Korxona maxsulotlariga narxni shakllanishi

Yuklangan vaqt

2025-02-25

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

16

Faytl hajmi

54,6 KB


Korxona maxsulotlariga narxni shakllanishi REJA 1. Narxning iqtisodiy mohiyati va turlari 2. Korxonaning narx siyosati 3. Tarmoqda narxning shakllanishi 4. Narxni aniqlash usullari 1. Narxning iqtisodiy mohiyati va turlari Narx bozor kategoriyasi bo‘lib, tovarlar ayirboshlanganda yuz beradigan munosabatlarni anglatadi. Oqilona, ilmiy jihatdan asoslangan baho va baholash iqtisodiyotning ilmiy va amaliy vositalaridan biri hisoblanadi. Nazariy jixatdan olib qaralganda, narx - tovar qiymatining puldani ifodasidir. Amaliy jixatdan qaralganda esa, baho – muhim iqtisodiy vosita, dastak hisoblanadi. Ma’lumki, qiymat ishlab chiqarish kategoriyasi bo‘lib, ishlab chiqarishning o‘zidani mehnat sarfi bilan bog‘liq munosabatlarni ifoda etadi. Tovarning yaratilishida moddiylashgan va jonli mehnat sarf qilinadi, ularning majmuasi qiymat demakdir. Ammo qiymat har qanday mehnat sarfi emas. Qiymat tovarni yaratishga ketgan ijtimoiy zarur mehnat sarfi, aniqrog`i extiyojni qondira olgani sababli bozorda tan olingan mehnat sarfidir, chunki mehnatning bir qismini, agar u kerakli bo‘lmasa, bozor inkor etadi va shu qism qiymatni yaratishda ishtirok etmaydi. Bozorda turli mehnat sarflari umumiy, ya’ni ijtimoiy zarur mehnat sarfiga keltiriladi va shu sarfning pulda ifodalanishi bahoni hosil qiladi. Narxning iqtisodiy mazmunini uning funksiyalari yaqqol ko‘rsatib beradi. Baho nimaga tegishli bo‘lishidan qat’iy nazar (tovar, xizmat, ish kuchi, qarz puli narxini, buning farqi yo‘q) besh asosiy funksiyani bajaradi:
Korxona maxsulotlariga narxni shakllanishi REJA 1. Narxning iqtisodiy mohiyati va turlari 2. Korxonaning narx siyosati 3. Tarmoqda narxning shakllanishi 4. Narxni aniqlash usullari 1. Narxning iqtisodiy mohiyati va turlari Narx bozor kategoriyasi bo‘lib, tovarlar ayirboshlanganda yuz beradigan munosabatlarni anglatadi. Oqilona, ilmiy jihatdan asoslangan baho va baholash iqtisodiyotning ilmiy va amaliy vositalaridan biri hisoblanadi. Nazariy jixatdan olib qaralganda, narx - tovar qiymatining puldani ifodasidir. Amaliy jixatdan qaralganda esa, baho – muhim iqtisodiy vosita, dastak hisoblanadi. Ma’lumki, qiymat ishlab chiqarish kategoriyasi bo‘lib, ishlab chiqarishning o‘zidani mehnat sarfi bilan bog‘liq munosabatlarni ifoda etadi. Tovarning yaratilishida moddiylashgan va jonli mehnat sarf qilinadi, ularning majmuasi qiymat demakdir. Ammo qiymat har qanday mehnat sarfi emas. Qiymat tovarni yaratishga ketgan ijtimoiy zarur mehnat sarfi, aniqrog`i extiyojni qondira olgani sababli bozorda tan olingan mehnat sarfidir, chunki mehnatning bir qismini, agar u kerakli bo‘lmasa, bozor inkor etadi va shu qism qiymatni yaratishda ishtirok etmaydi. Bozorda turli mehnat sarflari umumiy, ya’ni ijtimoiy zarur mehnat sarfiga keltiriladi va shu sarfning pulda ifodalanishi bahoni hosil qiladi. Narxning iqtisodiy mazmunini uning funksiyalari yaqqol ko‘rsatib beradi. Baho nimaga tegishli bo‘lishidan qat’iy nazar (tovar, xizmat, ish kuchi, qarz puli narxini, buning farqi yo‘q) besh asosiy funksiyani bajaradi:
1. Bozor muvozanatini ta’minlash funksiyasi. Bunda baho bozordani talab va taklifning xajmi va tarkibiga ta’sir etish orqali ularni muvozanat xolatiga keltiradi. 2. Hisob-kitob, o`lchov funksiyasi. Baho qiymatning puldani ifodasi, chunki bajarilgan ish xajmi, foyda-zararning barchasi bahoasosida hisob-kitob qilinadi. 3. Iqtisodiy regulyator funksiyasi. Baho bozor iqtisodiyotining asosiy vositalaridan biridir. Undani o‘zgarish bozor xolati (kon’yukturasi)ni bildiradi. 4. Raqobat vositasi funksiyasi. Raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga keltiruvchi kuch hisoblanadi. Baho vositasida bellashuv raqobatning asosiy ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. Firmalar o‘z raqiblarini yengish, ularni bozordan siqib chiqarish uchun bahoni o‘zgartirib turadilar. 5. Ijtimoiy ximoya funksiyasi. Bahoayrim axoli toifalarini kambag`allikdan saqlash vazifasini o`taydi. Odatdaaxolining nochor va muxtoj qatlamlariga tovarlar arzonlashtirilgan baholarda sotiladi. Bular ijtimoiy dotasiyalangan baholar bo‘lib, ularni moliyaviy jixatdan davlat byudjeti yoki byudjetdan tashqari mablag`lar ta’minlaydi. Dotasiyalangan baholarni davlat Bozor iqtisodiyotining o‘ziga xos tizimi borki, u o‘zaro bog`langan, bir-birini taqozo etuvchi, ammo turli maqsadlarda qo‘llanuvchi baholar majmuasidan tashkil topadi. Bahoning shakllanish jarayoni murakkab bo‘lib, uning ishtirokchilari g`oyat ko‘pchilikni tashkil etadi. Baholar turli vazifalarni bajarganligi sababli ham ularning turi ko‘p. Narxlarning asosiy turlariga quyidanilar kiradi: 1. Ulgurji baholar. Tovarlar ko`tarasiga katta miqdorda sotilganda bu baholardan foydalaniladi. Bunday bahoni asosan ulgurji savdo-sotiq olib boriladigan savdo markazlarida uchratish mumkin. 2. Chakana baholar. Tovarlar bevosita iste’molchilarga sotilganda foydalaniladi. Bu baho o‘z ichiga tovar ulgurji narxini, chakana savdo tashkilotchilarining harajati va foydasini oladi. 3. Nufuzli baholar. Bu baholardan obro` talab iste’molchilarga tovarlar sotilganda va xizmatlar ko‘rsatilganda foydalaniladi. 4. Dotasiyali baholar. Bunda tovarlar davlat byudjeti hisobidan arzonlashtirilgan baholardaolinadi.
