KURS ISHI KORXONALAR EKSPORT VA IMPORT FAOLIYATI TAHLILI MUNDARIJA KIRISH ..................................................................................................................... 3 I BOB. Eksport va importning nazariy asoslari.. ................................................ 5 1.1 Eksport va import tushunchasi va ularning ahamiyati. ....................................... 5 1.2 Eksport va import faoliyatining turlari ……………………………………………...7 1.3 Korxonalarda eksport va import jarayonlarining huquqiy asoslari.. ................ 11 1.4. Xalqaro savdo siyosatining eksport va importga ta'siri……………………....14 II -bob. Korxonalar eksporti va importi tahlili.…………………….................21 2.1. Korxonalarning eksport va import faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar.………21 2.2. Eksport va import ko‘rsatkichlarining tahlil metodlari………………………24 2.3. Korxonalarda eksport va import hajmini aniqlash usullari…………………..27 2.4. Import qilinadigan xomashyo va mahsulotlarning tahlili……………………29 2.5. Valyuta kursining eksport va importga ta’siri……………………………….31 XULOSA…………………………………………………………………………35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................. 36 2 KIRISH O‘zbekistonda iqtisodiyotning rivojlanishi xalqaro savdo faoliyatining kengayishi bilan chambarchas bog‘liq. Korxonalar eksporti va importi mamlakatning iqtisodiy taraqqiyoti, yangi ish o‘rinlari yaratilishi va innovatsion texnologiyalarning jalb qilinishi uchun muhim omil hisoblanadi. Oʻzbekistonda bozor iqtisodiyotining rivojlanishi tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish va korxonalarning pul-iqtisodiy mustaqilligi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Valyuta bozorining faoliyat koʻrsatish sohasi yildan-yilga kengayib bormoqda: erkin tadbirkorlik zonalari yaratilmoqda, chet el kapitali ishtirokidagi korxonalar soni koʻpaymoqda, turli sanoat va ijtimoiy tuzilmalarga xorijiy investitsiyalar jalb qilinmoqda. Milliy iqtisodiyotning xalqaro mehnat taqsimotiga bosqichma-bosqich jalb etilishi kuzatilmoqda. Bunday sharoitda pul-kredit va moliyaviy faoliyatni tashkil etish, tartibga solish va texnologiyasi masalalari muhim ahamiyat kasb etadi. Milliy iqtisodiyot va global iqtisodiy tizim integratsiyasining keyingi jarayoni birinchi navbatda tashqi iqtisodiy faoliyatda buxgalteriya hisobi va nazoratining yanada mukammal tizimini talab etadi. Eksport stratеgiyasiga uning asosiy tarkibiy qismi bo’lmish ishlab chiqarishni va ta’minot manbalarini joylashtirish stratеgiyasi, hamda asosiy maqsadi dunyoning har xil burchaklaridagi bozorlarni tayyor mahsulotlar bilan ta’minlashdan iborat bo’lgan sotish stratеgiyasidan iborat. Xalqaro maydonda faoliyat olib boruvchi firmalar ko’pincha mahsulot eksportini yo’lga qo’yishga harakat qiladilar. Jahon iqtisodiyoti davlatlarning tejamkor va keyinchalik eksport qilinadigan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga ixtisoslashuvini rivojlantirish imkonini beradi. Bunda gap sotiladigan mahsulotlarning ayrim turlarini ko‘proq miqdorda va sifatliroq ishlab chiqarish imkonini beruvchi mamlakatlarning nisbiy afzalliklari haqida bormoqda. Eksportdan valyuta tushumiga ega boʻlgan bunday davlatlar oʻzlarining eng qimmat ishlab chiqarishlarini boshqa mamlakatlar importi bilan almashtirishga qodir. Natijada jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarishning umumiy tannarxi qisqaradi. Bu xalqaro tashkilotning ijobiy konstruktiv rolijahon iqtisodiyotining 3 jadal rivojlanishi uchun savdo. Shunday qilib, mamlakat eksporti va importi mamlakatning yanada uyg'un va jadal rivojlanishiga xizmat qiladi. Nazariy jihatdan davlat yopiq iqtisodiyotga ega boʻlishi mumkin, bunda butun milliy xoʻjalik majmuasi faqat ichki bozorga xizmat qiladi, import va eksport mavjud emas yoki ochiq. Siz tushunganingizdek, zamonaviy dunyoda bunday iqtisodiyot