaviy huquq tizimi. Konstitutsiyaviy huquq, konstitutsiyaviy huquqiy institutlardan tashkil topadi. Konstitutsiyaviy-huquqiy institut – o‘xshash turdagi, lekin alohida mustaqil munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar birikmasidir. Har bir Konstitutsiyaviy huquqiy institut manbasi har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, Prezidentlik instituti manbasi bo‘lib, Konstitutsiya, Konstitutsiyaviy qonun, qonunlar hisoblansa, Vazirlar Mahkamasi (hukumat) institutlarining manbasi, Konstitutsiya, Konstitutsiyaviy qonun, qonunlar, Prezident farmoni, Konstitutsiyaviy sud qarori bo‘ladi. Xuddi shunday shaxs huquqiy holati, saylov institutlari manbalari ham turlicha bo‘lishi mumkin. Konstitutsiyaviy huquqiy institutlar mustaqil turdagi normalardan iborat bo‘lsada, barcha institutlar o‘zaro bog‘liq va yaqin aloqada bo‘ladi. Ularning bir- biridan butunlay ayirib bo‘lmaydi, ana shu asosda yagona Konstitutsiyaviy huquqiy tartibga solish ta’minlanadi. Konstitutsiyaviy huquq tizimini katta daraxtga o‘xshatish mumkin. Daraxtni shoxi, tanasi, bargi bo‘lgani kabi huquq tizimida ham turli tarkibiy qismlar mavjud. Daraxtning turli qismlari turli vazifani bajaradi, lekin ularning barchasini biriktirgan, hayotiyligini ta’minlagan ildizi bor. Huquq tizimida ildiz vazifasini yagona Konstitutsiyaviy prinsiplar, xalq suvereniteti, tabiiy huquqlar, huquq va erkinliklar ustivorligi, hokimiyat bo‘linishi, mustaqil sud hokimiyati o‘ynaydi. Bular barcha institutlarda o‘z joyini topgan. Konstitutsiyaviy huquq tizimi, Konstitutsiya tizimi bilan bog‘liq, yoki aytish mumkinki Konstitutsiya tizimi Konstitutsiyaviy huquq tizimini belgilanishida asosiy rol o‘ynaydi. Konstitutsiyaviy huquq tizimini tashkil etuvchi Konstitutsiyaviy huquqiy institutlar, ahamiyatiga qarab tartib bilan joylashtirilgan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy huquq tizimi quyidagi institutlartdan tashkil topgan: Konstitutsiyaviy tuzumning asosiy prinsiplari; Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari; Jamiyat va shaxs; Ma’muriy-hududiy va davlat tuzilishi; Davlat hokimiyatining tashkil etilishi. Bu institutlar o‘z navbatida o‘z tizimiga ega. Ya’ni ular bir-biri bilan bog‘liq, lekin mustaqil institutlardan iborat. Masalan, “Inson va fuqarolarning asosiy asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari” instituti, “”Fuqarolik”, “Shaxsiy huquq va erkinliklar”, “Siyosiy huquqlar”, “Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar”, “Inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlari”, “Fuqarolarning burchlari” dan iborat bo‘lsa, “Davlat hokimiyatini tashkil etish”, “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi”, “O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti”, “Vazirlar Mahkamasi”, “Mahalliy davlat hokimiyati asoslari”, “Sud hokimiyati”, “Saylov tizimi” va boshqa institutlardan iborat. 6. Konstitutsiyaviy huquq fani tushunchasi, predmeti, vazifalari. Konstitutsiyaviy huquq fani ijtimoiy fanlar tizimiga kiruvchi yuridik fanlarning tarkibiy sohalaridan biridir. Yuridik hodisalar, ularning kelib chiqishi, Конституциявий ҳуқуқ тизими қуйидагилардан иборат биринчидан, конституциявий-ҳуқуқий нормалар; учинчидан, конституциявий-ҳуқуқий институтлар. иккинчидан, конституциявий-ҳуқуқий принциплар; jamiyatdagi o‘rni turli yuridik fanlar tomonidan o‘rganiladi. Turli yuridik fanlar alohida masalarni o‘rganadi, shuning uchun ularning o‘rganadigan predmeti alohida-alohidadir. Yuridik fanlar o‘z vazifa va o‘rganadigan predmetiga qarab umumnazariy, tarixiy, tarmoq, huquqiy-qiyosiy, amaliy