Korxona faoliyatini boshqarish asoslari va sanoatning maqsadli yo‘nalishlari. Boshqaruv maktablari Reja 1. Korxona boshqaruvining mohiyati va prinsiplari 2. Boshqaruvning axborot ta’minoti 3. Tarmoqni rivojlantirish konsepsiyasi 4. Sohani rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari 5. Boshqaruv maktablari va ularning namoyandalari 11.1. Korxona boshqaruvining mohiyati va printsiplari Ishlab chiqarish korxonalari zamonaviy iqtisodiyotning kichiq yacheykasi bo‘libgina qolmasdan, uni harakatga keltiruvchi kuch va o‘sishni ta’minlovchi asosiy omil sifatida qarali. Korxona faoliyatini tashkil etish va boshqarish masalasi qadimdan iqtisodiyot va boshqaruv sohasining dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Chunki, korxonadagi asosiy omil hisoblangan mehnat va u tomonidan boshqariladigan resurslar jamiyatning o‘zigarib borish jarayonida muntazam takomillashib yangi innovatsion yondoshuvlarni o‘zida mujjasam etib kelmoqda. Korxonada ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va ishlarni bajarish masalalari mehnat resurslari, asosiy vositalar, aylanma mablag‘lar, axborot va kommunikatsiya, shuningdek, tadbirkorlik g‘oyalariga tayangan holda hal etib kelinadi. Sababi, korxona faoliyatining borishi va boshqarilishi aynan shu resurslarni boshqarish bilan olib boriladi. Korxonani boshqarish masalasi o‘zining dolzarbligini shu davrga qadar yo‘qotmay kelishiga yana ta’sir etuvchi omillardan biri, bozor kuchlarining harakatini ham to‘xtovsiz o‘sib borishidir. Bozordagi narx-navo, raqobat, iste’molchilar va Hukumatning me’yorlari korxonalarni muntazam o‘z ustida ishlab borishi va rivojlanishiga undovchi turtki vazifasini bajaradi. «Korxonani boshqarish» - aholi va xalq xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmat ko‘rsatishning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’muriy-xo‘jalik mexanizmlarini amalga oshiriladi. U tabiat va jamiyatning muayyan ishlab chiqarish sharoitlarida rivojlanishining ob’ektiv qonunlari namoyon bo‘lishi va amal qilishiga, shuningdek, korxonalar faoliyatiga bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi davlat miqyosida qabul qilinuvchi qoida, normativ va qonun hujjatlariga tayanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi huquqiy-tashkiliy shakldagi korxonalar, xom ashyo, material va asbob-uskuna etkazib beruvchilar, shuningdek, bevosita mahsulot yoki tovar iste’molchilari (xaridorlar) bilan yangicha iqtisodiy munosabatlar vujudga kelib, rivojlanib bormoqda. Bundan tashqari, korxona, bu – avvalo ishlab chiqarish jamoai, odamlarning turli tarzdagi faoliyati bo‘lib, ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimi yuzaga keladi hamda ma’lum bir turmush tarzi, ma’naviyat va axloq normalari shakllanadi. Bularning barchasi xo‘jalik yuritish shakl va usullarini qayta ko‘rib chiqish, korxonaning iqtisodiyot rivojlanishidagi o‘rni va roliga yangicha yondashishni talab qiladi. Tahlillarning ko‘rsatishicha, istalgan korxonaning faoliyatida turlicha savollar yuzaga keladi. Masalan, korxona qay tarzda faoliyat yuritishi kerak va daromad nimaga bog‘liq bo‘ladi? Samaradorlik va iqtisodiy barqarorlik nimalarga bog‘liq? «Xom ashyo etkazib beruvchilar va iste’molchilar bilan qanday ishlash kerak?» «Mahsulotni sotishda vositachilardan foydalanish zaruriyati; Ishlab chiqarish sur’atini qanday oshirish mumkin?» «Raqobatchilik kurashida nima va qanday omillar muvaffaqiyat keltiradi?» «Ishlab chiqarish va sotishni boshqarish tizimi qanday bo‘lishi lozim?» va hokazolar. Korxonalar faoliyatida biron-bir mahsulotni qachon, qaerda, kimga sotish, nimani, qancha, qanday qilib ishlab chiqarish lozim, degan