faqat nazariy jihatdan mavjud bo'lishi mumkin. Davlatlarning real iqtisodiyoti ochiq xususiyatga ega, unda faol xalqaro savdo amalga oshiriladi. Bu jahon iqtisodiyotiga xalqaro mehnat taqsimotidan to‘liqroq foydalanish imkonini beradi, uning samaradorligiga hissa qo‘shadi. Tashqi iqtisodiy faoliyat davlat tomonidan tartibga solinadi va milliy daromadning o'sishini rag'batlantiradigan va ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni tezlashtiradigan eksport va import hajmlarini belgilaydi. I BOB. Eksport va importning nazariy asoslari 1.1. Eksport va import tushunchasi va ularning ahamiyati Eksport va import tushunchasi va ularning ahamiyati: Eksport – bu mamlakat ichida ishlab chiqarilgan mahsulot yoki xizmatlarni chet elga sotish jarayoni bo‘lsa, import xorijiy davlatlardan mahsulot yoki xizmatlarni sotib olishni anglatadi. Xalqaro savdo orqali mamlakatlar bir-birlarining ehtiyojlarini qondiradi. 4 Shunga ko'ra, import - bu chet eldan tovar va xizmatlarni xorijiy pudratchilardan etkazib berishdir. Tashqi iqtisodiy faoliyat, ya'ni import va eksport ham davlatning o'zi, ham uning xo'jalik yurituvchi sub'ektlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlatning tashqi savdo faoliyatidagi ishtiroki darajasining koʻrsatkichlari eksport va import kvotalari hisoblanadi. Eksport kvotasi - bu tovar va xizmatlar eksportining YaIMga nisbati. Uning iqtisodiy ma'nosi aniq: YaIMning qaysi qismi eksport qilinadi. Xuddi shunday, import kvotasi tovarlar va xizmatlar importining YaIMga nisbati sifatida aniqlanadi. Uning ma'nosi import qilinadigan tovarlarning ichki iste'moldagi ulushini ko'rsatishdir. Shunday qilib, yuqorida qayd etilgan kvotalar mamlakatning iqtisodiy faoliyatidagi eksporti va importining nisbiy salmogʻini koʻrsatadi. Davlat tashqi iqtisodiy faoliyatining ustunlik qiluvchi donor yoki retsipient xususiyati ularning mutlaq qiymatidan tashqari yana bir ko’rsatkich - tashqi savdo aylanmasi balansini xarakterlaydi. Bu mamlakatning umumiy eksporti va importi o'rtasidagi farqdir. Mamlakat importining tarkibi tovar va xizmatlar ishlab chiqarishda ustunliklarning yo‘qligidan dalolat beradi. Eksport esa uning tarkibiga kiruvchi tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish foydali va istiqbolli bo'lsa, aksincha vaziyatni ko'rsatadi. Agar eksport va import oʻrtasidagi farq ijobiy boʻlsa, ular tashqi savdo balansining ijobiy saldosi, aks holda salbiy saldo haqida gapirishadi. Dinamik ishlab chiqarishdavlat salohiyati tashqi savdo aylanmasining ijobiy saldosini aks ettiradi. Ko'rib turganimizdek, mamlakatning import va eksport balansi uning iqtisodiy rivojlanish yo'nalishining muhim ko'rsatkichidir. Koʻpincha davlat oʻz eksportini ragʻbatlantirish xarajatlarini oʻz zimmasiga oladi. Ko'pgina mamlakatlar eksport qiluvchi korxonalar uchun soliq imtiyozlarini qo'llaydi, masalan, QQSni qaytarish. An'anaga ko'ra, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini eksport qilish uchun subsidiyalar eng muhim hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlar nafaqat barcha qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini kafolatli 5 xarid qilishni ta’minlash orqali o‘z fermerlariga yordam beradi. Uning keyingi eksporti allaqachon shtat uchun muammo. Bundan tashqari, eksportni rag'batlantirish ham doimo importning faollashishiga olib keladi. Bu yerda oraliq vosita ayirboshlash kursi hisoblanadi. Eksport subsidiyalari milliy valyuta kursini oshiradi, mos ravishda importni sotib olish foydaliroq bo'ladi. Ta'kidlash joizki, chet elga yoki chet eldan yuborilgan tovarlar va xizmatlar oqimi "to'liq" hisobga olinmaydi, lekin ayrim toifalar bundan mustasno: - tranzitdagi tovarlar; - vaqtinchalik eksport va import; - mamlakatda norezidentlar tomonidan sotib olingan yoki chet eldagi rezidentlarga sotilgan; - rezidentlar tomonidan norezidentlar bilan er sotish