fanlarga bo‘linib ular bir- biridan farq qiladi. Konstitutsiyaviy huquq fani tarmoq huquqiy fanlar qatoriga kiradi va nomiga mos ravishda Konstitutsiyaviy huquqni huquq sifatida o‘rganish uning predmeti hisoblanadi. Yodda tuting: Konstitutsiyaviy huquq fani tegishli huquq sohasiga tegishli qonuniyatlarni, tushincha va kategoriyalarni, Konstitutsiyaviy va boshqa sohalarga taalluqli qonunlarni mazmun mohiyati, vazifasini, Konstitutsiyaviy-huquqiy institutlarni o‘rganadi, tahlil qiladi, ular yuzasidan ilmiy fikrlar, xulosalarni vujudga keltiradi. Konstitutsiyaviy huquq fani konstitutsiyaviy-huquqiy norma va institutlarni o‘rganish bilan cheklanmay, ularning amal qilish jarayonini ham o‘rganadi. Shuning uchun uning predmetiga shu huquq sohasi bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar ham kiradi. Konstitutsiyaviy huquqiy normalar qay darajada ijtimoiy munosabatlarni tartibga solayotganligi, qanday hollarda huquqiy normalar eskirib qolganligi, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish uchun yetarli emasligi masalasi fan tomonidan o‘rganiladi. Shu orqali fan huquqiy normalar samarasini, ta’sir kuchini o‘rganadi va tegishli ilmiy takliflarni ilgari suradi. Davlat Konstitutsiyaviy organlarining tashkil etish tartibi, faoliyati, bir-biri bilan munosabati ham Konstitutsiyaviy huquq fani tomonidan o‘rganiladi. Shaxs masalasi, uning davlat bilan o‘zaro munosabati, shaxsning huquqiy holati masalalari – Konstitutsiyaviy huquq o‘rganadigan bosh masaladir. Конституциявий ҳуқуқ фани предмети бўлиб, у ўрганадиган ҳуқуқ тармоғи ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси конституциявий ҳуқуқ предметига бўлган ёндошувлар: Konstitutsiyaviy huquqning huquq sifatidagi predmeti, huquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar bo‘lsa, fanni predmeti shu ijtimoiy munosabatlar va ularni tartibga soluvchi normalar hisoblanadi. Huquq prredmeti tartibga solish bo‘lsa, fan predmeti o‘rganish hisoblanadi. Konstitutsiyaviy huquq fani o‘rganadigan masala – hodisalar doirasi quyidagilardan iborat bo‘ladi: - Konstitutsiyaviy huquqni umuimiy tasnifi; - Konstitutsiyaviy nazorat asoslari; - O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, uning yaratilishi, mazmun- mohiyati, yuridik turi; - Konstitutsiyaviy tuzim asoslari; - Shaxs va davlat munosabati, shaxsning huquqiy holati; - Jamiyatning iqtisodiy asoslari, davlat va jamoat birlashmalari munosabatlari, oilaviy munosabatlar; Биринчи ёндошув: конституциявий-ҳуқуқий тартибга солишнинг предметини давлат ҳокимиятини амалга ошириш ташкил этади. Бу ёндошув россиялик ҳуқуқшуносларга хосдир. Конституция тартибга соладиган ижтимоий муносабатларнинг аксариятини давлат ҳокимиятини ташкил этиш ва амалга ошириш масалалари ташкил этади. Иккинчи ёндошув: конституциявий ҳуқуқнинг предметини, авваламбор, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш ташкил этади. Яъни давлат ҳокимияти манфаатлари инсон манфатларидан келиб чиқиши керак. Учинчи ёндошув: конституциявий ҳуқуқ предметини давлат ҳокимияти ва инсон ҳуқуқларига оид муносабатларни тартибга солиш ташкил этади. - Davlat tuzilishi, mamlakatning ma’muriy-hududiy tuzilishi; - Davlat hokimiyatining tashkil etilishi. Bu yerda Konstitutsiyaviy huquq fani o‘rganadigan masalalar yiriklashtirilib ko‘rsatildi. Ko‘rsatilgan har bir yo‘nalish yoki hodisa aniq bo‘laklarga bo‘linib o‘rganiladi. Masalan, Konstitutsiyaviy huquqni umumiy tasnifi, huquqni huquq tizimidagi o‘rni, huquqiy normalar, huquqiy institutlar, ijtimoiy munosabatlar, huquq manbalari va