1. Bozor muvozanatini ta’minlash funksiyasi. Bunda baho bozordani talab va taklifning xajmi va tarkibiga ta’sir etish orqali ularni muvozanat xolatiga keltiradi. 2. Hisob-kitob, o`lchov funksiyasi. Baho qiymatning puldani ifodasi, chunki bajarilgan ish xajmi, foyda-zararning barchasi bahoasosida hisob-kitob qilinadi. 3. Iqtisodiy regulyator funksiyasi. Baho bozor iqtisodiyotining asosiy vositalaridan biridir. Undani o‘zgarish bozor xolati (kon’yukturasi)ni bildiradi. 4. Raqobat vositasi funksiyasi. Raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga keltiruvchi kuch hisoblanadi. Baho vositasida bellashuv raqobatning asosiy ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. Firmalar o‘z raqiblarini yengish, ularni bozordan siqib chiqarish uchun bahoni o‘zgartirib turadilar. 5. Ijtimoiy ximoya funksiyasi. Bahoayrim axoli toifalarini kambag`allikdan saqlash vazifasini o`taydi. Odatdaaxolining nochor va muxtoj qatlamlariga tovarlar arzonlashtirilgan baholarda sotiladi. Bular ijtimoiy dotasiyalangan baholar bo‘lib, ularni moliyaviy jixatdan davlat byudjeti yoki byudjetdan tashqari mablag`lar ta’minlaydi. Dotasiyalangan baholarni davlat Bozor iqtisodiyotining o‘ziga xos tizimi borki, u o‘zaro bog`langan, bir-birini taqozo etuvchi, ammo turli maqsadlarda qo‘llanuvchi baholar majmuasidan tashkil topadi. Bahoning shakllanish jarayoni murakkab bo‘lib, uning ishtirokchilari g`oyat ko‘pchilikni tashkil etadi. Baholar turli vazifalarni bajarganligi sababli ham ularning turi ko‘p. Narxlarning asosiy turlariga quyidanilar kiradi: 1. Ulgurji baholar. Tovarlar ko`tarasiga katta miqdorda sotilganda bu baholardan foydalaniladi. Bunday bahoni asosan ulgurji savdo-sotiq olib boriladigan savdo markazlarida uchratish mumkin. 2. Chakana baholar. Tovarlar bevosita iste’molchilarga sotilganda foydalaniladi. Bu baho o‘z ichiga tovar ulgurji narxini, chakana savdo tashkilotchilarining harajati va foydasini oladi. 3. Nufuzli baholar. Bu baholardan obro` talab iste’molchilarga tovarlar sotilganda va xizmatlar ko‘rsatilganda foydalaniladi. 4. Dotasiyali baholar. Bunda tovarlar davlat byudjeti hisobidan arzonlashtirilgan baholardaolinadi.
5. Davlat baholari. Bu ishlab chiqaruvchilarga davlat tomonidan buyurtma berilganda qo‘llaniladi. 6. Mavsumiy baholar. Bu mavsumiy ishlab chiqariladigan tovarlarga belgilanadi. 7. Milliy va jaxon baholari.Aloxida tovarning baynalmilal harajatlari. Bunda jaxon bozoridani talab va taklif nisbati hisobgaolinadi. 8. Standart baholar. Haridor cho‘ntagidani pulga qarab, ma’lum davrgacha o‘zgarmaydigan qat’iy standart narxlar qo‘llaniladi. 9. Preyskurant baholar. Bu baholar sotuvchi uchun mo‘ljal baho, haridor uchun bildirishlik yoki ma’lumot baho hisoblanadi. Ishlab chiqargan maxsulotni sotish uchun muzokaralarga tayyorgarlik ko‘rish mobaynida tadbirkor eng avvalo, o‘zi uchun maqbul bo‘lgan baho ko‘rsatkichlarini aniqlashga harakat qiladi. Shu maqsadda u bahoni uchgaajratadi. Ya’ni maksimal (eng yuqori), minimal (eng past) vaob’ektiv baho. Maksimal baho - (sotuvchi nuqtai nazaridan) - bu muzokaralarni shu bahodan boshlash mumkin bo‘lgan ko‘rsatkichidir. Minimal baho - (qo`shilishi mumkin bo‘lgan eng past baho) - bu tovar narxining shunday ko‘rsatkichiqi, tadbirkor muzokaralar davomida undan tushmaslikka harakat qiladi. Ob’ektiv baho - bu tarkibida o‘rtacha sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan u yoki bu tovarning o‘rtacha bahosidir. Bahoning iqtisodiyotdani o‘rni beqiyos katta bo‘lganidan uning har bir turidan oqilona foydalanish tadbirkorlik uchun muhim ahamiyatga ega. Shu sababli korxonalar va firmalar narx, belgilashga katta e’tibor beradilar. Ular o‘zlarining narx strategiyasini ishlab chiqishda quyidani maqsadlarni ko‘zlaydilar: - tovar sotishni ko‘paytirish; - ko‘proq foyda olish; - o`rnini muayyan mavqeini saqlab qolish. Tovar sotishni ko‘paytirishdan uch natija kutiladi: a) tovar sotishni ko‘paytirish orqali bozorda o‘z hissasini oshirish, imkon bo‘lganda bozorni o‘z nazoratiga olish; b) har bir tovarni (tovar birligini) sotishdan tushadigan foydaning
5. Davlat baholari. Bu ishlab chiqaruvchilarga davlat tomonidan buyurtma berilganda qo‘llaniladi. 6. Mavsumiy baholar. Bu mavsumiy ishlab chiqariladigan tovarlarga belgilanadi. 7. Milliy va jaxon baholari.Aloxida tovarning baynalmilal harajatlari. Bunda jaxon bozoridani talab va taklif nisbati hisobgaolinadi. 8. Standart baholar. Haridor cho‘ntagidani pulga qarab, ma’lum davrgacha o‘zgarmaydigan qat’iy standart narxlar qo‘llaniladi. 9. Preyskurant baholar. Bu baholar sotuvchi uchun mo‘ljal baho, haridor uchun bildirishlik yoki ma’lumot baho hisoblanadi. Ishlab chiqargan maxsulotni sotish uchun muzokaralarga tayyorgarlik ko‘rish mobaynida tadbirkor eng avvalo, o‘zi uchun maqbul bo‘lgan baho ko‘rsatkichlarini aniqlashga harakat qiladi. Shu maqsadda u bahoni uchgaajratadi. Ya’ni maksimal (eng yuqori), minimal (eng past) vaob’ektiv baho. Maksimal baho - (sotuvchi nuqtai nazaridan) - bu muzokaralarni shu bahodan boshlash mumkin bo‘lgan ko‘rsatkichidir. Minimal baho - (qo`shilishi mumkin bo‘lgan eng past baho) - bu tovar narxining shunday ko‘rsatkichiqi, tadbirkor muzokaralar davomida undan tushmaslikka harakat qiladi. Ob’ektiv baho - bu tarkibida o‘rtacha sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan u yoki bu tovarning o‘rtacha bahosidir. Bahoning iqtisodiyotdani o‘rni beqiyos katta bo‘lganidan uning har bir turidan oqilona foydalanish tadbirkorlik uchun muhim ahamiyatga ega. Shu sababli korxonalar va firmalar narx, belgilashga katta e’tibor beradilar. Ular o‘zlarining narx strategiyasini ishlab chiqishda quyidani maqsadlarni ko‘zlaydilar: - tovar sotishni ko‘paytirish; - ko‘proq foyda olish; - o`rnini muayyan mavqeini saqlab qolish. Tovar sotishni ko‘paytirishdan uch natija kutiladi: a) tovar sotishni ko‘paytirish orqali bozorda o‘z hissasini oshirish, imkon bo‘lganda bozorni o‘z nazoratiga olish; b) har bir tovarni (tovar birligini) sotishdan tushadigan foydaning
kamayishiga rozi bo‘lgan xolda tovarlarni ko‘plab sotish orqali keladigan yalpi foydani oshirish; v) tovarni ko‘p sotish natijasida uning xajmiga nisbatan savdo-sotiq harajatlarini qisqartirish. Bozordan raqiblarni surib chiqarib, o‘z mavqeini mustaxkamlash uchun firmalar maxsus narx qo‘llaydilar, uni bozorga kirib olish narxi yoki demping narx deb ataladi. Bu narx raqibni sindirishga qaratilganligidan davlat uni ta’qiqlaydi, shu sababli firmalar uni yashirin qo‘llaydilar va bu ish rasmiy narxning bir qismini kechib yuborish shaklida bo‘ladi. Raqobatli bozor soitida mahsulot narxi talab va taklif muvozanati asosida o‘rnatiladi. Mahsulot narxining shakllanishiga yana quyidagi bir qancha omillar ham ta’sir ko‘rsatadi: - mahsulotga bo‘lgan talab darajasi va unga ta’sir etuvchi omillar; - bozordagi taklif darajasi va unga ta’sir etuvchi omillar; - bozor kon’yukturasi va raqobat muhiti; - mahsulotni ishlab chiqarish harajatlari, tannarxi va foyda mepyori; - taklif etilayotgan mahsulotning sifati, dizayni va foydalilik darajasi; - narxlarni davlat tomonidan tartibga solib turilishi va boshqalar. Mahsulotga talab qanchalik yuqori va taklif qanchalik kam bo‘lsa, mahsulot narxi shuncha yuqori bo‘ladi. Xuddi shuningdek, taklif hajmining o‘zgarishiga ishlab chiqarish texnologiyasi, foydalaniladigan resurslar narxi, ishlab chiqarishni moliyalashtirish soitlari, soliqlar va dotasiyalar, bozordagi ishlab chiqaruvchilar soni va boshqa mahsulotlar narxi kabi omillar ta’sir ko‘rsatadi. Bozorda ushbu omillar ta’sirida talab va taklif hajmining o‘zgarishi, bozor muvozanatining o‘zgarishiga va oqibatda mahsulot narxining o‘zgarishiga olib keladi. Talab qonuniga asosan iste’molchilar narx arzonlashuvi ta’sirida ko‘proq mahsulot harid qilishga moyil bo‘ladilar. Ammo, iste’molchilar talabining narx o‘zgarishiga nisbatan sezuvchanligi mahsulotning xususiyatiga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin. Ayrim mahsulotlar narxining o‘zgarishiga nisbatan iste’molchilarning sezuvchanligi yuqori bo‘ladi va narxdagi ozgina o‘zgarishlar ta’sirida mahsulotga bo‘lgan talab miqdori sezilarli darajada o‘zgaradi. Bunday mahsulotlarga bo‘lgan talab o‘zgaruvchan talab (elastik talab) deb ataladi.