yoki sotib olish. Import bojlari va miqdoriy cheklovlarning oʻrtacha darajasiga qarab, mamlakat savdo siyosatining toʻrt turi mavjud. Ochiq savdo siyosati savdo darajasi bilan tavsiflanadiimport qilinadigan mahsulotlar soni bo'yicha aniq cheklovlar mavjud bo'lmaganda 10% dan oshmaydigan bojlar. Mo''tadil savdo siyosati 10-25% savdo bojlari darajasiga, shuningdek import qilinadigan tovar massasining 10-25% bo'yicha tarifsiz cheklovlarga mos keladi. Cheklovchi siyosat yanada muhim notarif limitlari va savdo bojlari bilan tavsiflanadi - 25-40% darajasida. Agar davlat tubdan ma'lum bir mahsulot importini taqiqlamoqchi bo'lsa, bu holda stavkalar 40% dan oshadi. Koʻpchilik rivojlangan mamlakatlarning savdo siyosatining umumiy belgisi uning ulushi va davlat tomonidan ragʻbatlantirilgan xizmatlar eksporti va importining oʻsishi hisoblanadi. 1.2. Eksport va import faoliyatining turlari Eksport va import faoliyatining turlari: Eksport va import to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) va bilvosita shakllarda amalga oshirilishi mumkin. Bilvosita savdo 6 vositachilar orqali amalga oshiriladi. Milliy iqtisodiyotning jahon xo‘jaligiga munosib tarzda kirishiga yo‘naltirilgan strategiya real vaziyatdan kelib chiqib, Respublika iqtisodiy salohiyatini obyektiv baholash negizida ko‘riladi, u navqiron davlatni siyosiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy maqsadlarini xal etishga yo‘naltirilgan. Necha o‘n yillar mobaynida shakllangan ma’muriy-rejali tizim tanazzulga uchragan vaziyatda «ochiq eshiklar» siyosati, xo‘jalikni, shu jumladan tashqi iqtisodiy aloqalarni bozorga moslab jadal erkinlashtirish ijtimoiyiqtisodiy nobarqarorlikni keskinlashtirishga, iqtisodiy inkirozni chuqurlashtirishga olib kelishi rnurnkin edi. Eksportning birgina tovarga ixtisoslashgani, oziq-ovqat va sanoat tovarlari importiga chuqur bog‘liqlik Respublika iqtisodiyotini nochor holga tushirib qo‘ydi, real iqtisodiy va siyosiy suverenitetni ta’minlash, tovar va xizmatlar, ishchi kuchi va sarmoya bozorlarini jadal sur’atlarda shakllantirish imkonini bermadi. Bularning hammasi hukumatning “shok” usullaridan voz kechishga va 0 ‘zbekistonning real sharoitlariga yaqinlashtirilgan tashqi iqtisodiy siyosat modelini tanlashga majbur etdi. Awalo, iqtisodiy va ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlashga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish va ro ‘y o b g a chiqarish boshlab yuborildi. Mamlakatda ishlab chiqariladigan mahsulotlarni qayta ishlashni chuqurlashtirish, eng qimmatbaho importni siqib chiqaradigan ishlab chiqarishlarni rivojlantirish ko‘zda tutildi. Buning natijasida, iqtisodiyotning strategik m uhim resurslar bilan o ‘zini o ‘zi ta’minlashi oshdi, ish bilan bandlik barqarorlashdi, valutani tejash va undan yanada samarali foydalanish amalga oshirildi. Tarkibiy siljishlami amalga oshirish, tabiiyki, katta kapital m ablag‘larni va strategik jihatdan muhim resurslar ishlab chiqarishni ko‘paytirishga doir choralami ro'yobga chiqarish ustidan davlat nazoratini saqlashni talab etdi. Tashqi iqtisodiy faoliyatga keng qamrovli davlat monopoliyasidan uni erkinlashtirishga o‘tish bosqichma-bosqich, bir necha yil davomida amalga oshirilishi dalili ham kattagina iqtisodiy hokimiyatni davlat qo‘lida jamlash zarurligini belgiladi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishning dastlabki bosqichlarida bir qator eng muhim masalalarni hal etgan me’yoriy baza ishlab chiqildi va amaliyotga kiritildi. Birinchidan, korxonalarning tashqi bozorga mustaqil chiqish huquqi qonun bilan 7 mustahkamlab qo‘yildi. Ikkinchidan, tashqi bozorlarga chiqish shartlari mulkchilik shaklidan qat’i nazar, barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun bir xil qilib belgilandi. Ayni vaqtda davlat paxta, ipak, oltin va umumdavlat eksport resurslarini tashkil etadigan boshqa