boshqalarni o‘rganish orqali o‘rganiladi. Yoki shaxsning huquqiy holati, fuqarolik, asosiy huquq va erkinliklar, burchlar, huquq va erkinliklar kafolatlari masalalarini o‘rganish orqali o‘rganialdi. Yuqoridagilarni o‘rganish fan oldiga ma’lum vazifalarni vujudga keltiradi, ya’ni Konstitutsiyaviy huquq fanining aniq vazifalari mavjud. Uning eng asosiy vazifasi Konstitutsiyaviy huquqni mamlakat huquq tizimidagi o‘rnini, ya’ni uni ham huquq tarmog‘i, ham yetakchi huquq ekanligini ko‘rsatishdir. Buning uchun Konstitutsiyaviy-huquqiy normalarning yuridik kuchi (boshqa huquq normalari uchun ustivorligi, ta’sir kuchi asos ekanligi) ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish orqali ijtimoiy hayot rivojlanishiga ta’siri o‘rganiladi. Fanni vazifasi ma’lum huquqiy hodisalarni o‘rganish bilan cheklanmaydi, tegishli bilimlar bilan mutaxasislarni, fuqarolarni ta’minlash, ya’ni shaxsning huquqiy ong, huquqiy madaniyatini shakllantirish ham fanning vazifasidir. Fanning vazifasi hodisa va qonuniyatlarni passiv o‘rganish bilan cheklanmaydi, o‘rganish orqali vujudga kelgan ilmiy xulosa va fikrlarni hayotga joriy qilish orqali ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirish, Konstitutsiyaviy-huquqiy normalarning takomillashuviga faol ta’sir qiladi.Fanning xulosa va takliflari natijasida huquqiy normalar takomillashadi, yangilari vujudga keladi, eskirganlari bekor qilinadi. 7. Konstitutsiyaviy huquq fanining boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi. Biror bir fan o‘z holicha to‘la mustaqil faoliyat ko‘rsatmaydi. Mustqaqil faoliyat olib boradigan bo‘lsa, belgilangan vazifalarni to‘la, bekamu-ko‘st bajara olmaydi. Yodda tuting: Konstitutsiyaviy huquq fani birinchi navbatda ijtimoiy fanlar tizimiga kirgani uchun, shu tizimdagi fanlar bilan o‘zaro munosabatda bo‘lishi bu tabiiydir. Masalan, barcha ijtimoiy fanlarni o‘rganish usullarida umumiylik mavjud bo‘lganligi uchun ular bir xil tarixiy, qiyosiy, tizimli va boshqa usullardan foydalanadi. Barcha ijtmoiy fanlar oldida maxsus vazifalar bilan birga, umumiy vazifalar ham mavjud. Ya’ni ularning barchasi komil insonni shakllantirish, shaxslarni bir-biriga hurmat ruhida tarbiyalash, vatanga sadoqat, vatanparvarlikni vujudga keltirish vazifasini o‘z oldiga qo‘yadi. Ana shunday umumiylikni mavjudligi ijtimoiy fanlar o‘rtasida aloqa, hamkorlik bo‘lishi zarurligini ko‘rsatadi. Qolaversa Konstitutsiyaviy huquq fani yuridik fanlar tizimidagi alohida bir fandir. Shuning uchun uni yuridik fanlar bilan aloqasi yanada kuchliroq va aniqroq aks etadi. Bu aloqa ayrim yuridik fanlar bilan, ularga tayanish, ulardan ozuqa olish asosiga qurilsa, ayrim yuridik fanlarga tayanch bo‘lish, ularga ozuqa berish shaklida namoyon bo‘ladi. Birinchi guruh fanlariga “Davlat va huquq tarixi”, “Davlat va huquq nazariyasi” fanlarini kiritish mumkin. “Davlat va huquq tarixi” fani davlat va huquq vujudga kelishi, rivojlanish bosqichlari, Konstitutsiyalarning vujudga kelish va rivojlanish jarayonlarini o‘rganadi. Konstitutsiyaviy huquq fani Konstitutsiyaviy rivojlanish tajribasini o‘rganishda, tarix faniga, uning ta’limotlariga tayanadi. Konstitutsiyaviy huquq fanining “Davlat va huquq nazariyasi” fani bilan aloqasi yanada aniqroq va kengroq aks etadi. “Davlat va huquq nazariyasi” umuman davlat va huquq, uning shakllari, turlari haqida nazariy asos bilimlarni beradi. Davlat hokimiyati, uni bo‘linish prinsiplari haqidagi rahbariy bilimlar ham shu fanda beriladi, ular haqida chuqur bilmasdan, huquqiy norma, huquqiy institut, ularni tuzilishi, vujudga kelishi, huquq