kamayishiga rozi bo‘lgan xolda tovarlarni ko‘plab sotish orqali keladigan yalpi foydani oshirish; v) tovarni ko‘p sotish natijasida uning xajmiga nisbatan savdo-sotiq harajatlarini qisqartirish. Bozordan raqiblarni surib chiqarib, o‘z mavqeini mustaxkamlash uchun firmalar maxsus narx qo‘llaydilar, uni bozorga kirib olish narxi yoki demping narx deb ataladi. Bu narx raqibni sindirishga qaratilganligidan davlat uni ta’qiqlaydi, shu sababli firmalar uni yashirin qo‘llaydilar va bu ish rasmiy narxning bir qismini kechib yuborish shaklida bo‘ladi. Raqobatli bozor soitida mahsulot narxi talab va taklif muvozanati asosida o‘rnatiladi. Mahsulot narxining shakllanishiga yana quyidagi bir qancha omillar ham ta’sir ko‘rsatadi: - mahsulotga bo‘lgan talab darajasi va unga ta’sir etuvchi omillar; - bozordagi taklif darajasi va unga ta’sir etuvchi omillar; - bozor kon’yukturasi va raqobat muhiti; - mahsulotni ishlab chiqarish harajatlari, tannarxi va foyda mepyori; - taklif etilayotgan mahsulotning sifati, dizayni va foydalilik darajasi; - narxlarni davlat tomonidan tartibga solib turilishi va boshqalar. Mahsulotga talab qanchalik yuqori va taklif qanchalik kam bo‘lsa, mahsulot narxi shuncha yuqori bo‘ladi. Xuddi shuningdek, taklif hajmining o‘zgarishiga ishlab chiqarish texnologiyasi, foydalaniladigan resurslar narxi, ishlab chiqarishni moliyalashtirish soitlari, soliqlar va dotasiyalar, bozordagi ishlab chiqaruvchilar soni va boshqa mahsulotlar narxi kabi omillar ta’sir ko‘rsatadi. Bozorda ushbu omillar ta’sirida talab va taklif hajmining o‘zgarishi, bozor muvozanatining o‘zgarishiga va oqibatda mahsulot narxining o‘zgarishiga olib keladi. Talab qonuniga asosan iste’molchilar narx arzonlashuvi ta’sirida ko‘proq mahsulot harid qilishga moyil bo‘ladilar. Ammo, iste’molchilar talabining narx o‘zgarishiga nisbatan sezuvchanligi mahsulotning xususiyatiga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin. Ayrim mahsulotlar narxining o‘zgarishiga nisbatan iste’molchilarning sezuvchanligi yuqori bo‘ladi va narxdagi ozgina o‘zgarishlar ta’sirida mahsulotga bo‘lgan talab miqdori sezilarli darajada o‘zgaradi. Bunday mahsulotlarga bo‘lgan talab o‘zgaruvchan talab (elastik talab) deb ataladi.
Ikkinchi tur mahsulotlar narxining o‘zgarishi ularga bo‘lgan talab miqdoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Ko‘pincha, kundalik va zarurat buyumlari narxiga nisbatan iste’molchilar talabining sezuvchanligi past bo‘ladi. Bunday mahsulotlarga bo‘lgan talab nisbatan o‘zgaruvchan bo‘lmagan talab (noelastik talab) deb ataladi. Sanoat mahsulotlariga bo‘lgan talabning o‘zgaruvchanligi (elastikligi) unchalik katta bo‘lmaydi. Ya’ni, iste’molchilar daromadlarining o‘sishi qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan talabning o‘sishiga unchalik ta’sir etmaydi va bu qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxini o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Talab qonuniga asosan iste’molchilar narx arzonlashuvi ta’sirida ko‘proq mahsulot harid qilishga moyil bo‘ladilar. Ammo, iste’molchilar talabining narx o‘zgarishiga nisbatan sezuvchanligi mahsulotning xususiyatiga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin. Ayrim mahsulotlar narxining o‘zgarishiga nisbatan iste’molchilarning sezuvchanligi yuqori bo‘ladi va narxdagi ozgina o‘zgarishlar ta’sirida mahsulotga bo‘lgan talab miqdori sezilarli darajada o‘zgaradi. Odatda, dabdaba va hasham buyumlari narxiga nisbatan iste’molchilar talabining sezuvchanligi yuqori bo‘ladi. Masalan, yengil avtomobillar narxining oshishi unga bo‘lgan talabning sezilarli qisqarishiga olib keladi. Bunday mahsulotlarga bo‘lgan talab o‘zgaruvchan talab (elastik talab) deb ataladi. Ikkinchi tur mahsulotlar narxining o‘zgarishi ularga bo‘lgan talab miqdoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Ko‘pincha, kundalik va zarurat buyumlari narxiga nisbatan iste’molchilar talabining sezuvchanligi past bo‘ladi. Masalan, uy-joy, non, tuz, dori-darmon, gugurt kabi mahsulotlar narxining o‘zgarishi ularga bo‘lgan talab miqdoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Bunday mahsulotlarga bo‘lgan talab nisbatan o‘zgaruvchan bo‘lmagan talab (noelastik talab) deb ataladi. Mavsumiylik harakteri natijasida ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarish hajmining yilning bir davrida talabdan ortib ketishiga yoki ikkinchi bir davrida talabdan kamayib ketishiga olib keladi. Masalan, pomidor va bodring ishlab chiqarish yoz oylarida ko‘payib, qish va erta narxrda keskin kamayib ketadi. Natijada bunday mahsulotlar narxi yil davomida tebranib turadi. Sanoat mahsulotlar bozorida narxning bir qancha turlari amal qiladi (9.1- chizma).
