KORPORATIV BOSHQARUV. JAMIYATNING UMUMIY YIG’ILISHI IHTT – Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD – Organisation for Economic Co-operation and Development) ning “korporativ boshqaruv” tushunchasiga korporatsiya organlari, mulkdorlari va boshqa manfaatdor shaxslari o‘rtasidagi munosabatlar majmuasi deb ta’rif berilgan. Jahon banki (World Bank) ning ta’rifiga ko‘ra korporativ boshqaruv – qonunchilik, me’yorlar va hususiy sektorning mos ravishdagi amaliyotining shunday birikmasi tushuniladiki, ular korporatsiyaga moliyaviy va inson resurslarini jalb qilish, samarali faoliyatni olib borishga imkoniyat beradi va oqibatda ulushdorlar, boshqa manfaatdor shaxslar, umuman olganda jamiyat manfaatlariga rioya qilingan holda korporatsiya uchun uzoq muddatli iqtisodiy qiymatni ko‘paytirish orqali o‘zining mavjudligini saqlab qolishni ta’minlaydi. Korporativ boshqaruv Korporativ boshqaruv Korporativ boshqaruv deganda, korporatsiya ishtirokchilari, mulkdorlari, ichki tarkibiy tuzilmalarini manfaatlarini uyg‘unlashtirish, sa’y- harakatlarni, kapitallarni birlashtirish, korporatsiyaning umumumiy manfaatlari asosida uning samarali faoliyatini yo‘lga qo‘yish, boshqarish bo‘yicha o‘zaro hamkorligini shakllantiruvchi huquqiy usul va vositalar tizimi tushuniladi. Korporativ boshqaruvning dominant nazariyalari Agentlik nazariyasi Jamoaviy ishlab chiqarish nazariyasi Korporativ boshqaruvning dominant nazariyalari Menedjerlik nazariyasi Ijtimoiy mas’uliyat nazariyasi Agentlik nazariyasi AQShda eng ustun nazariya Buyruq beruvchi (Prinsipal) : Ulushdorlar Bajaruvchi (Agent): Direktorlar Boshqaruv va egalikning bo’linganligi Agentlik nazariyasi Direktorlar aksiyadorlarning agentlari sifatida ko'riladi; - kompaniyaning biznesini yuritish uchun vaqti yoki imkoniyati bo'lmagan aktsiyadorlar uchun ishlaydi - Bu nazariya direktorlarni o'z vakolatlari va majburiyatlarini bajarishda yo'l-yo'riq va tartibga solish uchun eng mos keluvchi nazariya hisoblanadi. Kengash monitoring agenti sifatida qaraladi Agentlik "xarajatlari" Agentlarni nazorat qilish va intizomiy javobgarlikka tortish bilan bog'liq xarajatlar: Moliyaviy xarajatlar, monitoring qilishga sarflangan resurslar va vaqt; Direktorlar uchun rag’batlantirish xarajaatlari; yillik hisobot ma'lumotlarini taqdim etish xarajatlari va ushbu ma'lumotlarni ko'rib chiqish uchun asosiy xarajatlar; moliyaviy tahlilchilar va asosiy aksiyadorlar bilan uchrashuvlar xarajaatlari; boshqaruv auditi tartib-qoidalarini o'rnatish xarajatlari. Agentlik "xarajatlari" Kompaniyaning agentlik xarajatlari quyidagilardan iborat bo'ladi: Prisipal tomonidan xarajaatlarning monitoringi; (agent o'g'irlaganligini bilish uchun); agent bilan bog'lanish xarajatlari; (agent o'g'irlik qilmasligi uchun); Oxirgi yo'qotish (agent o'g'irlaganda). Menedjerlik nazariyasi Direktorlar berilgan (delegiyalangan) vakolatlarga asosan rahbarlik vazifasini bajaradilar (ya’ni ularning maqomi yuqori hisoblanadi). Direktorlarga nisbatan har qanday insofli shaxslarga