savolga javob berish muhim ahamiyat kasb etadi. “Printsip” so’zi lotin tilidan olingan bo’lib, asos, dastlabki, ya’ni xatti-harakat yoki faoliyatning asosiy qoidasi, rahbar g’oya ma’nolarini bildiradi. Printsiplarda boshqaruvning ob’ekti va sub’ekti o’rtasidagi ob’ektiv, myhim, takrorlanadigan, nisbiy, typg’yn, aniq, muayyanlik va mohiyat bilan umumiy bog’lanish va aloqadorlik o’z ifodasini topadi. Bu umumiy bog’lanish va aloqadorliklar ma’lum shart-sharoitlarda voqealar rivojining yo’nalishi va xususiyatini belgilab beradi. Bundan ko’rinib turibdiki, boshqarishning qonun-qoidalari va printsiplari faqat hamma uchun majburiy bo’lgan norma, qoida, rasm-rusum, moyilliklar orqali ta’riflanishi va ifodalanishi mumkin (1-jadval). 1-jadval Boshqaruv printsiplari № Printsiplar Izoh 1. Demokratiyalas h printsipi Ishlarni ommani boshqarishga keng ko’lamda jalb qilish, kengash va maslahatlar orqali bajarilishini talab qiladi. 2. Ierarxiya printsipi Boshqarshning pog’onaligiga asolanadi. Bu bir tomondan, markaziy, ikkinchi tomondan esa, viloyat, shahar va tumanlar darajasidagi davlat hokimiyati hamda boshqaruv idoralarining vazifalarini aniq belgilanishini talab qiladi. Samarasiz boshqaruv bo’g’ilari qanchalik ko’p bo’lsa, boshqaruv jarayoni shunchalik chigallashadi. 3. Rejalashtirish printsipi Boshqarish bo’g’inlari o’rtasidagi taraqqiyot nisbatlarini aniqlaydi, shartnomalarning bajarilishini tashkil qiladi va nazorat qiladi. 4. Yakka hokimlik printsipi Boshqarish tayinlangan shaxs tomonidan bajarilib, ynga boshqariladigan ob’ekt, uning mol-mulki, pul mablag’lari ishonib toshiriladi. Yakkahokimlik boshqarishda qatьiy tartib va mehnat intizomini ta’minlaydi. Bunda “Ko’plashib muhokama qilmoq keragu, lekin mas’uliyat yakka bir kishida bo’lmog’i kerak” degan printsip amal qiladi. 5. Ilmiylik printsipi Boshqaruvchilardan chuqur bilimni, o’z sohasi bo’yicha iqtisod, mantiq, puhiyat, matematika, chet tili, texnologiya kabi fanlarni yaxshi bilishni talab qiladi. SHu bilan birga, uning saviyali tashkilotchi, tashabbuskor, g’oyalarga boy, izlanuvchan, bozor kon’yunkturasini yaxshi biladigan, tavakkal qilishdan qo’rqmaydigan mytaxacsis bo’lishini ham talab qiladi. 6. Qayta aloqalar printsipi Topshiriqni berishda “tushundinglarmi?” deb so’rash yetarli emas. Bunday savolga javobgar shaxsdan tasdiqlovchi javobni, topshiriqni to’g’pi tyshynganligini so’rash kerak. 7. Javobgarlik printsipi Bu eng avvalo, boshqaruvchilarning javobgarligini nazarda tutadi. Bajaruvchanlik madaniyati past, mas’uliyatsiz rahbar korxona va xodimlarning sho’ri. Boshqaruvchi uchun huquqiy javobgarlik o’ta yuqori bo’lishi kerak. Shunday qilib, boshqarish printsipi deganda, boshqaruv organlari va rahbarlari faoliyatining negizini tashkil etuvchi asosiy qonun-qoidalar tushuniladi. Boshqarish printsiplari - bu boshqaruv amaliyotida ob’ektiv qonunlardan ongli foydalanish qobiliyati. Hozirgi kunda bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va korxonalarning mustaqil faoliyat ko‘rsatishlariga keng imkoniyatlar ochib berish bilan birga kadrlarga, ularning bilimlari, ko‘nikmalari va malakalariga katta talablar qo‘ymoqda. Bir tomondan fan-texnika taraqqiyoti, ikkinchi tomondan esa bozor munosabatlari va raqobatchilikning rivojlanib borish sharoitlarida mehnat bozorida faqatgina zamonaviy korxonalar iqtisodiyotini yaxshi biluvchi, uning balansini to‘g‘ri tushunuvchi, biznes-reja ishlab chiqarishga qodir, investision va boshqa xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan qarorlarni qabul qilishni to‘g‘ri amalga oshiruvchi mutaxassislar muvaffaqiyatga erishishi mumkin. 