manbalari, huquqiy munosabatlar, huquq Фанларнинг ўзаро алоқада ривожланиши бу қонуниятдир. sub’ektlari haqida yetarli bilim va ma’lumotga ega bo‘lmay, Konstitutsiyaviy huquq o‘rganadigan masalalarni o‘rganib bo‘lmaydi. “Davlat vahuquq nazariyasi” yuqoridagi kategoriya va hodisalarni umumiy tarzda o‘rgansa, Konstitutsiyaviy huquq fani ularni aynan, Konstitutsiyaviy huquq doirasida o‘rganadi. Masalan, ijtimoiy munosabatlar, huquqiy normalar, “Davlat va huquq nazariyasi”da umumiy tarzda o‘rganilsa, Konstitutsiyaviy huquq Konstitutsiyaviy ijtimoiy munosabatlarni, Konstitutsiyaviy huquqiy normalarni o‘rganadi. Ikkinchi guruhdagi fanlar, bular tarmoq huquqiy fanlar bo‘lib, ular Konstitutsiyaviy huquq faniga tayanadi. Ya’ni ular o‘rganadigan, tartibga soladigan ijtimoiy munosabatlarning asoslari Konstitutsiyaviy huquqda belgilangan va o‘rganiladi. Bu guruhga barcha tarmoq va amaliy, protsessual huquqlkarni kiritish mumkin, jumladan: Fuqarolik huquqi, Ma’muriy huquq, Mehnat huquqi, Yer huquqi, Soliq huquqi, Jinoyat huquqi, Jinoyat protsessual huquqi, Fuqarolik protsessi va boshqalar. Malumot uchun4: 8. Konstitutsiya va davlat. Konstitutsiyaning mazmuni va mohiyati. Hozirgi kunda Konstitutsiyani davlatsiz, davlatni Konstitutsiyasiz tasavvur qilish qiyin. 4 Constitutional and administrative law / A. W. Bradley and K. D Ewing. 13th ed. Harlow, England ; New York: Longman, c2003. – Рg. 10. Конституциявий ҳуқуқка ўxшаб, маъмурий ҳуқуқ ҳукумат ваколатларининг назорати ва уларни амалга оширишни ўрганади. Аниқ фарқ шундан иборатки, конституциявий ҳуқуқ ҳукумат органларининг дастлабки тузулмасига тааллуқли бўлса, ва аксинча маъмурий ҳуқуқ xизматлар ҳамда фуқароларнинг фаолиятини тартибга солишдаги расмий органларнинг ишига тааллуқлидир. Lekin ular ijtimoiy taraqqiyotning turli davri mahsulidir. Davlat Konstitutsiya paydo bo‘lgan davrdan ancha ilgari vujudga kelgan va Konstitutsiyasiz faoliyat ko‘rsatgan. Konstitutsiya atamasi Konstitutsiya asosiy Qonun bo‘lgunga qadar ham mavjud bo‘lgan. Bu atama baynalminal atama bo‘lib, lotin tilidan olingan va “o‘rnataman”, “tasdiqlayman” degan ma’noni beradi. Konstitutsiya atamasi hozirda “tuzilish” degan ma’noda ham ishlatiladi. Yuridik jihatdan Rim imperatorlarining ko‘rsatmalari ham Konstitutsiya deb atalgan davrlar bo‘lgan. Biz o‘rganadigan Konstitutsiya esa davlatning asosiy qonuni sifatida qaraladi. Davlatlar paydo bo‘lgan davrdan boshlab davlat va shaxs o‘rtasida munosabatlar mavjud bo‘lgan va munosabatlar o‘lchovida davlat manfaati doimo ustun bo‘lib kelgan (ma’lum vaqtgacha). XVII – XVIII asrlarda fuqarolarning o‘z erki uchun, huquq uchun kurashi nihoyatda kuchaygan. Feodal tuzim o‘rnida vujudga kelgan burjua tuzimi ham shu kurashlar natijasidir. Ana shu davrlarda eski tuzum o‘rniga kelgan burjua tuzimi progressiv xarakterda bo‘lib, bu davrda eng avvalo insonlarni huquq, erkinliklarini qonunlarda mustahkamlash amalga oshirib borildi. Shu davrdagi demokratik revolyusiyalar natijasida qo‘lga kiritilgan yutuqlarni alohida qonunlar doirasida mustahkamlash zarurati tug‘ildi. Bunday qonun sifatida Konstitutsiya paydo bo‘ldi. Dastlabki Konstitutsiya hisoblanuvchi AQShning 1787 yilgi Konstitutsiyasi davlatning asosiy qonuni sifatida o‘rnatildi. Qizig‘i shundaki u Konstitutsiya qonunchilik, ijro, sud hokimiyatini tashkil etish prinsiplari va tartibi, faderatsiya tarkibiga kiruvchi sub’ektlar huquqlarini belgilash bilan cheklangan. Fuqaro, shaxs huquqlari unda belgilanmadi, faqat Kongress fuqarolar huquq va erkinliklariga zid keluvchi qonunlar qabul qilishi mumkin emas