tovarlar eksportiga doir mutlaq huquqni saqlab qoldi. Tashqi iqtisodiy faoliyat uning qattiq nazorati ostida bo'ldi, eksport-import operatsiyalarining katta qismi bo‘yicha tarifli va notarifli tartibga solish choralari qo'llandi. Yetarlicha qisqa muddatlarda tarkibiy qayta ko‘rish vazifalarini xal etish imkonini bergan, eksport tushumini davlat qo‘lida markazlashtirish mamlakat valuta resurslari ustidan ma’muriy nazoratni talab etdi. Bir qator strategik resurslar importining o‘rnini bosishga doir qat’iy choralar ko‘rilishi mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini anchagina oshirish bilan birga tashqi iqtisodiy aloqalarni haqiqatda erkinlashtirish uchun shart-sharoit yaratish imkonini ham berdi. Haqiqatan ham, 90-yillar boshida neft mahsulotlari, bugdoy va hokazolar importiga sarflangan yuzlab million dollar mablag’ mamlakatning iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlash va uning eksport salohiyatini rivojlantirishga ishlatila boshladi. Binobarin, 0 ‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy siyosati mustaqillikning dastlabki bosqichlarida quyidagi vazifalami hal etdi: — eksport-import operatsiyalarini markazlashtirishdan chiqarish; — davlat extiyojlari uchun tovarlar eksporti va importi ustidan nazoratni kuchaytirish; — davlat uchun strategik muhim hisoblanmaydigan tovarlar eksportini soddalashtirish; — strategik muhim tovarlar eksportidan olingan valuta tushumi ustidan nazoratni kuchaytirish; — davlat siyosatining barcha choralarini qo'llab chet el investitsiyalari jalb etilishini va eksport salohiyatini rivojlantirishni rag‘batlantirish. Shu tariqa, bozor iqtisodiyotiga o'tishning murakkab sharoitlarida jahon bozorlariga chiqish erkinlashtirish va proteksionizm chora-tadbirlari chambarchas bog'liq, izchil, puxta o'ylangan tarkibiy va sanoat siyosatiga tayanadigan siyosat bo‘ldi. Chunki bunday sharoitlarda korxonalarning monetaristik «tabiiy» 8 tanlanishini va, ular faoliyati natijalaridan qat’i nazar, mamlakat ishlab chiqaruvchilarining monopol mavqeini sun’iy ravishda mustahkamlaydigan keng qamrovli protektsionizmni qo'llab bo‘lmaydi. 0 ‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining negizida to‘rtta asosiy qoida yotadi: — tashqi iqtisodiy faoliyatda qatnashishga qobil tarmoqlar va mintaqalarni rivojlantirish siyosatini ishlab chiqadigan davlatning o'zgartiruvchilik faoliyati, shu jumladan, mazkur faoliyatning bojxona mexanizmi va chet el investitsiyalari uchun qulay rejim; — mamlakat xo'jalik yurituvchi subyektlarining tashqi iqtisodiy faoliyatini asosan bir galgi tashqi iqtisodiy bitimlardan tashqi bozorlarni ushlab turish va kengaytirishga uzoq m uddatli yo‘naltirilgan, ular umumiy xo‘jalik faoliyatining doimiy va uzviy qismi sifatida tashqi iqtisodiy faoliyatga yo‘naltirish; — tashqi iqtisodiy faoliyat funksiyalarini hokimiyat shohobchalari, respublika va hududiy boshqaruv organlari hamda tarmoq qoidalari o'rtasida aniq taqsimlash; — jahon bozorida respublika eksportchilari uchun qulay sharoitlami yaratish mamlakat tashqi siyosatining asosiy vazifalaridan biri bo'lib qolishiga da’vat etilgan. Odatda, bozor iqtisodiyotiga o‘tgan mamlakatlarda foydalaniladigan tashqi iqtisodiy tartibga solishning an’anaviy vositalari 0 ‘zbekistonda ham odatiy vositalarga aylanmoqda. Eksport tarifidan (u sanoati rivojlangan mamlakatlarda qo'llanilmaydi) izchil voz kechish tashqi savdodan budjet daromadlarini ko'paytirishni ta’minlaydigan eksport faoliyatini rag'batlantirish bilan so‘zsiz birga borishi kerak. Eksportni tartibga solish eksport bojlaridan foydalanish yo'li bilan emas, balki jahon amaliyotida umumiy qabul qilingan progressiv soliq solish tizimi orqali amalga oshiriladi. Xo‘jalikning bozor tizimiga tashqi iqtisodiy aloqalarni tartibga solishning iqtisodiy vositalari muvofiq keladi. Biroq, ulardan foydalanish samaradorligi