11.2. Boshqaruvning axborot ta’minoti Axborot deganda odamlar tushunishi mumkin bo‘lgan va tahlil qilishni, tushunishni va izohlashni talab qiladigan, ramzlar shaklida bo‘ladigan atrofimizdagi dunyo to‘g‘risidagi ma’lumotlar tushuniladi. Boshqaruv faoliyatida ma’lumot bu boshqariladigan va boshqariladigan quyi tizimlarning holati, shuningdek tashqi muhit haqida ma’lumot to‘plamidir. Axborotning eng muhim xususiyati - uni ko‘p marotaba ishlatish imkoniyati. Biroq, barcha tushunchalar, shu jumladan iqtisodiyot va Boshqaruvning tomonidan qo‘llaniladigan narsalar o‘zgarmaydi, ular doimiy ravishda takomillashtirilib boriladi, yangi ma’no va yangi mazmun bilan to‘ldiriladi. Axborot barcha darajadagi menejerlar va mutaxassislar mehnatining asosiy mavzusidir. Turli darajadagi menejerlar, ularning turli vakolatlari faoliyat sohalari ma’lumot to‘plash, saqlash, ishlov berish va ulardan foydalanish usullaridagi farqlarni ko‘rsatadi. SHu bilan birga, har qanday rahbardan axborotni qayta ishlashning ham analitik, ham sintetik usullariga ega bo‘lish talab etiladi. Birinchidan, har qanday ma’lumot parchalanadi, ya’ni analitik ravishda alohida qismlarga, bo‘laklarga, epizodlarga bo‘linadi. So‘ngra, ushbu mozaikadan bilimning yangi tuzilishi yaratiladi, har bir kishi nafaqat shaxsiy tajriba va bilimlarni, balki analitik va sintetik qobiliyatlarni, vaqt o‘tishi bilan sezgi bilan ta’minlaydigan ma’lum bir tuzilmaning tuzilishini yaratadi. Boshqaruv uchun ishlatiladigan ma’lumotlar puxta tayyorgarlikni talab qiladi. Birinchidan, axborot shovqini deb ataladigan narsani yo‘q qilish kerak – bu boshqarish jarayonlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan ma’lumotlar. Yuqori darajadagi ijodiy qobiliyatga ega menejerlar uyushmagan "shovqinli" ma’lumotlardan foydalanishlari mumkin. Ajratilganlardan ko‘ra tajribali menejerlarga qaraganda ko‘proq foydali ma’lumotlarni yig‘ib oling va har tomonlama ishlating. Axborot bilan shovqin bilan birga ehtiyotkorlik bilan ishlov berilmasa, yangi paydo bo‘lgan vaziyatlar, vaziyatning o‘zgarishi, asl ilmiy, texnikaviy yoki iqtisodiy-tashkiliy yangiliklar haqidagi ma’lumotlar chiqarib tashlanishi mumkin. SHuning uchun, axborotni boshqarish bo‘yicha qarorlarni qabul qilish va tayyorlash uchun evristik va rasmiylashtirilgan protseduralar kiritilishi kerak. Axborotni siqish (siqish) aniq maqsadlarga asoslangan, ayniqsa strategik ahamiyatga ega bo‘lgan axborotni ko‘p maqsadli qayta ishlashga imkon beradigan printsiplar asosida amalga oshirilishi kerak. Foydali tarkibiy qismlarni aniqlash va muhim xulosalar chiqarish uchun katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qiluvchi maxsus ekspert guruhlarini tashkil etish tajribasi katta ahamiyatga ega. Boshqaruv amaliyotida ishlatiladigan ma’lumotlarning xilma-xilligi tasniflash usullarini ishlab chiqishni talab qiladi. Axborotni tasniflash tamoyillari: Boshqaruvning turli jihatlari (yuzaga keladigan vazifalarning tabiati): - aslida boshqaruv, iqtisodiy, texnik va texnologik, ijtimoiy-psixologik; - taqdimot usuli: raqamli, alifbo, kodlangan (masalan, elektr zanjirlari); - paydo bo‘lish manbalari: tashqi, ichki; - foydalanish vaqti: doimiy, o‘zgaruvchan; tadbirkorlik subektiga munosabat: kirish, chiqish;foydalanish imkoniyatlari: foydali, ortiqcha, yolg‘on, noto‘g‘ri. Har qanday muammoni hal qilishda etakchi vakolatli va barcha ma’lumotlarga ega bo‘lishi kerak. Aks holda, boshqaruv samaradorligi keskin pasayishi yoki salbiy bo‘lishi mumkin.Inson idrokining tabiati bo‘yicha axborotning turli xil organoleptik shakllarini ajratish mumkin: vizual (vizual), audio ma’lumot (tovush), sezgir, xushbo‘y, shuningdek estrodiol shakllar, masalan, audiovizual. Eng