degan qoida unda o‘z aksini topgan. Konstitutsiya yaratuvchilarning fikricha “nima taqiqlanmasa, shu mumkin” degan g‘oya, prinsip fuqarolar huquq va erkinliklarini ro‘yobga chiqarishi, ta’minlashi mumkin edi. Lekin xalq bunga rozi bo‘madi, ular asosiy qonunda huquq va erkinliklarni alohida mustahkamlab qo‘yishni talab qilib chiqdi va ular talabi asosida ikki yil ichida Konstitutsiyaga o‘nta qo‘shimcha kiritildi va bu qo‘shimchalar inson huquqlariga taalluqli bo‘lib, “Huquqlar haqida Bill” deb tarixga kirdi. Ma’lumot uchun5: Konstitutsiya davlatning asosiy qonuni, cheklanmagan davlat hokimiyati xavfli ekanligini anglagan davlat falsafasining ma’lum elementi bo‘lib qoldi. Hokimiyatni cheklanmaganligi og‘ir oqibatlarga, to‘ntarishlarga, inqirozga olib kelishini oddiy xalq emas, hukmronlar ham tushunib yetdi va davlat hokimiyatini cheklash vazifasi Konstitutsiyaga yuklandi. Natijada turli davlatlarda Konstitutsiyalar qabul qilinishi natijasida uzoq davr hukm surayotgan va jamiyat rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan mutloq davlat hokimiyatini cheklash belgilandi. Bu o‘z navbatida jamiyatning boshqa a’zolari – xalqni huquq va erkinlik bilan ta’minlashga olib keldi. Konstitutsiya hokimiyat va erkinlik, davlat va shaxs o‘rtasida munosib muvozanat bo‘lishini ta’minlovchi vosita bo‘lib maydonga chiqdi. Lekin Konstitutsiyalar vujudga kelishi, davlatlar tomonidan qabul qilinishi, hamma vaqt yoki hamma joyda ko‘zlangan natijani bermadi yoki bermaydi. Chunki eng demokratik prinsiplar va ko‘pchilik manfaatiga mos qoidalardan iborat Konstitutsiyalar ham, tegishli tuzimlarni xususiyatlaridan, hokimiyatdagi hukmronlarning xohish-irodasidan kelib chiqib, tor doira manfaatlariga xizmat 5 Constitutional and administrative law / A. W. Bradley and K. D Ewing. 13th ed. Harlow, England ; New York: Longman, c2003. – Рg. 14. Ҳуқуқлар тўғрисидаги билл ва Ҳуқуқлар тўғрисидаги петиция. 1688 йилги улуғвор инқилоб натижасида икки қирол, яъни Англияда Жеймис II ва Шотладияда Жеймс VII тахтдан қулади ва ҳокимиятга келган икки қўшма қироллик монархияни тиклади ва Қўшма парламентлар ҳуқуқлар тўғрисидаги билл ва Ҳуқуқлар тўғрисидаги петицияни қабул қилди. Бу ҳужжат Вилям ва Мрям томонидан қабул қилинди. Бу ҳужжат кейинчалик замонавий Конституцияга асос солди. qilishi mumkin. Buni Sobiq Ittifoq Konstitutsiyaviy tajribasidan ham aniq ko‘rish mumkin. Shuning uchun “Davlat va Konstitutsiya” deganda ularni faqat do‘stlikda, hamkorlikda deb qarash uncha to‘g‘ri emas. “Davlat va Konstitutsiya” o‘rtasida qarama-qarshilik bo‘lishi ham tabiiydir. Lekin jamiyat mavjud qarama-qarshiliklarni hech kuch ishlatmay hal qilish yo‘lini topsa, bunday qarama-qarshiliklar xafvli bo‘lmaydi. Demokratik davlatlar – Konstitutsiyaviy davlatlardir. Lekin har qanday Konstitutsiyaga ega davlatni Konstitutsiyaviy yoki demokratik davlat deb bo‘lmaydi. Davlatni ham demokratik, ham Konstitutsiyaviy deb atash uchun, demokratik prinsip va qoidalardan iborat Konstitutsiyasi bo‘lishi va Konstitutsiyaning barcha normalarini amalga oshirishi uchun imkoniyatlar yaratilgan bo‘lishi kerak. Barcha dunyo mamlakatlarining Konstitutsiyalarini ko‘rsak, ularni yo xalq qabul qilgan yoki xalq nomidan qabul qilingan degan iboralarni uchratamiz. Masalan, AQSh Konstitutsiyada “Biz AQSh xalqi…”, Germaniya Konstitutsiyada “Mazkur asosiy qonunni nemis xalqi o‘zini ta’sis hokimiyati kuchi bilan qabul qildi”, Fransiya Konstitutsiyasida “Fransuz xalqi Konstitutsiyaviy qonunni ma’qulladi”, – degan so‘zlar bo‘lsa, O‘zbekiston Konstitutsiyaning Muqaddimasida “O‘zining