Ikkinchi tur mahsulotlar narxining o‘zgarishi ularga bo‘lgan talab miqdoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Ko‘pincha, kundalik va zarurat buyumlari narxiga nisbatan iste’molchilar talabining sezuvchanligi past bo‘ladi. Bunday mahsulotlarga bo‘lgan talab nisbatan o‘zgaruvchan bo‘lmagan talab (noelastik talab) deb ataladi. Sanoat mahsulotlariga bo‘lgan talabning o‘zgaruvchanligi (elastikligi) unchalik katta bo‘lmaydi. Ya’ni, iste’molchilar daromadlarining o‘sishi qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan talabning o‘sishiga unchalik ta’sir etmaydi va bu qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxini o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Talab qonuniga asosan iste’molchilar narx arzonlashuvi ta’sirida ko‘proq mahsulot harid qilishga moyil bo‘ladilar. Ammo, iste’molchilar talabining narx o‘zgarishiga nisbatan sezuvchanligi mahsulotning xususiyatiga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin. Ayrim mahsulotlar narxining o‘zgarishiga nisbatan iste’molchilarning sezuvchanligi yuqori bo‘ladi va narxdagi ozgina o‘zgarishlar ta’sirida mahsulotga bo‘lgan talab miqdori sezilarli darajada o‘zgaradi. Odatda, dabdaba va hasham buyumlari narxiga nisbatan iste’molchilar talabining sezuvchanligi yuqori bo‘ladi. Masalan, yengil avtomobillar narxining oshishi unga bo‘lgan talabning sezilarli qisqarishiga olib keladi. Bunday mahsulotlarga bo‘lgan talab o‘zgaruvchan talab (elastik talab) deb ataladi. Ikkinchi tur mahsulotlar narxining o‘zgarishi ularga bo‘lgan talab miqdoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Ko‘pincha, kundalik va zarurat buyumlari narxiga nisbatan iste’molchilar talabining sezuvchanligi past bo‘ladi. Masalan, uy-joy, non, tuz, dori-darmon, gugurt kabi mahsulotlar narxining o‘zgarishi ularga bo‘lgan talab miqdoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Bunday mahsulotlarga bo‘lgan talab nisbatan o‘zgaruvchan bo‘lmagan talab (noelastik talab) deb ataladi. Mavsumiylik harakteri natijasida ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarish hajmining yilning bir davrida talabdan ortib ketishiga yoki ikkinchi bir davrida talabdan kamayib ketishiga olib keladi. Masalan, pomidor va bodring ishlab chiqarish yoz oylarida ko‘payib, qish va erta narxrda keskin kamayib ketadi. Natijada bunday mahsulotlar narxi yil davomida tebranib turadi. Sanoat mahsulotlar bozorida narxning bir qancha turlari amal qiladi (9.1- chizma).
Korxona mahsulotiga o‘rnatiladigan narx darajasini belgilashda tadbirkorlar o‘zaro bog‘liqlikda amal qiluvchi narxlar tizimi va ularning turlarini yaxshi bilishi kerak. Narxlar tizimini ularning ma’lum bir xususiyatlariga muvofiq turkumlarga ajratish qabul qilingan: 1. Tovar aylanmasi va xizmat ko‘rsatish (ish bajarish) hajmiga ko‘ra: - ishlab chiqarish narxi – ishlab chiqaruvchi tomonidan katta hajmdagi mahsulotlarni buyurtma bo‘yicha korxonalarga va ulgurji savdo tashkilotlariga sotish narxlaridan tashkil to‘adi. Bu narx mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi va uni sotish bilan bog‘liq (shu jumladan, tegishli boshqaruv harajatlari) davr harajatlariga tegishli foyda miqdorini qo‘shib hisoblanadi; - ulgurji narxlar – ulgurji savdo korxonalari tomonidan chakana savdo bilan shug‘ullanuvchilarga yoki boshqa korxonalarga yirik miqdordagi mahsulotlarni sotish narxlaridan iborat bo‘ladi. Ulgurji narx ishlab chiqarish narxiga savdo korxonasining barcha muomala harajatlarini hamda tegishli foyda miqdorini qo‘shib belgilanadi; - chakana narxlar – sotuvchi tomonidan mahsulotlarni chakana savdo tarmog‘i orqali kichiq miqdorlarda yoki donalab (kilolab, grammlab, litrlab, metrlab va hokazo) sotish narxlaridan tashkil to‘adi. Bu narx ulgurji narxga chakana savdo korxonasining barcha muomala harajatlarini hamda tegishli foyda miqdorini qo‘shib belgilanadi; - harid narxlari – davlat ehtiyojlari uchun harid qilinadigan mahsulotlarga davlat tomonidan o‘rnatiladigan narx; 2. Davlat tomonidan tartibga solinishi yoki erkinligi darajasiga ko‘ra: - erkin narxlar – ishlab chiqaruvchi va haridor o‘rtasida o‘zaro manfaatdorlik asosida talab va taklifdan kelib chiqib o‘rnatiladi; - tartibga solinadigan narxlar – asosan talab va taklifdan kelib chiqib o‘rnatiladigan, ammo, o‘sish surpatlari yoki quyi va yuqori chegaralari davlat tomonidan tartibga solinadigan narxlarni o‘z ichiga oladi (aholi iste’moli uchun zarur bo‘lgan un, shakar va o‘simlik yog‘i kabi mahsulotlar narxlari); - qat’iy o‘rnatiladigan narxlar – davlat tomonidan ayrim turdagi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan mahsulotlarga nisbatan qat’iy belgilanadigan narxlardan
Korxona mahsulotiga o‘rnatiladigan narx darajasini belgilashda tadbirkorlar o‘zaro bog‘liqlikda amal qiluvchi narxlar tizimi va ularning turlarini yaxshi bilishi kerak. Narxlar tizimini ularning ma’lum bir xususiyatlariga muvofiq turkumlarga ajratish qabul qilingan: 1. Tovar aylanmasi va xizmat ko‘rsatish (ish bajarish) hajmiga ko‘ra: - ishlab chiqarish narxi – ishlab chiqaruvchi tomonidan katta hajmdagi mahsulotlarni buyurtma bo‘yicha korxonalarga va ulgurji savdo tashkilotlariga sotish narxlaridan tashkil to‘adi. Bu narx mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi va uni sotish bilan bog‘liq (shu jumladan, tegishli boshqaruv harajatlari) davr harajatlariga tegishli foyda miqdorini qo‘shib hisoblanadi; - ulgurji narxlar – ulgurji savdo korxonalari tomonidan chakana savdo bilan shug‘ullanuvchilarga yoki boshqa korxonalarga yirik miqdordagi mahsulotlarni sotish narxlaridan iborat bo‘ladi. Ulgurji narx ishlab chiqarish narxiga savdo korxonasining barcha muomala harajatlarini hamda tegishli foyda miqdorini qo‘shib belgilanadi; - chakana narxlar – sotuvchi tomonidan mahsulotlarni chakana savdo tarmog‘i orqali kichiq miqdorlarda yoki donalab (kilolab, grammlab, litrlab, metrlab va hokazo) sotish narxlaridan tashkil to‘adi. Bu narx ulgurji narxga chakana savdo korxonasining barcha muomala harajatlarini hamda tegishli foyda miqdorini qo‘shib belgilanadi; - harid narxlari – davlat ehtiyojlari uchun harid qilinadigan mahsulotlarga davlat tomonidan o‘rnatiladigan narx; 2. Davlat tomonidan tartibga solinishi yoki erkinligi darajasiga ko‘ra: - erkin narxlar – ishlab chiqaruvchi va haridor o‘rtasida o‘zaro manfaatdorlik asosida talab va taklifdan kelib chiqib o‘rnatiladi; - tartibga solinadigan narxlar – asosan talab va taklifdan kelib chiqib o‘rnatiladigan, ammo, o‘sish surpatlari yoki quyi va yuqori chegaralari davlat tomonidan tartibga solinadigan narxlarni o‘z ichiga oladi (aholi iste’moli uchun zarur bo‘lgan un, shakar va o‘simlik yog‘i kabi mahsulotlar narxlari); - qat’iy o‘rnatiladigan narxlar – davlat tomonidan ayrim turdagi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan mahsulotlarga nisbatan qat’iy belgilanadigan narxlardan