qo‘yiladigan qonunga muvofiq halol va insonlarning manfaati uchun harakat qiladigan talablar qo‘yiladi. Ijtimoiy mas’uliyat nazariyasi “aksiyadorlik jamiyati” konsepsiyasining chegaralarini boshqa manfaatdor tomonlarni ham o‘z ichiga qamrab olgan holda kengaytiradi. Oxirgi tushuncha doirasiga oddiy xodimlardan xodimlar jamlanmasiga qadar, ya’ni kreditorlar, yеtkazib beruvchilar, iste’molchilar va hatto mahalliy jamoaga qadar tarkibiga kirishi mumkin. Ushbu nazariyaga ko‘ra, korporatsiya shunday siyosatga rioya qilishi, shunday qarorlar qabul qilishi kerraki, u butun korporatsiya (jamiyat)ning maqsad va qadriyatlari nuqtai nazaridan eng ma’qul bo‘lgan xatti- harakatlarni amalga oshirishi kerak. Korporativ boshqaruv ishtirokchilari - korporativ boshqaruvning bevosita sub’ektlari; - korporatsiyaning holati va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan, korporatsiyaga nisbattan tashqi infratuzilmaga tegishli bo‘lgan sub’ektlar. Team Production Theory Jamoaviy ishlab chiqarish nazariyasi Menejerlar faqat aksiyadorlar manfaatlariga xizmat qiluvchi agentlar emas balki, vositachi ierarxlar - firmaning aktivlari va natijalari ustidan yakuniy nazorat olib boruvchi va turli guruhlar o’rtasidagi qarama-qarshi manfaatlarni muvozanatlovchi shaxs. Korporativ boshqaruv subyektlari Korporativ boshqaruv subyektlari – o‘zlariga berilgan vakolatlar asosida korporativ boshqaruv ob’ektiga maqsadli ta’sir o‘tkazadigan korporativ boshqaruv munosabatlari tomoni bo‘lmish korporatsiyaning boshqaruv organlari va (yoki) mansabdor shaxslaridir. Ta’kidlash lozimki, “korporativ huquqiy munosabatlar subyektlari” va “korporativ boshqaruv subyektlari” – ko‘lami jihatidan farqli tushunchalardir. •huquq subyektlari: huquqiy layoqatga ega yuridik va jismoniy shaxslar (korporatsiyaning o‘zi, uning ta’sischilari, aksiyadorlar (ishtirokchilar), jismoniy shaxslar – boshqaruv organlari a’zolari); Korporativ huquqiy munosabatlarning subyektlari • boshqarishda ishtirok etuvchi tuzilmalar, shuningdek huquq sub’ekti bo‘lmasligi mumkin bo‘lgan shaxslar. Korporativ boshqaruv sub’ektlari Jamoaviy ishlash nazariyasi Kompaniyaning aktiv va mulklarining egasi aksiyadorlar emas, balki, kompaniyaning o’zi hisoblanadi. - aksiyadorlar firmadagi yagona qoldiq da'vogar va tavakkalchi EMAS; Kompaniyaning barcha ishtirokchilari kompaniyani boshqarishda ishtirok etish uchun o’z sabablari mavjud; Manfaatlar to‘qnashuvi Manfaatlar to‘qnashuvi – bu huquqiy doktrina (ta’limot)da umum qabul qilingan atama bo‘lib, unda shaxs bir vaqtning o‘zida ikkita ziddiyatli manfaatlarga ega bo‘lishi mumkin, ya’ni ulardan biri himoyalanayotgan manfaat, boshqa manfaatga intilish esa himoyalanayotgan manfaatga zarar еtkazishi mumkin. Himoyalanayotgan manfaatlar xususiy ham ommaviy manfaatlar bo‘lishi mumkin, jumladan, cheklanmagan doiradagi jismoniy shaxslar manfaatini ham qamrab olishi mumkin (kreditorlar, aksiyadorlar, investorlar va boshqalar). Hozirgi kunda mazkur konsepsiya huquqiy doktrina (ta’limot)da keng yoyilmoqda.