KO‘PAYISH FIZIOLOGIYASI Reja: 1. Ko‘payish haqida umumiy tushuncha. 2. Erkak hayvonlarning ko‘payish fiziologiyasi. 3. Spermatozoidlar va spermaning hosil bo‘lishi. 4. Qo‘shimcha jinsiy bezlarning vazifalari va uning fiziko – kimyoviy xususiyatlari. Tayanch IBORALAR. Jinsiy, jinssiz, sodda hayvon, o‘silik, sut emizuvchi, otalik, onalik, assimilyasiya, dissimilyasiya, zigota, embrion, xomila, bola, jinsiy organ, jinsiy hujayra, jinsiy refleks, xulq atvor, urug‘lantirish, bug‘ozlik, jinsiy yetilish, fiziologik yetilish, urug‘daon, qo‘shimcha jinsiy bezlar, urug‘don ortig‘ini boshchasi, tanasi, dumi, spermotogoniy, spermatotsit, spermatid, sertoli sinsitiyasi, yadro, burama kanalcha, 2-3 oy, 3-4o past, jinsiy yo‘lda, qo‘chqorda 6-11 kun, ayg‘irda 6-8 kun, lipotrop modda, po‘st, manfiy zaryad, agglyutinasiyalanmaydi, pufakchasimon, prostata, piyozchasimon sperma, 1677 yil Levenuk, 75% N2O, 25% quruq modda, 85% oqsil, 13,2% lipidlar, 1,8% mineral modda, DNK, 2,7% fosfor bor, sistinga boy, nozik oqsil parda, to‘g‘ri chiziqli harakat, 37-39% neytral muxit rN=6,7-6,9, biroz ishqoriy rN=7,2-7,6 kislotali muxit harakatni sekinlashtiradi, ishqoriy, tezlashtirib o‘ldiradi, fruktoliz, glikoliz. 1.Ko‘payish turni saqlab, individlar sonini ko‘payishini ta’minlaydi, tirik organizmlar 2 xil yo‘l bilan ko‘payadi. 1.Jinssiz yo‘l bilan sodda hayvonlar va ba’zi bir o‘simliklar ko‘payadi. 2.Jinsiy yo‘l bilan barcha sut emizuvchii hayvonlar ko‘payadi. Jinsiy yo‘l bilan ko‘payganda otalik va onalik jinsiy hujayralar uchra-shib assimilyasiya va dissimilyasiyalanib zigota hosil bo‘ladi, zigota yetilib embrionga- xomilaga aylanadi. Yangi tug‘ilgan hayvon bolalarida jinsiy organ-lar yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. Yirik va mayda shoxli hayvon bolalari 5-8 oyligida, ot bolalari 15-16 oyligida, tuyalarning bolalari - bo‘talog‘i 2-5 yoshligida jinsiy voyaga yetilib, jinsiy bezlari tegishli hujayralarni ishlab chiqaradi, jinsiy gormonlar hosil qilib qonga o‘tib jinsiy refleks paydo bo‘lib, hayvonlarda tegishli o‘zgarishlar hosil bo‘lib, erkak hayvon urug‘lantirish, urg‘ochi hayvon bug‘ozlanish xususiyatiga yega bo‘ladi. Hayvonlarning jinsiy yetilishi ularning yashash sharoitiga, atrof muhit temperaturasiga, oziqalanishiga va boshqa ko‘p sabablarga bog‘liq. Hayvon faqatgina jinsiy yetilib qolmay u fiziologik yetilishi kerak, aks holda hayvon o‘rchitilsa hayvon yomon rivojlanib, mahsuldorligi pasayib, nasli ayniydi ya’ni kichik bo‘lib qoladi. Shulardan kelib chiqqan holda g‘unojin va tanalar 16-18 oyligida, qo‘ylar 12-18, cho‘chqa 9-11 oyligida, otlar 3-4 yoshligida fiziologik yetiladi. Shundagina ularni qochirish mumkin. Hayvonlardan bola olish uchun otlardan 16-18 yil, nasldorlaridan 25-30 yil, sersut sigirlardan 13-16 yil qo‘ylardan 6-7, cho‘chqalardan 6-9 yil foydalaniladi. Erkak hayvonlar jinsiy