iborat bo‘ladi (strategik ahamiyatga ega bo‘lgan neftь mahsulotlari, mineral o‘g‘itlar va boshqa resurslar narxlari). 3. Asoslanishi nuqtai-nazaridan: - bazis narxi – haridor va sotuvchi o‘rtasidagi muzokaralar vositasida o‘rnatilib, muayyan miqdor va sifatdagi (sortdagi) mahsulotlarni ma’lum bir muddatlarda yetkazib berish stlaridan kelib chiqib belgilanadi. Unga binoan, haqiqatda yetkazib berilgan mahsulot miqdori, sifati (sorti) va muddatlari stnomada belgilanganidan farqlansa, bazis narxiga nisbatan ma’lum bir chegirma yoki ustamalar ko‘zda tutilishi mumkin; - haqiqiy narx – bazis narxga nisbatan turli ustama yoki chegirmalar qo‘llanilgandan keyingi haqiqiy bitim narxi; - ma’lumot beradigan narxlar – kataloglar, jurnallar, gazetalar, bukletlar, preyskurantlar va boshqa savdo xabarnomalarida cho‘ etiladigan hamda mutaxassislar tomonidan shu turdagi tovarlarga narx belgilashda mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladigan narxlarni anglatadi; - preyskurant narxlari – ma’lumot beradigan narx turlaridan biri bo‘lib, ishlab chiqaruvchi korxonaning yoki sotuvchi firmaning preyskurantlarida aks ettiriladi; - taqqoslama narxlar – bir necha yillar davomida mahsulot ishlab chiqarish va sotish dinamikasini aniqlash hamda ularni taqqoslama holda solishtirish maqsadida qo‘llaniladi (davlat tomonidan statistik hisobot shakllari uchun o‘rnatiladi). 4. Amal qilish muddati bo‘yicha: - doimiy (qat’iy) narxlar – mahsulotni yetkazib berish stnomasi amal qiladigan davr mobaynida o‘zgarmaydi; - joriy narxlar – aynan mahsulot sotilayotgan davrda amal qilayotgan narxlar darajasini ifodalaydi va bozor konpyukturasiga qarab o‘zgarib turishi mumkin; - mavsumiy narxlar – yilning ma’lum bir davri uchun o‘rnatiladigan narxlar darajasi (masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga yilning turli mavsumlarida turlicha narx o‘rnatiladi); - o‘zgaruvchi narxlar – bozordagi talab va taklif muvozanati hamda inflyatsiya darajasidan kelib chiqib o‘sib yoki kamayib borish xususiyatga ega. Bunda sotuvchi va haridor kelishuviga asosan bazis narxi o‘rnatilib, turli omillar ta’sirida narxda yuz berishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar stnomada kelishib olinadi.
iborat bo‘ladi (strategik ahamiyatga ega bo‘lgan neftь mahsulotlari, mineral o‘g‘itlar va boshqa resurslar narxlari). 3. Asoslanishi nuqtai-nazaridan: - bazis narxi – haridor va sotuvchi o‘rtasidagi muzokaralar vositasida o‘rnatilib, muayyan miqdor va sifatdagi (sortdagi) mahsulotlarni ma’lum bir muddatlarda yetkazib berish stlaridan kelib chiqib belgilanadi. Unga binoan, haqiqatda yetkazib berilgan mahsulot miqdori, sifati (sorti) va muddatlari stnomada belgilanganidan farqlansa, bazis narxiga nisbatan ma’lum bir chegirma yoki ustamalar ko‘zda tutilishi mumkin; - haqiqiy narx – bazis narxga nisbatan turli ustama yoki chegirmalar qo‘llanilgandan keyingi haqiqiy bitim narxi; - ma’lumot beradigan narxlar – kataloglar, jurnallar, gazetalar, bukletlar, preyskurantlar va boshqa savdo xabarnomalarida cho‘ etiladigan hamda mutaxassislar tomonidan shu turdagi tovarlarga narx belgilashda mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladigan narxlarni anglatadi; - preyskurant narxlari – ma’lumot beradigan narx turlaridan biri bo‘lib, ishlab chiqaruvchi korxonaning yoki sotuvchi firmaning preyskurantlarida aks ettiriladi; - taqqoslama narxlar – bir necha yillar davomida mahsulot ishlab chiqarish va sotish dinamikasini aniqlash hamda ularni taqqoslama holda solishtirish maqsadida qo‘llaniladi (davlat tomonidan statistik hisobot shakllari uchun o‘rnatiladi). 4. Amal qilish muddati bo‘yicha: - doimiy (qat’iy) narxlar – mahsulotni yetkazib berish stnomasi amal qiladigan davr mobaynida o‘zgarmaydi; - joriy narxlar – aynan mahsulot sotilayotgan davrda amal qilayotgan narxlar darajasini ifodalaydi va bozor konpyukturasiga qarab o‘zgarib turishi mumkin; - mavsumiy narxlar – yilning ma’lum bir davri uchun o‘rnatiladigan narxlar darajasi (masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga yilning turli mavsumlarida turlicha narx o‘rnatiladi); - o‘zgaruvchi narxlar – bozordagi talab va taklif muvozanati hamda inflyatsiya darajasidan kelib chiqib o‘sib yoki kamayib borish xususiyatga ega. Bunda sotuvchi va haridor kelishuviga asosan bazis narxi o‘rnatilib, turli omillar ta’sirida narxda yuz berishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar stnomada kelishib olinadi.
5. Oldi-sotdi stnomasi kelishuviga ko‘ra: - stnoma (faktura) narxi – stnomada belgilangan mahsulotni yetkazib berish stlaridan kelib chiqib sotuvchi va haridor o‘rtasida kelishuv asosida o‘rnatiladi/ 9.2. Korxonaning narx siyosati Narx siyosati - bu davlatning iqtisodiy siyosati va iqtisodiy strategiyasining muhim ajralmas qismidir. SHu sababli ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirishda, mehnatkashlarning tashabbusi va omilkorligini rivojlantirishda baho belgilash siyosati aloxida o`rin egallaydi. Bahoni xo‘jalik mexanizmi va o‘zini o‘zi pul bilan ta’minlashning ko`tarib turuvchi ustuni deyish mumkin. Jamoaning va ayrim xodimning daromadlari, ular iqtisodiy manfaatlari narxning, ya’ni bahoning to‘g‘ri belgilanishiga bog‘liqdir. Baho bamisoli barometr kabi bozor xolatini ko‘rsatib turadi, u pasayib ketsa, tovar bozori kasodga uchraydi, tovar nafsiz bo‘lib, uni boshqa tovar bilan almashtirish yoki uning sifatini yaxshilash zarurligi kun tartibiga qo`yiladi. Baho pul muomalasi xolatiga, kreditlash samaradorligi va iqtisodiyotning moliyaviy sog`lomligi bilan bog‘liq. Davlatning, korxona (firma) lar va ularda ishlovchilarning, umuman axolining o‘zaro rejali bog`lanishi baho yordamidaamalgaoshiriladi, ijtimoiy resurslardan foydalanish ta’minlanadi, yalpi ichki maxsulotni hisobgaolish va taqsimlash amalgaoshiriladi. Bahoni tovar qiymati belgilaydi, ammo bozor iqtisodi soitida u aniq qiymatdan yuqori yoki kam bo‘lishi mumkin, bu esa bozordani o`sha maxsulotga bo‘lgan talab va taklifga bog‘liq bo‘ladi. Tovar bahosining darajasi, Shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaliligi darajasi va boshqa tovarlar o`rnini bosaolishi, muomaladani pulning harid quvvatiga ham boqlig` bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti soitida baho yordamida korxonalar ishlab chiqarishini tashkil etishning asosiy muommolaridan biri, nima ishlab chiqarish foydali ekanligini hal etadi. Baho tovar taklifi, axolining to‘lov qobiliyati, ishlab chiqarish resurslarining oshib yoki kamayib ketishi to‘g‘risida korxona egalarigaaxborot beruvchi vosita hamdir. Bahoning yana bir vazifasi qiymat o`lchovidir, bunda qilingan harajatlar vaolingan natija ma’lum bir narx yordamida hisob-kitob qilinadi.