qimmati audiovizual ma’lumotdir, chunki vizual analizator tizimi atrofdagi dunyo haqidagi ma’lumotlarning 94-96% ni ta’minlaydi. Ma’lumotlarni tartibsizligi va yetishmovchiligi boshqaruv samaradorligini keskin pasaytiradi va xato va hatto halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Raqamli ma’lumotlar, kodlangan ma’lumot kabi, boshqariladigan tizimning xilma-xil holatini va uning boshqaruv harakatlariga javobini ifodalashi mumkin. Bunday ma’lumotlardan samarali foydalanish muayyan kasbiy bilimlarni, ko‘nikmalarni, ma’lum kasbiy madaniyatni, psixologik stereotiplarni shakllantirishni talab qiladi. SHu bilan birga, matematik madaniyat, mavhum fikrlash, mavhum mantiqning o‘rni sezilarli darajada oshadi. Tashqi ma’lumotlar bevosita tashqi muhitning tizimiga (tashkilotiga) va tashqi muhitning ta’sirchan qismini aks ettirishi mumkin.Tashkilot uchun ushbu ma’lumot korxonaning o‘zi boshqarolmaydigan sohalarga - iqtisodiy stikllar, siyosiy sharoitlar, bozor sharoitlari, ob-havo, iqlim va boshqalarga tegishli. Ichki ma’lumotlar boshqarish va boshqariladigan tizimlarning holatini tavsiflaydi, masalan, boshqarish tizimining holati, uning shtatlari, boshqariladigan tizimning moddiy va moliyaviy resurslari, mavjud texnologiyalar. Kirish ma’lumotlari energiya, moddalar, tizimga kiradigan ma’lumotlar oqimini, chiqish - tizim mahsulotini tavsiflaydi (masalan, tovarlar va xizmatlar hajmi va nomenklaturasi). Axborotni chindan ham foydali boshqarish bilan bir qatorda, ortiqcha ma’lumotlarni ham qabul qilish mumkin, ular haqiqatan ham ishonchli, ammo hech qanday yangi narsalarni o‘z ichiga olmaydi, keraksiz ravishda olingan yoki olinadigan ma’lumotlarni tafsilotlariga ega. Soxta ma’lumotlar ongli ravishda onglidir, bu uning yolg‘ondan (yolg‘ondan) tub farqi. Ko‘pincha kuchsiz signallar (miqdoriy qiymati boshqa kirish signallarining qiymatidan past bo‘lgan signallar) ichki va tashqi omillarning mumkin bo‘lgan o‘zgarishlari haqida, agar ular odatdagi jarayonga mos kelmasa. Aksariyat korxonalar uchun ma’lumotga bo‘lgan ehtiyoj tarkibi taxminan bir xil. Ma’lumotlar doimiy ravishda va to‘liq ravishda ishlab chiqarish, biznes va boshqa faoliyat turlarini aks ettirishi kerak. Axborotning tarkibi iqtisodiy,huquqiy, texnik bo‘lishi mumkin. Axborot turlari Rejalashtirilgan ma’lumotda kelajakda bajarilishi mumkin bo‘lgan harakatlar tanlovi, shuningdek texnik, iqtisodiy va operatsion-ishlab chiqarishni rejalashtirish bo‘yicha ma’lumotlar mavjud. Ma’lumotnoma ma’lumotlari buxgalteriya hisobi va rejalashtirish ma’lumotlari o‘rtasidagi bog‘liqlikdir. Ma’lumotnoma ma’lumotlari tarkibi ishlab chiqarish turi, mahsulotlarning nomenklaturasi va murakkabligi, ishlab chiqarish texnologiyasi va tashkil etilishi, ichki mehnat taqsimoti, ichki iqtisodiy munosabatlarning rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Buxgalteriya ma’lumotlari dastlabki ma’lumotlarni to‘plash, o‘zgartirish, yozib olish, kompьyuter markazlariga yoki tezkor boshqaruv uchun ma’lumotlarni qayta ishlash uchun boshqaruv blokiga, ma’lumotlarni oqim va muayyan printsiplar bo‘yicha to‘plash va guruhlarga ajratish, yig‘ma ma’lumotlarni yaratish va hisobkitoblarni amalga oshirish bosqichlarini o‘z ichiga oladi. (tahliliy va sintetik hisob, ichki va tashqi hisobotlarni tayyorlash). Korxonada faoliyat jarayonida katta miqdordagi tezkor ma’lumot mavjud. Masalan, elektroenergetikada, korxonaning elektr qurilmalarini tezkor dispetcherlik nazorati bilan, elektr ulanish sxemasi, elektr jihozlarining yuklanishi, uning holati va boshqa narsalar hozirgi vaqt rejimida talab qilinadi. Asosiy ma’lumotlar buxgalteriya hisobining barcha turlari uchun dastlabki ma’lumotlarni taqdim etadi. Boshlang‘ich ma’lumotlarning ko‘pligi menejerlarga to‘liq tushunish, tahlil qilish va o‘z ishlarida foydalanishga imkon bermaydi. O‘z vazifalarini bajarishda ular qisqa sharhlar va boshqa guruhlangan ma’lumotlar bilan ishlashlari kerak. Boshqarish tizimlarida ishlatiladigan ma’lumotlar ma’lum talablarga javob berishi kerak: 1. Kerakli va yetarli miqdordagi va sifatli ma’lumot, sifat tomoni ustunlik qiladi. 