organlariga urug‘donlar yoki jinsiy bezlar, urug‘don ortiqlari, urug‘ yo‘llari, qo‘shimcha jinsiy bezlar siydik tanasil kanali, jinsiy a’zo (olat) kiradi. Urug‘donlar shakli tuxumga o‘xshash juft jinsiy bez bo‘lib, ikki tomoni yassi, erkaklik jinsiy hujayralari-spermatozoidlarni ishlab chiqaradi. Urug‘don embrional rivojlanish davrida bel sohasida vujudga kelib tug‘ilgandan keyingi dastlabki oylarda oraliq va chot halqasi orqali urug‘don xaltasiga tushadi. Urug‘don ustidan seroz parda bilan koplanib, bu parda tagida zich bezni o‘rab turadigan biriktiruvchi to‘qimadan iborat oq parda bo‘ladi. Bu oqish pardadan urug‘don ichiga to‘siqlar o‘tib, urug‘donni qismlarga bo‘ladi. Har bir qism ichida urug‘don parenximasi joylashib, ulardan burama kanalcha chiqadi. Bu kanalchalar urug‘don ichida bir-biri bilan qo‘shilib to‘g‘ri kanalchalarni hosil qiladi. To‘g‘ri kanalchalar urug‘don to‘riga qo‘shilib, urug‘don to‘ridan urug‘ chiqaruvchi kanalchalar boshlanib, ular o‘zaro qo‘shilib urug‘don ortig‘ini kanalini hosil qilib, urug‘don ortig‘ining kanali urug‘ yo‘liga aylanadi. Urug‘don ortig‘ini uch qismga bo‘lib o‘rganiladi: 1. Boshlanish qismi-boshchasi. 2. Uzun cho‘zilgan qismi-tanasi. 3. Oxirgi qismi-dumi. Urug‘don ortig‘ining bosh qismidagi kanalchalar tor bo‘lib, ichki diametri 0,1-0,2 mm va tana qismida biroz kengayib dum qismida kengligi 1-2 mm bo‘ladi. Urug‘don burama kanalchalari juda nozik mikroskopik tuzilma bo‘lib biriktiruvchi to‘qima parda bilan o‘ralgan. Burama kanalchalarda erkaklik jinsiy hujayralari spermatozoidlarni hosil qiladigan bosh (ona) hujayralar spermatagoniylar bo‘lib, bu hujayralar bo‘linib, bir qismi shu yerda qolib ikkinchi qismi ikkinchi qatorga siljib birinchi tartibli spermatosidlar hosil bo‘ladi, bu spermatositlar kattalashib bo‘linib ikkinchi tartibli sperma-tositlar hosil bo‘lib, ular bo‘linib ikkita spermatidga aylanadi. Spermatidlar sertoli sinsitsiyasining protoplazmasiga joylashib shu yerdagi glikogen bilan oziqlanib shakllanib spermatazoidga aylanadi. Spermatazoidlarning yadrosi quyuqlashib boshcha hosil bo‘ladi, qarama-qarshi tomonida dumcha hosil bo‘lib, shakllangan hujayra burama kanal bo‘shlig‘iga tushadi. Kuchsiz kislotali muhitda harakatlanib, navbatma-navbat to‘g‘ri kanalchaga, urug‘don to‘riga va urug‘don ortig‘ining kanaliga o‘tadi. Bu kanal qisqarishi natijasida sperma-tazoidlar urug‘don ortig‘ining dum qismiga o‘tkazilib to‘la-to‘kis yetilib hayotchanligi oshib u yerda urug‘lantirish qobiliyati 2-3 oygacha saqlanadi. Urug‘don orti-g‘ining kislotali muhiti, devorining qon va limfa tomirlar bilan yaxshi ta’-minlanganligi, urug‘don xaltasidagi harorat tana haroratiga nisbatan 3-4o past-ligi urug‘don ortig‘idagi spermatazoidlarni uzoq yashashiga sharoit hisoblanadi. Urug‘don ortig‘idagi haroratning pastligi, suyuqliklarda elektrolitlarning kam-ligi, kelgan suvdan