5. Oldi-sotdi stnomasi kelishuviga ko‘ra: - stnoma (faktura) narxi – stnomada belgilangan mahsulotni yetkazib berish stlaridan kelib chiqib sotuvchi va haridor o‘rtasida kelishuv asosida o‘rnatiladi/ 9.2. Korxonaning narx siyosati Narx siyosati - bu davlatning iqtisodiy siyosati va iqtisodiy strategiyasining muhim ajralmas qismidir. SHu sababli ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirishda, mehnatkashlarning tashabbusi va omilkorligini rivojlantirishda baho belgilash siyosati aloxida o`rin egallaydi. Bahoni xo‘jalik mexanizmi va o‘zini o‘zi pul bilan ta’minlashning ko`tarib turuvchi ustuni deyish mumkin. Jamoaning va ayrim xodimning daromadlari, ular iqtisodiy manfaatlari narxning, ya’ni bahoning to‘g‘ri belgilanishiga bog‘liqdir. Baho bamisoli barometr kabi bozor xolatini ko‘rsatib turadi, u pasayib ketsa, tovar bozori kasodga uchraydi, tovar nafsiz bo‘lib, uni boshqa tovar bilan almashtirish yoki uning sifatini yaxshilash zarurligi kun tartibiga qo`yiladi. Baho pul muomalasi xolatiga, kreditlash samaradorligi va iqtisodiyotning moliyaviy sog`lomligi bilan bog‘liq. Davlatning, korxona (firma) lar va ularda ishlovchilarning, umuman axolining o‘zaro rejali bog`lanishi baho yordamidaamalgaoshiriladi, ijtimoiy resurslardan foydalanish ta’minlanadi, yalpi ichki maxsulotni hisobgaolish va taqsimlash amalgaoshiriladi. Bahoni tovar qiymati belgilaydi, ammo bozor iqtisodi soitida u aniq qiymatdan yuqori yoki kam bo‘lishi mumkin, bu esa bozordani o`sha maxsulotga bo‘lgan talab va taklifga bog‘liq bo‘ladi. Tovar bahosining darajasi, Shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaliligi darajasi va boshqa tovarlar o`rnini bosaolishi, muomaladani pulning harid quvvatiga ham boqlig` bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti soitida baho yordamida korxonalar ishlab chiqarishini tashkil etishning asosiy muommolaridan biri, nima ishlab chiqarish foydali ekanligini hal etadi. Baho tovar taklifi, axolining to‘lov qobiliyati, ishlab chiqarish resurslarining oshib yoki kamayib ketishi to‘g‘risida korxona egalarigaaxborot beruvchi vosita hamdir. Bahoning yana bir vazifasi qiymat o`lchovidir, bunda qilingan harajatlar vaolingan natija ma’lum bir narx yordamida hisob-kitob qilinadi.
Baholar tovar-pul munosabatlari muomalasining shakli va realizatsiya qilinadigan maxsulot turiga ko‘ra farqlanadi. Ammo bahoning turlari bir biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ular yagona tizimni tashkil etadi. Mazkur tizimning muhim elementlari quyidanilardir: a) ulgurji baholar. Ular firmalar o‘z maxsulotlarini katta xajmda boshqa firmalarga yoki vositachilarga va ulgurji savdo tashkilotlariga sotayotganlirida qo‘llaniladi. Ulgurji baho korxonalarga ishlab chiqarish harajatlarini qoplashni, zarur foydaolishni ta’minlab berishi zarur; b) chakana baholar. Ulardan tovarlarni bevosita iste’molchilarga sotishda foydalaniladi. Bu baholarga davlat savdosi, xususiy mulk egalari do`konlari va bozorda yuzaga kelayotgan baholar kiradi. CHakana baho darajasi axolining real daromadlari bilan belgilanadi. v) harid baholari qishloq xo‘jaligi maxsulotlarining davlat tomonidan sotib olinishida ishlatiladi. g) dunyo baholari halqaro savdo munosabatlarida qo‘llaniladi. Baholar tovar ishlab chiqarishning rivojlanishiga o‘z vazifalari orqali ta’sir etadi. Bozorda turli mehnat sarflari umumiy, ya’ni ijtimoiy zarur mehnat sarfiga keltiriladi va shu sarfning pulda ifodalanishi bahoni hosil qiladi. Bozorda sotuvchi bilan haridor o‘rtasidani iqtisodiy munosabat bo‘lganidan narxning shakllanishida har ikki tomon ishtirok etadi. Haridor deganda, biz tovar va xizmatlarni iste’mol etuvchilar – fuqarolar, ishlab chiqarishni yurgizish uchun resurslarni sotib oluvchi firmalarni tushunamiz. Baholarning shakllanishida tovarni ishlab chiqarishdan tortib, iste’molgaetgungacha bo‘lgan mehnat sarflari ishtirok etadi. Jamiki harajatlar baho tarkibiga kiradi. Bahoni shakllantiradigan asosiy omillar esa quyidanicha: 1. Iqtisodiy harajat darajasi; 2. Tovarlarning naflilik darajasi; 3. Tovarga bo‘lgan talab va uning taklifi; 4. Raqobat shakllari va usullari; 5. Tovarni iste’mol qilish vaqti. Raqobat cheklangan bozorlarda (sof monopoliya, monopolistik raqobat, oligopoliya) ishlab chiqaruvchilarning o`rni bozor narxlarini belgilovchi muhim
Baholar tovar-pul munosabatlari muomalasining shakli va realizatsiya qilinadigan maxsulot turiga ko‘ra farqlanadi. Ammo bahoning turlari bir biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ular yagona tizimni tashkil etadi. Mazkur tizimning muhim elementlari quyidanilardir: a) ulgurji baholar. Ular firmalar o‘z maxsulotlarini katta xajmda boshqa firmalarga yoki vositachilarga va ulgurji savdo tashkilotlariga sotayotganlirida qo‘llaniladi. Ulgurji baho korxonalarga ishlab chiqarish harajatlarini qoplashni, zarur foydaolishni ta’minlab berishi zarur; b) chakana baholar. Ulardan tovarlarni bevosita iste’molchilarga sotishda foydalaniladi. Bu baholarga davlat savdosi, xususiy mulk egalari do`konlari va bozorda yuzaga kelayotgan baholar kiradi. CHakana baho darajasi axolining real daromadlari bilan belgilanadi. v) harid baholari qishloq xo‘jaligi maxsulotlarining davlat tomonidan sotib olinishida ishlatiladi. g) dunyo baholari halqaro savdo munosabatlarida qo‘llaniladi. Baholar tovar ishlab chiqarishning rivojlanishiga o‘z vazifalari orqali ta’sir etadi. Bozorda turli mehnat sarflari umumiy, ya’ni ijtimoiy zarur mehnat sarfiga keltiriladi va shu sarfning pulda ifodalanishi bahoni hosil qiladi. Bozorda sotuvchi bilan haridor o‘rtasidani iqtisodiy munosabat bo‘lganidan narxning shakllanishida har ikki tomon ishtirok etadi. Haridor deganda, biz tovar va xizmatlarni iste’mol etuvchilar – fuqarolar, ishlab chiqarishni yurgizish uchun resurslarni sotib oluvchi firmalarni tushunamiz. Baholarning shakllanishida tovarni ishlab chiqarishdan tortib, iste’molgaetgungacha bo‘lgan mehnat sarflari ishtirok etadi. Jamiki harajatlar baho tarkibiga kiradi. Bahoni shakllantiradigan asosiy omillar esa quyidanicha: 1. Iqtisodiy harajat darajasi; 2. Tovarlarning naflilik darajasi; 3. Tovarga bo‘lgan talab va uning taklifi; 4. Raqobat shakllari va usullari; 5. Tovarni iste’mol qilish vaqti. Raqobat cheklangan bozorlarda (sof monopoliya, monopolistik raqobat, oligopoliya) ishlab chiqaruvchilarning o`rni bozor narxlarini belgilovchi muhim