muxtor vakillari siymosida O‘zbekiston Respublikasi mazkur Konstitutsiyani qabul qiladi” deb qayd qilingan. Hamma Konstitutsiyalarda yo xalq nomidan, yoki ularning muxtor vakillari tomonidan qabul qilinishi ko‘rsatilar ekan, tabiiy holda u xalq manfaatini ifoda etishi kerak. Xalq manfaati esa ularda huquq erkinliklarining o‘rnatilishi hamda ularni amalga oshirish mexanizmini ta’minlash choralarini belglash; shu maqsadda davlat hokimiyati, uni tuzilmalarini tashkil qilishni demokratik tartibini belgilash; davlat hokimiyati faoliyatini qonun darajada ifodalash; jamiyatni boshqa tuzilmalari bilan davlat munosabatini o‘rnatish orqali ta’minlanadi. Konstitutsiya yana xalq suvereniteti, davlat suvereniteti, davlat hokimiyati manbalarini mustahkamlaydi. Rossiya Konstitutsiyaning 3-moddasida “Rossiya Federatsiyasida hokimiyatning yagona manbasi va suverenitet egasi yagona xalq”, O‘zbekiston Konstitutsiyasining 7-moddasida “Xalq davlat hokimiyatining birdan- bir manbaidir” degan qoidalar mavjud. Shundan agar hokimiyat totalitar bo‘lsa, xalqning tabiiy huquqlarini buzsa, xalqda unday hokimiyatni ag‘darib tashlash huquqi bo‘ladi. Bu xalq suverenitetining haqiqiqy ma’nosini ko‘rsatadi. Shuningdek, Konstitutsiyalar mamlakat birligini, hududlar bo‘linib ketmasligini ta’minlovchi normalardan iborat bo‘ladi. Konstitutsiya AQShda vujudga kelsada, Konstitutsiyani rivojlanishida barcha xalqlar hissa qo‘shgan va qo‘shadi. Ijtimoiy munosabatlarni kengayib borishi, ijtimoiy hayotni rivojlanishi Konstitutsiya normalari bilan tartibga solinadigan huquqiy munosabatlarni kengayib borishini taqozo etadi, bu o‘z navbatida Konstitutsiyalarni takomillashtirishni taqozo etadi. Bu holatni dastlabki Konstitutsiyalar bilan hozirgi davrda qabul qilingan Konstitutsiyalarni taqqoslasak, qiyoslasak aniq ko‘ramiz. AQSh Konstitutsiyasi faqat hokimiyat va federatsiya sub’ektlari huquqiy holati, keyingi kiritilgan qo‘shimchalar asosida fuqarolarni huquq, erkinliklarini tartibga solish bilan chegaralansa, keying davrda qabul qilingan va qilinayotga Konstitutsiyalar vazifasi, maqsadi juda kengdir. Hozirgi konstitutsiyalar faqat shaxs va davlat munosabati, hokimiyat tizimini mustahkamlab qolmay, jamiyatdagi boshqa tuzilmalar faoliyatini ham tartibga solmoqda, masalan jamoat birlashmalari, oila va boshqalar. Bundan tashqari Konstitutsiyalarda, inson va davlat munosabatida inson manfaatlarining ustunligini ta’minlovchi, hokimiyat faoliyatini cheklovchi, davlatga aniq majburiyatlar yuklovchi normalar kengroq o‘rin olmoqda. Har bir mamalaktning Konstitutsiyasiga xos eng asosiy xususiyat bu – Konstitutsiyaning asosiy qonunligidir. Konstitutsiyaning umumiy xususiyatlari ana shundan kelib chiqadi va ularga qo‘yiladigan umumiy talablar bo‘lishini keltirib chiqaradi. Shu bilan birga Konstitutsiyalar ma’lum taraqqiyot mahsuli, ma’lum mamalaktda yashayotgan xalqning ongi, dunyoqarashi mahsulidir. Unda tarixiy taraqqiyot tajribasi, milliy qadriyatlar, xalqning ma’naviy va ahloqiy turmush tarzi albatta aks etadi, bu esa har bir mamalakt Konstitutsiyalarida umumiylik bilan birga, o‘ziga xos xususiyatlar bo‘lishini taqozo etadi. Bunga O‘zbekiston Konstitutsiyasini o‘rganish vaqtida alohida to‘xtalinadi. Konstitutsiya – insoniyat tarixida, taraqqiyotning ma’lum vaqtida, yangilikni eskilik ustidan, erkinlikni haqsizlik ustidan, taraqqiyotni turg‘unlik ustidan g‘alabasini qonuniy mustahkamlagan hujjat bo‘lib, u insonni or-nomusi, qadr- qimmati, mol-mulkini himoyachisidir, – degan ta’rif Konstitutsiyaning o‘rnini ko‘rsata oladi va bunga e’tiroz