ma’lum qismini reabsorbsiyalab hamda boshqa ko‘p sabablar tufayli urug‘don ortig‘ida spermatazoidlar anabioz holatiga o‘tib yener-getik moddalarni kam sarflaydi. (Spermatazoidlar faqat urg‘ochi hayvonlar jinsiy yo‘llaridagi sharoitlarda aktivlashadi). Spermatazoidlar urug‘don ortig‘i kanalini dengiz cho‘chqalarida 14-18 kun, qo‘chqorlarda 6-11 kun, ayg‘irlarda 6-8 kun davomida bosib o‘tadi. Bu kanal orqa- li o‘tishda spermatazoidlar lipotrop moddaga o‘ralib po‘st hosil qilib manfiy zaryadlanadi va bir-biriga yopishmaydigan bo‘ladi. Erkak va urg‘ochi hayvon juftlashtirilganda spermatozoidlar urug‘don ortig‘ining dum qismidan urug‘ yo‘li orqali siydik tanosil kanaliga chiqari-ladi. Urug‘ yo‘llari juft (o‘ng va chap) bo‘lib, urug‘don ortig‘i kanalini davomi bo‘lib hisoblanib, chov xaltasi orqali qorin bo‘shlig‘i tomon yo‘nalib, qovuq ustidan o‘tadi. O‘zaro yaqinlashib siydik-tanosil kanalining chanoq sohasiga tutashayotib, kengayib, unga urug‘ yo‘li ampulasi deyiladi. Ampula devorida bezlar bo‘lib hayvon juftlashishida spermatazoidlarni aralashtiradigan sekret ishlab chiqaradi. Buqa va qo‘chqorlarda ampula jinsiy qo‘zg‘alishda spermatazoidlarning to‘planish joyi bo‘lib hisoblanadi. Urug‘ yo‘llarida qo‘shimcha jinsiy bezlar va bir qancha uretral bez yo‘llari siydik tanosil kanalining chanoq sohasiga ochilib bu bezlarning sekretlari spermani suyuq qismini tashkil qiladi. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda yeyakulyat tarkibida turli hayvonlar spermatazoidlari-ning miqdori turlicha bo‘lib qo‘chqorlarda 29,3%, buqalarda 14,4%, ayg‘irlarda 8%, cho‘chqalarda 7,1%. Demak qo‘shimcha jinsiy bez sekretlari spermatazoidlarni juda ko‘p marta suyultirar ekan. 1. Pufakchasimon bez ayg‘irlarda shilimshiq quyuq sekret ajratsa, buqa, erkak cho‘chqa va qo‘chqorlarda suyuq sekret ajratadi. 2. Prostata bezi ayg‘irlarda va erkak cho‘chqalarda yaxshi rivojlanib suyuq sekret ajratsa, buqa va qo‘chqorlarda uncha rivojlanmagan va siydik tanosil kanalining ichida kichik bezchalar sifatida sochilib joylashgan. 3. Piyozchasimon bezlar yelimsimon yopishqoq sekret ishlab chiqarib erkak cho‘chqalarda yaxshi rivojlangan. Qo‘shimcha jinsiy bezlarning sekretlari spermatazoidlarda oksidlanish jarayonlarini tezlashtiradi. Bu sekretlarda qand, fosfatlar, limon kislota, xolin, fosfataza va proteolitik fermentlar, askorbat kislotalar bor. Fruktoza pufakchasimon bez sekretida uchrab, spermatazoidlarga energetik manba, fosfatlar yesa nafas olishda muhimdir. Qo‘shimcha jinsiy bez sekretlari nav-batma-navbat chiqarilib oldin uretral va piyozchasimon bez suyuqligi chiqarilib, siydik-tanosil kanalini yuvadi va spermatazoidlarning aktivligiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir qilmaydi. Prostata bezining sekreti spermatazoidlarni anabioz holatidan aktiv harakatchan holatga o‘tkazadi. Eng oxirida pufakchasimon