omillardan hisoblanadi. Monopoliya soitida bozorda bir turdani maxsulotlar taklif qilinishi sababli baho ustidan to‘liq nazorat amalgaoshiriladi. Bu degani monopolist ishlab chiqaruvchilarning narx belgilashdani xukmronligi, iste’molchi daromadlari cheklangani bo‘lib, to`qnash keladi. O`rnini bosuvchi tovarlarning mavjudligi ham ularning baho belgilashdani mutlaq imkoniyatini cheklaydi. Oligopoliya soitida esaaloxida ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) bir-biriga bog‘liq bo‘lganliklari sababli baholarni mustaqil belgilashga botinaolmaydilar. Faqat baho belgilashda yashirincha kelishishlari mumkin. Bahoning shakllanishini quyidanicha ifodalash mumkin (10.1-chizma). Bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayonida bahoning roli va ahamiyati beqiyosdir. Ma’lumki, hozirgi zamon iqtisodiyoti bozor iqtisodiyotidir. Bu iqtisodiyot Yer yuzidani ko‘pgina davlatlarda turli darajada va o‘ziga xos xususiyatlar bilan rivojlanib bormoqda. Uning mohiyat belgilarini eng rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida ko‘rish mumkin. Uning ana shunday belgilaridan biri, narxlarning liberallashuvi, narx-navoning erkin shakllanishidir. Tovarlar narxini davlat yuqoridan belgilamaydi. U bozordani talab va taklifga qarab, haridor bilan sotuvchining savdolashuvi asosida yuzaga keladi. Kelishilgan narxlar esa bozor munosabatlariga xizmat qiladi. Narx pul bilan o`lchanadi. Bozor iqtisodiyoti pulsiz bo‘lishi mumkin emas. Pul esa iqtisodiy munosabatlarning asosiy vositasi bo‘lib, iqtisodiyotda o`ta muhim rol` o`ynaydi. Pul munosabatlari bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. Pul oboroti, pul emissiyasi, qadri-qimmati, inflyatsiya, valyuta kursi kabi xodisalar iqtisodiy vaziyatning ko‘zgusi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotida tovar taqchilligi bo‘lmaydi, shu sababdan bozorda ishlab chiqaruvchi emas, balki iste’molchi (haridor) o‘z izmini o`tkazadi, tovar va xizmatlarni sifati va narxiga qarab tanlab olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ko‘rib chiqqanimizdek, bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayonida narxning roli va ahamiyati juda katta. Baho shakllanishida raqobat muhim o`rin tutadi. Raqobatda yutib chiqish yoki yutkazish bahoni belgilashga ham bog‘liq. Raqobatlashuv jarayonida haridor ko‘p bo‘lsa, yuqori narx tashkil topadi. Agar sotuvchilar ko‘p bo‘lib, ular raqobatlashishsa, past baholar vujudga keladi.
omillardan hisoblanadi. Monopoliya soitida bozorda bir turdani maxsulotlar taklif qilinishi sababli baho ustidan to‘liq nazorat amalgaoshiriladi. Bu degani monopolist ishlab chiqaruvchilarning narx belgilashdani xukmronligi, iste’molchi daromadlari cheklangani bo‘lib, to`qnash keladi. O`rnini bosuvchi tovarlarning mavjudligi ham ularning baho belgilashdani mutlaq imkoniyatini cheklaydi. Oligopoliya soitida esaaloxida ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) bir-biriga bog‘liq bo‘lganliklari sababli baholarni mustaqil belgilashga botinaolmaydilar. Faqat baho belgilashda yashirincha kelishishlari mumkin. Bahoning shakllanishini quyidanicha ifodalash mumkin (10.1-chizma). Bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayonida bahoning roli va ahamiyati beqiyosdir. Ma’lumki, hozirgi zamon iqtisodiyoti bozor iqtisodiyotidir. Bu iqtisodiyot Yer yuzidani ko‘pgina davlatlarda turli darajada va o‘ziga xos xususiyatlar bilan rivojlanib bormoqda. Uning mohiyat belgilarini eng rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida ko‘rish mumkin. Uning ana shunday belgilaridan biri, narxlarning liberallashuvi, narx-navoning erkin shakllanishidir. Tovarlar narxini davlat yuqoridan belgilamaydi. U bozordani talab va taklifga qarab, haridor bilan sotuvchining savdolashuvi asosida yuzaga keladi. Kelishilgan narxlar esa bozor munosabatlariga xizmat qiladi. Narx pul bilan o`lchanadi. Bozor iqtisodiyoti pulsiz bo‘lishi mumkin emas. Pul esa iqtisodiy munosabatlarning asosiy vositasi bo‘lib, iqtisodiyotda o`ta muhim rol` o`ynaydi. Pul munosabatlari bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. Pul oboroti, pul emissiyasi, qadri-qimmati, inflyatsiya, valyuta kursi kabi xodisalar iqtisodiy vaziyatning ko‘zgusi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotida tovar taqchilligi bo‘lmaydi, shu sababdan bozorda ishlab chiqaruvchi emas, balki iste’molchi (haridor) o‘z izmini o`tkazadi, tovar va xizmatlarni sifati va narxiga qarab tanlab olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ko‘rib chiqqanimizdek, bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayonida narxning roli va ahamiyati juda katta. Baho shakllanishida raqobat muhim o`rin tutadi. Raqobatda yutib chiqish yoki yutkazish bahoni belgilashga ham bog‘liq. Raqobatlashuv jarayonida haridor ko‘p bo‘lsa, yuqori narx tashkil topadi. Agar sotuvchilar ko‘p bo‘lib, ular raqobatlashishsa, past baholar vujudga keladi.