2. Axborotning aniqligi. Agar ma’lumot noto‘g‘ri yoki taxminiy bo‘lsa, jiddiy oqibatlarga olib keladigan qaror qabul qilinishi mumkin. 3. Axborotning tezkorligi. Boshqaruv uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar o‘z vaqtida bo‘lishi kerak. Oldindan ma’lumot talab qilinmasligi mumkin. Boshqa tomondan, kechiqtirilgan ma’lumotlar o‘z vaqtida qaror qabul qilishga imkon bermaydi. 4. Axborotning to‘liqligi. Barcha muammolarni samarali hal qilish uchun menejer boshlig‘iga yetarli miqdordagi ma’lumotlar taqdim etilishi kerak. Qisqartirilgan (kesilgan) ma’lumotlar boshqaruv samaradorligini keskin pasaytirishi yoki hatto boshqaruv xatolariga olib kelishi mumkin. Biroq, ma’lumotlarning to‘liqligi talabi uning ko‘payishi bilan chegaralanishi mumkin. 5. Foydalilik. Qaror qabul qilish uchun aniq, aniq ma’lumot kerak, qolganlari ma’lumot shovqinini hosil qiladi. Foydali ma’lumotni shovqinlardan ajratish murakkab tahliliy ish bo‘lib, ko‘pincha qimmatga tushadi. Axborotning texnologik xususiyatlari, uni joylashtirish zichligi, turli sharoitlarda tejash imkoniyati, ishlov berish tezligi, qazib olish, bosib chiqarish, taqdim etish, xizmat ko‘rsatish shakli va boshqalar. 11.3. Menejmentning shakllanish tarixi Ishlab chiqarish har qanday mamlakat iqtisodiy faoliyatining muhim tarkibiy qismi hisoblanib, aynan u shu mamlakat aholisi hayot darajasini belgilab beradi. Ishlab chiqaruvchilar ichki va tashqi bozorda muvaffaqiyatli raqobat olib borishlari uchun ilg’or texnika va texnologiyalarga hamda bunga muvofiq keluvchi tashkiliy tarkibga ham ega bo’lishlari kerak. Korxona madaniyati, axborotlar va inson resurslarini boshqarish bilan bog’liq ko’plab muammolar yuzaga keladiki, bu kabi muammolarni samarali hal bo’lishi, korxonaning texnologik imkoniyatlaridan kelib chiqadigan foyda miqdoriga bog’liq bo’ladi. XVIII asrga kelib kapitalistik ishlab chiqarishning paydo bo’lishi va rivojlanishi bilan bog’liq ravishda ishlab chiqarish jarayonlarini ilmiy tadqiq etish ishlari boshlandi. Mashinali ishlab chiqarish o’z o’rnini maxsuslashtirilgan mehnat faoliyatiga va qudratli, yuqori samarali mexanizmlarga asoslangan ishlab chiqarish tizimiga bo’shatib berdi. Bunda barcha jarayonlar tarkibiy davrlarga ajratilgan edi. Natijada ilmni ishlab chiqarishga keng qo’llash imkoniyati paydo bo’ldi, materialli ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan amaliy tadqiqotlar rivojlandi. Yirik mashinalashgan ishlab chiqarishdagi barcha halqalarning o’zaro uyg’unlashgan faoliyati ishlab chiqarishning barcha qirralari o’rtasida aniq me’yor va mezonga asoslangan aloqalar o’rnatish va unga qatoiy bo’ysunishni talab qilar edi. Bu davrga kelib ishchilar va mashinalar soni ularning ish unumdorligi va sur’ati o’rtasidagi mutanosibligini ta’minlash bo’yicha muammolar paydo bo’ldi. Ishlab chiqarishni texnik tayyorlashdan boshlab, ishlab chiqarishga mo’ljallangan mahsulotni yaratish, texnologik jarayonlarni loyihalashtirish va h.k. kabi ishlab chiqarishni boshqarishning ko’p qirrali vazifalari yuzaga keldi. Bu esa turli faoliyatlar o’rtasida muvofiqlashtirish va uyg’unlashuvni ta’minlashni talab etar edi. Mehnat taqsimoti yuzaga kelishi natijasida boshqaruv- ishlab