ma’lum chegaralarga ega. Jahon tajribasining guvohlik berishicha, iqtisodiyotning holati keskin yomonlashgan, inflyatsiyalar va ichki hamda jahon narxlari o'rtasida keskin tafovutlar paydo bo‘lgan davrlarda hukumat cheklangan resurslarni safarbar qilish va yaxshiroq ishlatishni ko‘zlab, eksport-import operatsiyalarini tartibga solishning ma’muriy vositalariga murojaat qilishga majbur bo‘ladi. Biroq ma’muriy tartibga solish repressiv tusdagi qattiqqo‘1 vositalardan 9 foydalanishga olib kelmasligi kerak. Bunday vositalarning jahon amaliyoti tomonidan ishlab chiqilgan butun majmuidan foydalanish lozim. Ko‘p mamlakatlarda tashqi iqtisodiy operatsiyalarni boshqarish choralarining kompleks tizimini yaratadigan kvotalash va litsenziyalashning o‘nlab turlari qo’llanadi. 1.3. Korxonalarda eksport va import jarayonlarining huquqiy asoslari Eksport va importning huquqiy asoslari bojxona qonunchiligi, xalqaro shartnomalar va litsenziyalash qoidalari orqali tartibga solinadi. - Товарларни экспорт қилишга доир алоҳида масалаларни тартибга солувчи норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар талайгина. Уларнинг асосийлари сирасига қуйидагилар киради: Божхона кодекси; "Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида"ги Қонун; "Экспорт назорати тўғрисида"ги Қонун. Экспорт божхона режими шундай режимки, бунда Ўзбекистон товари уни қайтариб олиб кириш мажбуриятисиз божхона ҳудудидан ташқарига олиб чиқилади. Bugungi kunda mamlakatimizda iqtisodiy hududlar va kichik sanoat zonalari tashkil etishga alohida e'tibor berilmoqda. Tashkil etilayotgan iqtisodiy hududlardan ko'zlangan muhim maqsadlardan biri hududninh eksport salohiyatini oshirish.Iqtisodiy hududlar eksport salohiyatini baholash va eksport salohiyatlarini oshirish masalasida markuz maqolada o'z aksini topgan. O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish va eksport qiluvchi korxonalarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash uchun izchil ishlar amalga oshirilmoqda. COVID-19 pandemiyasi oqibatlari keltirib chiqargan global iqtisodiy inqiroz sharoitida tadbirkorlik subyektlarining eksport faoliyatini yanada rag‘batlantirish muhim ustuvorliklardan biri hisoblanadi. Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi huzuridagi Eksportni rag‘batlantirish agentligi - mahalliy eksport qiluvchilarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha amaliy 10 chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun vakolatli organ hisoblanadi. U eksport qiluvchilarga xalqaro ko‘rgazma-yarmarkalarda ishtirok etish, milliy mahsulotlar va brendlarni tashqi bozorlarga chiqarish hamda xalqaro standartlashtirish va xalqaro sertifikatlarni olish uchun sarflangan harajatlarni kompensatsiya qilib beradi. Bundan tashqari, eksport qiluvchilar Agentlikka murojaat qilib, mahsulotni eksport bozorlariga tashish bilan bog‘liq xarajatlarning 50 foizigacha qoplash uchun kompensatsiya, shuningdek, sug‘urta xizmatlari eksport qiluvchilar tomonidan garov sifatida foydalanilgan taqdirda sug‘urta mukofotining kompensatsiyasini olishlari mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining joriy yilning 21-oktyabrda qabul qilingan “Eksport faoliyatini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashni yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni mamlakatda eksportni rag‘batlantirish bo‘yicha ko‘rilayotgan chora-tadbirlarning mantiqiy davomidir. Hujjat eksport qiluvchilar uchun qator qo‘shimcha imtiyozlarni nazarda tutadi. Xususan, hujjatda Tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasi tomonidan eksport qiluvchi korxonalarga beriladigan kompensatsiyalar va kafolatlar bo‘yicha yangi imtiyozlar tasdiqlandi. Birinchidan, agar bugungi kunga qadar tijorat banklarining eksportoldi kreditlari bo‘yicha foiz xarajatlarini qoplash uchun kompensatsiyalar faqat ishlab chiqaruvchilar - eksport