bo‘lmasa kerak. Yodda tuting: O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning “Tabiiyki, har qanday davlatning yuzi, obro‘-e’tibori uning Konstitutsiyasi hisoblanadi. Zotan, Konstitutsiya davlatni davlat, millatni millat sifatida dunyoga tanitadigan Qomusnomadir” – degan so‘zlari faqat O‘zbekiston Konstitutsiyasiga emas, umuman Konstitutsiyalarga berilgan bahodir. Prezident Shavkat Mirziyoev ta’kidlaganlaridek: “Mustaqilligimizning ilk davrida qabul qilingan Konstitutsiyamiz shaxs, jamiyat va davlat o‘rtasidagi munosabatlarda o‘zaro huquq va majburiyatlar hamda ularning kafolatlarini aniq-ravshan belgilab berdi. Bosh qomusimiz, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar, yurtimiz fuqarolari tengligining kafolatlanishini e’tirof etdi va zamonaviy demokratik taraqqiyot uchun zamin yaratdi. Aynan shu sababli Konstitutsiyamizni ehtirom bilan ulug‘lashimiz, har tomonlama o‘rganishimiz, unga izchil amal qilishimiz, Asosiy qonunimizda mujassam bo‘lgan Конституцияни вужудга келиши, инсоният тарихи тараққиёти маҳсули бўлиб, у бутун дунёда ривожланишга катта ҳисса қўшмоқда. ajdodlarimizning buyuk merosi va umuminsoniy qadriyatlarni yoshlarimiz qalbiga singdirishimiz zarur"6. Konstitutsiyaning mazmuni va mohiyati. Konstitutsiya davlatning oliy kuchga ega qonuni, u asosiy qonun deb ham ataladi. Sababi Konstitutsiya davlatchilikni, qonuniylik va huquq-tartibotni, qonunchilikni asosi. Konstitutsiya eng avvalo yuridik hujjatdir. Uning shu xususiyatlari va sifatlari konstitutsiyaviy huquq fanining predmetini tashkil etadi. Konstitutsiya boshqa qonunlar kabi faqat yuridik hujjat sifatidagina namoyon bo‘lmay, u siyosiy hujjathamdir. Chunki Konstitutsiya jamiyatdagi siyosiy munosabatlarni ham tartibga solishga ta’sir qiladi. Huquqiy davlatlar yoki shunday davlat qurayotgan mamlakatlar Konstitutsiyalari g‘oyaviylikdan xolidir. Faqat ular ko‘pg‘oyaviylikni, plyuralizmni vujudga kelishi uchun, agar ular hammabop g‘oya bo‘lsa sharoit yaratishi mumkin. Yodda tuting: Bu qonun davlat tuzilishining asosiy prinsiplarini, shaxs huquqiy holati asoslarini, hokimiyat organlari tizimi, tarkibi, tashkil bo‘lish tartibi, vakolatlari, o‘zaro munosabatlari, davlatning jamoat birlashmalari bilan munosabatlarining asoslarini belgilovchi normalar yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Konstitutsiya davlat funksiyasi doirasini, uning shaxs va jamiyat bilan aloqasining asoslarini o‘rnatish bilan konstitutsiyaviy tuzim asoslarini belgilaydi. Konstitutsiya mohiyatini mavjud tuzimda qo‘lga kiritilgan yutuqlar, ularni qanchalik fuqarolar manfaatiga mosligi belgilaydi. Shu va Konstitutsiya bilan tartibga solish doirasi turli mamalaktlarda turlichaligi, Konstitutsiyaviy huquq nazariyasida Konstitutsiya tushunchasi, mazmuni va mohiyati haqida yagona fikr yo‘qligiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari turli mamlakatlarning rivojlanish 6 Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 27 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. Халқ сўзи газетаси.2019 йил 9 декабрь. Конституция деб – олий юридик кучга эга, давлатнинг асосий қонуни тушунилади. taraqqiyoti har xilligi, Konstitutsiya qabul qilinayotgandagi sharoitlarning har xilligi, xalqning ongi, dunyoqarashi, hatto ahloqidagi farqlar ham bu masalalar yuzasidan turlicha fikrlar bo‘lishini tabiiiy ekanligini ko‘rsatadi. AQSh Konstitutsiyasi to‘rt asr yuzini ko‘rgan Konstitutsiyadir. U qabul qilingan 1787 yildagi sharoit va jamiyat taraqqiyoti, XX asr oxiridagi va hozirgi sharoitdan mutloq farq qiladi. AQSh Konstitutsiyasi