chiqarish faoliyatining mustaqil faoliyat turi sifatida ajralib chiqdi. Ishlab chiqarish ko’lamining o’sishi, uning tarkibi va hajmining murakkablashuvi, maxsuslashtirilishi va kooperatsiyalashuvining rivojlanishi, mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ishlab chiqarishni boshqarish vazifalarining murakkablashishiga va kengayishiga olib keldi. Bu yerda gap nafaqat ishlab chiqarishni muhandis va texnik boshqarish haqida, balki ishlab chiqarishni boshqarishning barcha funksiyalari hamda uning tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy muammolari haqida ham ketmoqda. Ishlab chiqarish bu muammolarsiz normal faoliyat olib bora olmaydi. Mehnat vositalarining takomillashuvi ham boshqaruv funksiyalariga ob’ektiv zaruriyatni oshirib yubordi. Boshqaruv kapitalistik ishlab chiqarish zamirida mehnatni tashkil etish funksiyasi sifatida yuzaga keldi. Menejerlar, avvalo, yirik kapitalistik korxonalarda paydo bo’ldi. Korxona egasi korxona unchalik katta bo’lmagan va yollanma xodimlari kamchilikni tashkil qilgan kapitalistik ishlab chiqarishning boshlang’ich bosqichlaridagi korxonalarda ishlab chiqarishni o’zi boshqargan va o’zi bevosita ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etgan. Kapitalizmning rivojlanishi barobarida alohida ishchilar va ishchilar guruhlarini bevosita nazorat qilish funksiyasi menejerlarga berilgan edi. Boshqaruv faoliyati monopolistik kapitalizm sharoitida yangi vazifa va vakolatlarni o’zlashtirdi. Bu davr uchun boshqaruv tizimining kengayishi va uning funksiyalaridagi o’zgarishlarning yuzaga kelishi tavsiflidir. Murakkab, ierarxik boshqaruv tizimi faoliyatini ta’minlash uchun katta miqdordagi ichki va tashqi axborot talab qilinar edi. Bu axborotlar boshqaruv tizimining turli xil bo’g’in va bo’limlarida to’plagan edi. Bu esa axborotlarni olish, saqlash, shakllantirish, qayta ishlash bilan bog’liq ish hajmini orttirar edi. Bu holat maomuriyat va yordamchi boshqaruv xodimlari sonining oshishiga olib keldi. Boshqaruv apparatida turli funksiyalarni bajaruvchi maxsuslashtirilgan bo’limlar paydo bo’ldi. Texnik tayyorgarlik va ishlab chiqarishni takomillashtirish; xodimlarni boshqarish va mehnatni tashkil etish; ishlab chiqarishni tezkor boshqarish va nazorat qilish; jihozlarni ta’mirlash va ularga xizmat ko’rsatish; material ta’minot va transport xo’jaligi; mahsulotni sotish; buxgalteriya va moliya kabi funksiyalarni ushbu bo’limlar bajarar edi. O’zbekistonda boshqarishning ilmiy asoslari paydo bo’lishi o’zining chuqur tarixiy ildizlariga ega bo’lib, uning asosiy tamoyillari XIII-XIV asrlarga kelib Turkistonda Amir Temur xukmronligi vaqtida to’la shakllangan edi. Bu davrda yuqori intizom, ijtimoiy ximoya va oliy darajadagi boshqarish tizimiga ega bo’lgan kuchli davlatning bunyodga kelishi o’rta asr davridagi boshqarish uslublari o’zida eng ilg’or g’oyalarni mujassamlashtirganligidan darak beradi. Boshqaruv tizimining samarali tashkil etilishi, uning insonparvarlik, iqtisodiy va oqilona usul bilan tashkil etilishi, uning negizida inson manfaatlari yotganligi, davlat siyosatining boshqaruvga ijobiy ta’siri dunyoda buyuk davlat paydo bo’lishi bilan yakunlanadi. Tarixiy manbalarga ko’ra markazlashgan buyuk, iqtisodiy barkamol, siyosiy barqaror davlatning shakllanishi bilan unda boshqaruvning ilmiy asoslari paydo bo’ldi, shuningdek uning asosiy qoidalari faqat shu davlatdagina emas, balki boshqa o’lkalarda ham davlatni ilmiy boshqarish nazariyasi sifatida qo’llanila boshlandi. Hozirgi menejment nazariyasi fanida ta’kidlangan boshqarishning, insoniy, iqtisodiy, oqilona va samarali shaklini yaratish bo’yicha harakatlar A. Temo’rning “Temur tuzuklari”da o’z aksini topib, hozirgacha ham o’zining qimmatini yo’qotmagan, vaholanki, bugungi mustaqil gurkirab rivojlanayotgan paytda ham boshqarishni tashkil qilishda muhim dastur sifatida amalda qo’llanilmokda, chunki u kimningdir xoxishi tufayli yuzaga kelgan o’tkinchi nazariya bo’lmay, balki tarix sinovlarida o’zining ilmiyligini chuqur isbotlagan yo’nalish sifatida foydalanilmokda. Uning qonuniyatlari va qoidalari o’z davridagi boshqarish ilmi yuqori darajada bo’lganligi uchun ham Markaziy Osiyoda shunday katta davlat samarali boshqarilgan. U o’zining iqtisodiy asoslariga va ixcham tezkor boshqarish devoniga ega bo’lgan bo’lib, unda demokratiya, yakkaxokimlik, ilmiylik, ierarxiya, bilimdonlik tamoyillari o’z aksini topgan. Lekin Amir Temur tomonidan yaratilgan boshqarish ilmiga amal qilmaslik, boshqarishda amaldorlarning nihoyatda ko’payib ketishi, ma’lum sinfiy tamoyillarning inkor qilinishi, asossiz to’lovlar, mayda va iqtisodiy jihatdan kuchsiz davlatlarni vujudga kelishi va natijada o’zaro kelishmovchilik tufayli Turkiston xududida mustaqil davlatlarning umuman barbod bo’lishi fikrimizning dalilidir. XIV asr oxiri va XV asr boshlarida SHayboniyxon tomonidan temuriylar davlatini tiklash yo’lidagi urunishning barbod bo’lishi bilan birga davlatni boshqarish bo’yicha o’sha davrgacha amal qilgan ma’lum nazariyalar, g’oyalar ham unitilib ketdi. Keyinroq temuriylar sulolasi bo’lmish Zaxiriddin Muhammad Bobir bobosi A.Temur g’oyalaridan amaliy foydalandi va nazariy rivojlantirib, “Bobirnoma” asarida uni ilmiy asoslab berdi. Lekin mayda xonliklar va ruslar mustamlakasi davrida mamlakatimizda boshqarish ilmi inqirozga yuz tutdi. Bu davrga kelib, boshqarishning yurtimizga tiqishtirilgan usuli yuqoridan boshqariladigan ma’muriy buyuruqbozlik usuli vujudga kela boshladi. Tarixiy maktablar va ularning menejmentga ko’rsatadigan ta’siri. «Ilmiy menejment» maktabi XIX asrlarning oxiri va XX asrning boshlarida vujudga keldi. Bu maktabning asoschisi amerikalik muxandis va tadqiqotchi Fredrix Teylor (1856-1915) hisoblanadi. Uning nazariyasi keyinchalik «Teylorizm» nomini olgan. F.Teylor ta’limotining asosiy mazmuni yollanma ishchilar unumdorligini oshirishda g’oyatda samarador va maqbul usullarni izlashdir. Uning printsiplariga binoan:  mehnatning har jarayoni, uning ko’lami va ketma-ketligi aniq - puxta ixtisoslashtirilishi shart;  har bir mehnat turi qat’iy vaqt oralig’ida taqsimlanishi lozim;  har bir mehnat jarayoni va xatto bir harakat puxta ishlab chiqilgan qoidalarga bo’ysundirilgan bo’lishi kerak;  yuqoridan berilgan topshiriq va vazifalarni bajarishda doimiy talabchan nazorat bo’lishi lozim;  ishchilar iqtidori, malakasi va qobiliyatiga qarab joy-joyiga qo’yilishi shart;  boshqaruvchi bilan boshqariluvchi ma’suliyatini aniq belgilash va vazifalarni to’g’ri taqsimlash shart. F.Teylorning mehnatni samarali tashkil etish va boshqarishdagi bu bergan takliflari ishlab chiqarishga tadbiq etilganda mehnat unumdorligini 100% ga o’sishiga erishilgan. Ayniqsa, uning qo’llagan xronometraj usuli diqqatga sazovordir. Teylorning zamondoshi va ishining davomchisi T. Emerson mehnatni ilmiy tashkil qilish bo’yicha yirik mutaxasis bo’lib, u boshqarish va mehnatni tashkil qilishning kompleks sistemali tizimini ishlab chiqqan. Uning «Mehnat unumdorligining 12 printsipi» nomli asarida yoritilgan. T.Emerson (1853-1931) ilmiy boshqaruv printsipini mohiyatiga ko’ra quyidagi ketma-ketlikda bayon qilingan. 1. Aniq qo’yilgan maqsad va g’oyalar. 2. Oqil sog’lom fikr. 3. Jozibali, e’tiborli mahsulot. 4. Intizom. 5. Xodimga nisbatan adolatli bo’lish. 6. Tezkor, ishonchli, to’liq, aniq va muntazam hisob-kitob. 