bez sekreti ajralib chiqadi. Kemiruvchi va cho‘chqalar qinida bu bez sekreti quyuqlashib tikin hosil qilib, to‘kilgan spermani qindan tashqariga chiqishga yo‘l qo‘ymaydi. Qo‘shimcha jinsiy bezlar holati, sekretning miqdori, tarkibi, yeyakulyat miqdori va tarkibiga hayvon organizmining holatiga, ozuqalanishiga parvarish qilinishiga bog‘liq. Eyakulyatsiya vaqtida erkak hayvonning siydik tanosil kanalidan chiqadi-gan jinsiy bezlar mahsulotlari aralashmasidan iborat bo‘lgan suyuqlikga sperma deyiladi. Sperma plazma va spermatazoidlardan iborat bo‘lib buqa spermasining tarkibida 5,8%, qo‘chqornikida 10%, erkak cho‘chqalarnikida 3,8%, ayg‘irlarda 1- 2,5% oqsil bo‘ladi. Buqa va qo‘chqor spermasida lipid va fruktoza bo‘lib, ayg‘ir va erkak cho‘chqalar spermasida bu moddalar juda kam, bulardan tashqari K, Na, SI oz miqdorda Mg, Cu. Zn va boshqa yelementlar ham uchraydi. Spermatazoidlar. spermani asosini tashkil qilib uning uzunligi 50-70 mkm, hajmi 16-19 mkm3 bo‘lib, 1677 yil Golland olimi Levenguk tomonidan ochilgan bo‘lib, mikroskop tagida spermatazoidlarni boshchasi, bo‘yni, tana va dumi ko‘rinadi. Spermatazoidlarning boshi maxsus niqob parda bilan o‘ralib ingichka nozik bo‘yinchasi bilan tutashib, bo‘yinchasi ancha murtdir. Spermatazoid boshchasi tuxum hujayraga kirganidan keyin bo‘yni uziladi va urug‘langan tuxum hujayrasi ichida spermatazoidni boshchasi qoladi. Spermatazoidlarning 75% N2O, 25% quruq modda bo‘lib, bu quruq moddaning 85% oqsil, 13,2% lipid, 1,8% mineral moddalar tashkil yetadi. Spermatazoidning bosh qismida DNK ko‘p, 2,7% yaqin fosfor tashqarisida sistinga boy bo‘lgan parda bilan o‘ralgan. Spermatazoidlar normal sharoitda oldinga qarab harakatlanib buqalarda 5 mm/daqiqa, qo‘chqorda 4 mm/daqiqa, quyon va itlarda 2 mm/daqiqa tezlikga teng va turli ta’sirotlarda harakat qobiliyatlari yo‘qolib, bunday spermalarni qochirishga ishlatilmaydi. Spermatazoidlar manfiy zaryadlangan bo‘lib, kislotali muhitda yopishqoqligi oshib o‘ladi. Ular harorat 37-39o bo‘lganida harakatchan, harorat oshishi bilan ular o‘ladi. Buqa, qo‘chqorlarning yangi spermasi neytral muhitga yega (6,7-,6,9), erkak cho‘chqa, ayg‘irlarda ishqoriyroq (7,2-7,6). Kislotali muhitda spermatazoidlarni harakati sekinlashib to‘xtashi ham mumkin, ishqoriy muhitda yesa ularni harakati tezlashib halok bo‘ladi. Spermatazoidlar uchun zarur energiya nafas (glikoliz, fruktoliz) jarayonlari natijasida olinib, buqa va qo‘chqorlar spermasida fruktoliz va glikoliz kuzatilib, ayg‘irlar spermasida qand kam bo‘lib, kerak bo‘lgan energiyani spermatazoidlar nafasining boshqa jarayonlaridan oladi. TAYYoRLANISh UChUN SAVOLLAR. 1. Ko‘payish jarayonini mohiyatini tushuntiring? 2. Erkak hayvonlar jinsiy organlar fiziologiyasi. 3. Urug‘donni tuzilishini va spermatogenez jarayonini tushuntiring? 4. Sperma va uning fiziko-kimyoviy xususiyatini tushuntiring?