qiluvchilarga berilgan bo‘lsa, endilikda Farmonga binoan ushbu preferensiya asosiy faoliyati savdo vositachiligi bo‘lgan eksport qiluvchilariga ham joriy etiladi. Ikkinchidan, shu paytgacha eksport qiluvchilarning tijorat banklaridan olingan kreditlar bo‘yicha foiz xarajatlarini qoplash uchun kompensatsiyalarni taqdim etish foiz stavkasi qayta moliyalash stavkasining 1,5 baravaridan oshmaydigan kreditlarga nisbatan va faqat qayta moliyalash stavkasidan oshib ketgan qismida amalga oshirilgan. Endi esa foiz xarajatlarini qoplash uchun kompensatsiya foiz stavkasi va kredit hajmidan qat’iy nazar taqdim etiladi. 11 Uchinchidan, aylanma mablag‘larni to‘ldirish uchun tijorat banklaridan olinadigan kreditlar bo‘yicha taqdim etiladigan kafolat miqdori (kredit miqdorining 50 foizigacha) 4 milliarddan 8 milliard so‘mgacha oshirildi. To‘rtinchidan, bugungi kunga qadar kompensatsiya berilgan ilgari ajratilgan kredit bo‘yicha qarzdorlik yuzaga kelgan taqdirda, eksport qiluvchi kompensatsiya va kafolat olish imtiyozidan qayta foydalana olmas edi. Endi esa oldingi kreditlar bo‘yicha majburiyatlarga qaramay, ijobiy kredit tarixi bo‘lgan holda qo‘shimcha kreditlar bo‘yicha foiz xarajatlarini qoplash uchun kompensatsiya va kafolatlar beriladi. Shu bilan birga, taqdim etilgan kafolatlar bo‘yicha olinadigan komissiya miqdori 1 foizdan 0,5 foizgacha kamayadi. Ta’kidlash joizki, Farmonning qabul qilinishi bilan mahalliy eksport qiluvchilarni qo‘llab-quvvatlash davlat instituti sifatida Eksportni rivojlantirish agentligining funksiyalari va vakolatlari kengaytirildi. Endilikda Agentlikka tijorat banklarini eksportgacha moliyalashtirish va eksport bilan bog‘liq savdo operatsiyalarini amalga oshirishga kreditlar ajratish uchun moliyaviy resurslarni taqdim etish, shuningdek xalqaro moliya institutlari, xorijiy hukumat moliya tashkilotlari, xorijiy banklar va moliya kompaniyalari mablag‘larini eksportgacha moliyalashtirishga jalb qilish bo‘yicha vazifalarni hal qilish vakolati beriladi. Ushbu maqsadda Eksportni rag‘batlantirish agentligi huzurida Eksportni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi tashkil etilmoqda, uning hisobidan tijorat banklariga eksport bilan bog‘liq savdo operatsiyalarini moliyalashtirish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatish maqsadida moliyaviy resurslarni ajratish mexanizmi joriy etiladi. Eksportni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasining resurs bazasini shakllantirish va faoliyatini boshlash uchun O‘zbekiston Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi hisobidan 100 mln AQSh dollari miqdorida mablag‘ ajratiladi. Kompensatsiya, subsidiyalar va moliyalashtirishni ta’minlashdan tashqari, tizimning funksiyalariga eksport shartnomasini tuzish bosqichigacha xorijiy xaridorni topish va muzokaralar jarayonida mahalliy eksport qiluvchilarni qo‘llab- quvvatlash, jumladan, respublika vazirliklari va idoralari, mahalliy hokimiyat organlari bilan eksport qiluvchilarning milliy eksport mahsulotlarini chet elga 12 sotish, eksportni qo‘llab-quvvatlash choralari, mavjud imtiyozlar va preferensiyalar, vakolatli davlat hukumat organlarining vazifalari va funksiyalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarga ega bo‘lishini ta’minlash bo‘yicha tizimli hamkorlikni o‘rnatish kiradi. Milliy eksportni qo‘llab-quvvatlash tizimining o‘ziga xos afzalligi - eksportchilarni “yagona oyna” tamoyili asosida kompleks qo‘llab-quvvatlash imkoniyati bo‘lib, ularga o‘z faoliyatida duch keladigan masalalarning keng ko‘lamini hal etishda vaqt yo‘qotishlarini va moddiy xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishga imkon beradi. 