7. Dispetcherlash. 8. Me’yorlar va jadvallar. 9. Sharoit bilan ta’minlash. 10. Operatsiyalarni me’yorlash. 11. Standart yo’riqnomalarni tayyorlash. 12. Unumdorlikni rag’batlantirish. Sanoat korxonalarini tashkil etish va boshqarish masalalarini o’rgangan yana bir amerikalik iqtisodchi Gamilton Cherch (1866-1936) o’z diqqat e’tiborini boshqarishning umumiy nazariy tamoyillariga qaratdi. Amerikalik boshqa nazariyotchilardan farqli G.Cherch tayyor qonun - qoidalarni tavsiya qilmagan. U barcha sanoat korxonalarini boshqarishning umumiy nazariy tamoyillarini belgilab berdi, Boshqaruvning umumiy vazifalari bilan uni tashkil etish tamoyillarini ko’rsatib berdi. O’zining «Ishlab chiqarishni boshqarish asoslari» kitobida u boshqarish vazifalarining quyidagi klassifikatsiyasini bayon qilib bergan: loyihalashtirish, uskuna bilan ta’minlash, buyuruvchilik, hisob va amalga oshirish. G.Cherch kitobining ayrim nazariy qoidalar hozirgi davrda ham ilmiy va amaliy qimmatga egadir. Genri Ford ishlab chiqarish korxonalarini boshqarishning tashkiliy- texnikaviy tamoyillarini yaratgan. Fordizm faqat boshqaruv texnikasi va tashkil etish rivojlanishida emas, balki mehnat unumdorligi o’sishida ham yangi bosqich bo’ldi. Ford ham Teylor singari kam harajat bilan yuqori mehnat unumdorligiga erishishni maqsad qilib ko’ygan bo’lsada, unga boshqa yo’l bilan erishishga harakat kildi. Teylor inson mehnatini tashkil etishga alohida e’tibor bergan bo’lsa, Ford texnika, texnologiya, ishlab chiqarishni takomillashtirishga e’tibor bergan. Ilmiy boshqaruv rivojlanishiga hisob va rejalashtirishning rasm usulini ishlab chiqqan Genri Gant (1861-1919) va ishini maqbullashtirish uchun standart harakatlarni qo’llab ayrim ishlarni bajarish usullarini taklif etgan Frenk Gilbert (1868-1924) salmoqli xissa qo’shganlar. SHunday qilib, Teylor va uning izdoshi Gamilton CHerch (1866-1936), Genri Gant (1861-1919), Frenk Gilbert (1868-1924) va boshqalar Boshqaruv nazariyasi rivojlanishning boshqaruv kontseptsiyasi vujudga kelgan XIX-XX asrlar chegarasida XX asrning 20-yillargacha davom etdi. Mumtoz (ma’muriy) menejment maktabining mohiyati va shakllanishi. «Mumtoz»chilar tashkilotga keng qamrovli kelajak nuqtai nazaridan yondashib, undagi umumiy xususiyatlar va qonunniyatlarni aniqlashga o’rinishgan. Maqsad – boshqarishning universal usullarini yaratish orqali muvaffaqiyatga erishish edi. Ular boshqarishning quyidagi ikki jixatiga e’tiborini qaratishgan:  tashkilotning oqilona boshqaruv tizimini ishlab chiqish. Ular tashkilotning bo’linmalar yoki ishchi guruhlarga bo’lishni moliya, ishlab chiqarish va marketing boshqarishni takomillashtirishning muhim tomonlari deb hisoblangan;  tashkilotning oqilona tarkibi va ishlovchilarning oqilona boshqarilishiga erishish. Shu maqsadda boshqarishda yakkaboshchilik bo’lishni va ishchi faqat bitta boshliqdan topshiriq olish va unga bo’ysunishi lozim degan g’oyani ilgari surishgan. Anri Fayol boshqaruv fanining rivojlanishiga salmoqli xissa qo’shgan frantsuz olimlaridandir. U Frantsiyadagi ko’mir qazib oluvchi yirik kompaniyani boshqargan. A.Fayol o’zining boy amaliy tajribasini «Umumiy va sanoat boshqaruvi» (1916) nomli kitobida umumlashtirgan. Uning ilgari surgan quyidagi boshqaruv g’oyalari hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Anri Fayol boshqarish tamoyillari: 1. Mehnat taqsimoti. 2. Vakolat va ma’suliyat. 3. Intizom. 4. Yakkaboshlik. 5. Yo’nalishning (maqsad) bir xilligi. 6. SHaxsiy manfaatlarni umumiy manfaatga bo’ysunishi. 7. Xodimlarni taqdirlash. 8. Markazlashish. 9. Boshqaruvdagi ierarxiya. 10. Tartib. 11. Adolat. 12. Xodim uchun ish joyining doimiyligi.