Raqobat kurashida harajatlarni qoplamaydigan, binobarin, zarar keltiradigan o`ta past baholar ham paydo bo‘ladi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xo‘jalikni oqilona yuritish esa moliyaviy aloqalar va qiymat qonunlaridan foydalanishni talab qiladi. Ayrim buyumlarning bahosini o‘zgartirish evaziga davlat ularga bo‘lgan extiyojni hamda ularni harid qilishni boshqaradi. Jumladan, inson sog`lig`iga putur yetkazuvchi maxsulotlarning narxini oshirish evaziga ularni harid qilinishini chegaralash va aksincha, ba’zi oziq-ovqat maxsulotlarining narxini me’yorda ushlab turish orqali extiyojlarni to‘laroq qondirish muloxazamizga dalil bo‘la oladi. 9.1-chizma. Narxning shakllanishi. 9.3.Tarmoqda narxning shakllanishi. Narxni aniqlash usullari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Yoqilg‘i-energetika resurslari hamda boshqa yuqori likvidli mahsulotlar bilan ta’minlash borasida raqobat muhitini NARXNING SHAKLLANISHI Firmaning baho hususidagi o’z nufuzi (imidji) Raqiblarning baho xususidagi nufuzi Talab omillari Harajat omillari Raqiblarning bozordagi ulushi Firmaning bozordagi o’z ulushi Raqobat omillari Raqiblarning reklama dinamikasi Firmaning reklama dinamikasi Raqiblarning mahsulot nufuzi Firmaning mahsulot nufuzi(imidji) Sotuvchilarning bahoni shakllantirishi Kelajakda mijozlarni mo’ljallash
Raqobat kurashida harajatlarni qoplamaydigan, binobarin, zarar keltiradigan o`ta past baholar ham paydo bo‘ladi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xo‘jalikni oqilona yuritish esa moliyaviy aloqalar va qiymat qonunlaridan foydalanishni talab qiladi. Ayrim buyumlarning bahosini o‘zgartirish evaziga davlat ularga bo‘lgan extiyojni hamda ularni harid qilishni boshqaradi. Jumladan, inson sog`lig`iga putur yetkazuvchi maxsulotlarning narxini oshirish evaziga ularni harid qilinishini chegaralash va aksincha, ba’zi oziq-ovqat maxsulotlarining narxini me’yorda ushlab turish orqali extiyojlarni to‘laroq qondirish muloxazamizga dalil bo‘la oladi. 9.1-chizma. Narxning shakllanishi. 9.3.Tarmoqda narxning shakllanishi. Narxni aniqlash usullari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Yoqilg‘i-energetika resurslari hamda boshqa yuqori likvidli mahsulotlar bilan ta’minlash borasida raqobat muhitini NARXNING SHAKLLANISHI Firmaning baho hususidagi o’z nufuzi (imidji) Raqiblarning baho xususidagi nufuzi Talab omillari Harajat omillari Raqiblarning bozordagi ulushi Firmaning bozordagi o’z ulushi Raqobat omillari Raqiblarning reklama dinamikasi Firmaning reklama dinamikasi Raqiblarning mahsulot nufuzi Firmaning mahsulot nufuzi(imidji) Sotuvchilarning bahoni shakllantirishi Kelajakda mijozlarni mo’ljallash
takomillashtirish, suiiste’molchiliklar va talon-tarojliklar sharoitini tugatish, to‘lov intizomini mustahkamlash, debitorlik va kreditorlik qarzlarini kamaytirish chora- tadbirlari to‘g‘risida» 2017 yil 14 noyabrdagi PQ-3386-son qarorini ijro etish, shuningdek, monopol mahsulotlar ro‘yxati va turlarini tubdan qisqartirish, monopoliyaga qarshi tartibga solishning xalqaro printsiplariga o‘tishni ta’minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Tovar bozorlarida monopoliyaga qarshi tartibga solishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Qarorida Tovar bozorida sotiladigan tovarlarning (ishlar, xizmatlarning) monopol yuqori va monopol past narxlarini aniqlash tartibi to‘g‘risidagi nizom muvofiq tovar yoki moliya bozorida ustun mavqeni egallab turgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar davlat reestriga kiritilgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan sotiladigan, ular bo‘yicha ushbu sub’ektning ustun mavqei e’tirof etilgan tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) monopol yuqori va monopol past narxlar aniqlanishi tartibini nazarda tutadi. Ushbu Nizom talablari narxlari davlat tomonidan tartibga solinadigan tovarlarni ishlab chiqaruvchi (ishlarni bajaruvchi, xizmatlar ko‘rsatuvchi) (keyingi o‘rinlarda tovar deb ataladi) xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga nisbatan tatbiq etilmaydi.Tovarning monopol yuqori narxi, agar ushbu narx: - bunday tovarni ishlab chiqarish va sotish uchun zarur bo‘lgan xarajatlar hamda foyda summasidan yuqori bo‘lsa; - asossiz xarajatlarning o‘rnini qoplashga yoki tovarning sifatini pasaytirish natijasida qo‘shimcha foyda olishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, tovar bozorida ustun mavqeni egallab turgan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan belgilanadigan tovarning narxi hisoblanadi. Agar tovar narxi birja savdolari yakunlari bo‘yicha shakllangan bo‘lsa, bunday narx monopol yuqori narx deb e’tirof etilmaydi. Bunda, ushbu Nizom normalari birja savdolarida narxlar boshlang‘ich narx sifatida qo‘llanilishiga tatbiq etiladi. Tovar bozorida sotuvchi yoki sotib oluvchi sifatida ustun mavqeni egallab turgan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan tovarning tannarxidan past darajada va ushbu tovarni sotishdan zarar keltiradigan darajada belgilanadigan, natijada raqobatning cheklanishiga olib keladigan narx tovarning monopol past narxidir.
takomillashtirish, suiiste’molchiliklar va talon-tarojliklar sharoitini tugatish, to‘lov intizomini mustahkamlash, debitorlik va kreditorlik qarzlarini kamaytirish chora- tadbirlari to‘g‘risida» 2017 yil 14 noyabrdagi PQ-3386-son qarorini ijro etish, shuningdek, monopol mahsulotlar ro‘yxati va turlarini tubdan qisqartirish, monopoliyaga qarshi tartibga solishning xalqaro printsiplariga o‘tishni ta’minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Tovar bozorlarida monopoliyaga qarshi tartibga solishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Qarorida Tovar bozorida sotiladigan tovarlarning (ishlar, xizmatlarning) monopol yuqori va monopol past narxlarini aniqlash tartibi to‘g‘risidagi nizom muvofiq tovar yoki moliya bozorida ustun mavqeni egallab turgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar davlat reestriga kiritilgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan sotiladigan, ular bo‘yicha ushbu sub’ektning ustun mavqei e’tirof etilgan tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) monopol yuqori va monopol past narxlar aniqlanishi tartibini nazarda tutadi. Ushbu Nizom talablari narxlari davlat tomonidan tartibga solinadigan tovarlarni ishlab chiqaruvchi (ishlarni bajaruvchi, xizmatlar ko‘rsatuvchi) (keyingi o‘rinlarda tovar deb ataladi) xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga nisbatan tatbiq etilmaydi.Tovarning monopol yuqori narxi, agar ushbu narx: - bunday tovarni ishlab chiqarish va sotish uchun zarur bo‘lgan xarajatlar hamda foyda summasidan yuqori bo‘lsa; - asossiz xarajatlarning o‘rnini qoplashga yoki tovarning sifatini pasaytirish natijasida qo‘shimcha foyda olishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, tovar bozorida ustun mavqeni egallab turgan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan belgilanadigan tovarning narxi hisoblanadi. Agar tovar narxi birja savdolari yakunlari bo‘yicha shakllangan bo‘lsa, bunday narx monopol yuqori narx deb e’tirof etilmaydi. Bunda, ushbu Nizom normalari birja savdolarida narxlar boshlang‘ich narx sifatida qo‘llanilishiga tatbiq etiladi. Tovar bozorida sotuvchi yoki sotib oluvchi sifatida ustun mavqeni egallab turgan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan tovarning tannarxidan past darajada va ushbu tovarni sotishdan zarar keltiradigan darajada belgilanadigan, natijada raqobatning cheklanishiga olib keladigan narx tovarning monopol past narxidir.