1.4. Xalqaro savdo siyosatining eksport va importga ta'siri Biror mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatga bevosita va bilvosita aralashuvi jarayoni eksport va import hajmi va tarkibiga ta’sir ko’rsatish orqali ichki bandlilikni ta’minlash, iqtisodiy o’sishga erishish, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, to’lov balansini yaxshilash hamda valyuta kursini tartibga solish maqsadlarini ko’zda tutadi. Davlat tomonidan amalga oshiriladigan bunday tadbirlar savdo siyosati deb yuritiladi. Savdo siyosati – byudjet-soliq siyosatining tashqi savdo hajmlarini soliqlar, subsidiyalar, valyuta nazorati va import yoki eksportni to’g’ridan-to’g’ri cheklashlar orqali tartibga solishni o’z ichiga olgan nisbatan mustaqil yo’nalishidir. Tashqi savdoni cheklash borasida olib borilayotgan har qanday chora-tadbirlar qisqa muddatli samara beradi. Uzoq davrda esa, faqat erkin savdogina iqtisodiy resurslarni samarali joylashtirish imkonini beradi. Shuning uchun ham ko’pgina mutaxassis-iqtisodchilar mamlakat iqtisodiyoti va aholisi turmush darajani yaxshilash uchun erkin tashqi savdo siyosati foydaliroq, chunki, tashqi savdoni cheklashga nisbatan uni erkinlashtirish iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishga ko’proq imkoniyat yaratadi, deb hisoblashadi. Garchand, erkin savdo jahon iqtisodiyoti nuqtai nazaridan foydali bo’lishi mumkin bo’lsada, ammo alohida olingan mamlakat iqtisodiyoti manfaati nuqtai nazaridan erkin savdo hamma vaqt ham foydali bo’lavermaydi. Tashqi savdoni 13 cheklash usullarining 50 dan oshiqroq turi mavjud. Ularning ayrimlari davlat g’aznasini to’ldirishga yo’naltirilgan bo’lsa, ba’zilari umuman importni cheklashga va yana boshqasi esa eksportni cheklashga yoki rag’batlantirishga yo’naltirilgan. Amaliyotda tashqi savdoni tartibga solishning ta’rif va nota’rif usullaridan foydalaniladi. Ta’rif usullariga import va eksport bojlarini joriy qilish kirsa, nota’rif usullariga eksporterlar va ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar berish, kvotalash, litsenziyalash kabilar kiradi. Bojxona bojlari avvalo import bojlari va eksport bojlariga ajraladi. Import bojlari davlat byudjetini to’ldirish maqsadida va ichki bozorlarga tushadigan chet el tovarlari oqimini tartibga solish uchun belgilanadi. Eksport bojlari mamlakat ichida talab ko’p bo’lgan mahsulotlar taqchilligining oldini olish maqsadida belgilanadi. Boj olinadigan mahsulotlar, boj olinmaydigan mahsulotlar, olib kelish va olib ketish taqiqlangan mahsulotlar, shuningdek, bojxona bojlari stavkasi, ya’ni, ularning tartibga solingan ro’yxati bojxona tariflari deb ataladi. Masalan avtomobil xarid narxining 40%. Har ikkala turdagi import tariflarning oqibatlari deyarli bir xil bo’lib, buni biz quyidagi grafik vositasida ko’rib chiqamiz. Aytaylik, import tariflari joriy qilingunga qadar ichki ishlab chiqarish hajmi S1, ichki talab hajmi esa D1 teng bo’lgan. Talab va taklif o’rtasidagi farq (D1-S1) import hisobiga qoplangan. Mamlakat iqtisodiyoti yopiq bo’lganida baholar darajasi Re ga teng, talab va taklif muvozanati esa E nuqtada o’rnatilgan bo’lar edi. Mamlakat iqtisodiyoti ochiq bo’lgani va importga cheklovlar yo’qligi tufayli milliy bozordagi narxlar jahon bozori narxlari Rw bilan bir xil. Importga tarif joriy qilinishi natijasida ichki baholar Rw dan Rd ga qadar ko’tariladi. Natijada: Import qilinadigan tovarning ichki bahosi = Jahon bozoridagi bahosi +(Jahon bozoridagi bahosi x Tarif stavkasi) Davlatlarning xalqaro savdo siyosati (bojxona tariflari, kvotalar, subsidiyalar) korxonalar faoliyatiga ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Ma’lumki, XVI-XIX asrlar davomida buyuk geografik kashfiyotlar, sanoat to‘ntarilishi va yaxlit milliy davlatlarning vujudga kelishi tashqi savdo operatsiyalari hajmi va 14 nomenklaturasini sezilarli kengayishiga sabab bo‘ldi. SHu sababli ham xalqaro savdo nazariyalariyalarini o‘rganishga katta e’tibor qaratildi. Tashqi savdo xalqaro mehnat taqsimoti asosida paydo bo‘ladigan turli davlatlar tovar ishlab chiqaruvchilari o‘rtasidagi