shundan kelib chiqib faqat hokimiyatga bog‘liq masalalarnigina hal qilgan. Keyingi kiritilgan qo‘shimchalargina inson huquqlariga taalluqli bo‘lgan. Shuning uchun AQShning Konstitutsiyasini sof davlat (jamiyat emas) Konstitutsiyasi va huquqiy hujjati desak bo‘ladi. Angliyada esa hozirgacha yozilgan ya’ni yagona shakldagi Konstitutsiya yo‘q. Shuning uchun ularning Konstitutsiyalariga nisbatan, keying davrda qabul qilingan Konstitutsiyalarga ishlatiladigan ta’rifni qo‘llab bo‘lmaydi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi, mustamlakachilik tuzumi yemirilishi natijasida vujudga kelgan davlatlar, Sovet Ittifoqi tarqalib ketishi natijasida vujudga kelgan mustaqil davlatlar konstitutsiyalarining tartibga solish doirasi nihoyatda kengaytirildi, bu esa Konstitutsiya mohiyati, mazmuniga yangicha ta’rif berishga asos bo‘ladi. Lekin, Konstitutsiya tushinchasiga beriladigan ta’riflarda albatta uni, fuqaro va shaxs huquqiy holati, erkinligi kafolati ekanligi, davlat hokimiyatini demokratik tashkil qilish hokimiyatlar bo‘linish prinsipida bo‘lishi, xalq suvereniteti saylab qo‘yiladigan vakillik organlari orqali amalga oshirilishi, Konstitutsiya erkinlik va hokimiyat munosabatida muttanosiblik bo‘lishini ta’minlanishi o‘z ifodasini topishi kerak. Hozirgi demokratik jamiyatlarda hokimiyat mexanizmi bu kelishuvchilikdir (sheriklik), chunki jamiyatda siyosiy kuchlar turli-tuman bo‘lib, hokimiyat uchun kurashuvchi sub’ektlar soni cheklanmagan. Hokimiyatdagi kelishuvchilik (sheriklik) istalmasada, ixtiyoriylik asosida bo‘lib, umumiy maqsadga erishishda manfaatdorlik bo‘lishidan, hokimiyat va erkinlik masalasini qonun asosida hal qilish zarurligidan vujudga keladi. Shuning uchun hozirgi Konstitutsiyalar hatto eng kuchli bo‘lsa ham ayrim sinflarning, ijtimoiy sinflarning manfaati uchungina xizmat qila olmaydi. Ma’lumot uchun7: O‘zbekiston Konstitutsiyasi sinfiylikdan xoli, xalq manfaatini ifoda etuvchi Konstitutsiyadir. “Konstitutsiya o‘zining tub mohiyati, falsafasi, g‘oyasiga ko‘ra yangi hujjatdir. Unda kommunistik mafkura, sinfiylik, partiyaviylikdan asar ham yo‘q”8. Hozirgi kunda hatto ayrim guruh yoki sinf o‘z hukmronliginini o‘rnatgan vaqtda ham, demokratik jamiyat uchun xos bo‘lgan, umume’tirof etilgan qadriyatlardan boshqa, yangi narsani taklif qilishni tasavvur qilish qiyin. Shuning uchun o‘rnatiladigan tuzum u qanday bo‘lishidan qat’iy nazar hukmronlar tomanidan demokratik deb e’lon qilinadi, hatto o‘zi avtoritar yoki totalitar bo‘lsa ham. Ular hech qachon nodemokratik Konstitutsiyalar qabul qilishga tavakkal qilmaydi. Mamlakatda kelishuv faqat hokimiyat mexanizmini yaratishda bo‘lishi mumkin. Inson huquq va erkinliklarini (bu Konstitutsiyaning asosiy maqsadi) aniqlashda kelishuv bo‘lishi mumkin emas. Totalitar tuzum va demokratik tuzumdagi davlatlarning Konstitutsiyalari bir- biridan farq qiladi. Totalitar tuzum davlatlari Konstitutsiyalarida davlatning rahbarlik roli Konstitutsiyaning o‘zida ko‘rsatib qo‘yiladi va hukmron partiyaning g‘oyaviy ko‘rsatmalari ta’siri iqtisodiy va siyosiy tizimga to‘la tatbiq qilinadi. Shu asosda mafkura, g‘oya asosiy qonun darajasiga ko‘tariladi. 7 Constitutional and administrative law / A. W. Bradley and K. D Ewing. 13th ed. Harlow, England ; New York: Longman, c2003. – Рg. 4 8 Каримов И.А. Ўзбекистон келажаги буюк давлат. –T.: Ўзбекистон, 1992. 37-бет. Замонавий тил билан айтганда, конституция мамлакатнинг бутун бошқарув тизимини англатувчи кенг тушунча бўлиб, ҳокимиятни бошқариши ёки қонун билан идора қилиши ва ташкил этувчи қоидалар тўпламидир.