aloqalarning bir shakli bo‘lib, u mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy bog‘liqlikni namoyon qiladi. Mamlakatlar iqtisodiyotidagi informatsion texnologiyalar inqilobi ta’siri ostida ro‘y berayotgan tarkibiy o‘zgarishlar, sanoat ishlab chiqarishining ixtisoslashuvi va birlashuvi (kooperatsiya) milliy xo‘jaliklarning o‘zaro hamkorligini kuchaytirmoqda. Bu esa, xalqaro savdoning faollashuviga imkon yaratmoqda. SHu bilan birga xalqaro savdo ishlab chiqarishga nisbatan, tezroq o‘smoqda. Tashqi savdo aylanmasini taxlil qilish shuni ko‘rsatadiki, jahonda ishlab chiqarish 10 %ga ko‘payganda jahon savdosi 25-30 %ga o‘sib borayotganini kuzatish mumkin.“Tashqi savdo” deganda bir mamlakatning boshqa mamlakat bilan haq to‘lanadigan olib kirish, ya’ni, import va haq to‘lanadigan olib chiqish, ya’ni, eksportdan iborat savdosi nazarda tutiladi. Tashqi savdo faoliyati tovar ixtisoslashuviga ko‘ra tayyor mahsulotlar savdosi, mashina va uskunalar savdosi, xom-ashyo savdosi va xizmatlar savdosiga bo‘linadi. Dunyodagi barcha mamlakatlarning haq to‘lanadigan tovar aylanmasining yig‘indisi xalqaro savdo deb ataladi.Tashqi savdo tushunchasining tor doiradagi ma’nosi ham mavjud bo‘lib, masalan, sanoati rivojlangan mamlakatlarning tovar aylanmasi yig‘indisi, rivojlanayotgan va qoloq mamlakatlar tovar aylanmasi yig‘indisi va x.k. Barcha davlatlar oldida tashqi savdo bo‘yicha o‘z milliy siyosatini tanlash muammosi yuzaga keladi va bu mavzudagi tortishuvlar ikki asr mobaynida davom etib kelmoqda. Jahon xo‘jalik tizimida globallashuv jarayonlarining chuqurlashuvi natijasida milliy iqtisodiyotlarning bir-biriga bog‘liqligi ortib, tashqi iqtisodiy faoliyat barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning muhim omiliga aylanib bormoqda. Bunday sharoitda alohida olingan mamlakat faqat o‘z ichki imkoniyatlariga 15 tayanib ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotda biror bir jiddiy natijalarga erishishi mushkul hisoblanadi. Garchi so‘nggi yillarda xalqaro iqtisodiy aloqalarda tovar eksportiga nisbatan investisiyalarni bevosita xorijga chiqarish yuqori sur’atlarda o‘sayotgan bo‘lsa-da, jami jahon xo‘jalik aloqalarining 4/5 qismi xalqaro savdo hissasiga to‘g‘ri keladi. Bu, eng avvalo, xalqaro savdoning milliy iqtisodiyotdagi ahamiyati va xalqaro iqtisodiy aloqalardagi o‘rni bilan izohlanadi. Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy iqtisodiyot rivojlanishiga quyidagi yo‘nalishlarda ta’sir ko‘rsatadi milliy iqtisodiyotning resurslar bazasi kengayadi va ichki bozor torligiga barham beriladi; milliy xo‘jaliklarda takror ishlab chiqarish jarayonlari intensivlashadi: ommaviy ishlab chiqarishni tashkil etish uchun imkoniyat yuzaga keladi, uskunalarning yuklanganlik darajasi oshadi, yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish samaradorligi o‘sadi; jamg‘arish va sanoatlashuv imkoniyatlari kengayadi, iqtisodiy o‘sish sur’atlari jadallashadi, tabiiy va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi oshadi, pirovard natijada mehnat unumdorligining o‘sishi yuz berib, kishilar daromadlari ko‘payadi; eksport hajmining o‘sishi yangi ish o‘rinlarining barpo etilishiga olib keladi; mamlakatning xalqaro ixtisoslashuv darajasi ortadi va h.k. Xalqaro savdoning xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida tutgan o‘rni esa quyidagilar bilan belgilanadi: Birinchidan, jahon xo‘jalik aloqalarining barcha shakllari – chetga kapital chiqarish, ishlab chiqarish kooperatsiyasi, ilmiy-texnika hamkorligi xalqaro savdo orqali amalga oshadi. Ikkinchidan, tovarlar xalqaro savdosining rivojlanishi pirovard natijada xalqaro xizmatlar almashinuvi darajasini belgilab beradi. 16 Uchinchidan, xalqaro savdoning rivojlanishi mintaqaviy integratsiya jarayonlari jadallashuvining muhim sharti hisoblanadi va xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuviga olib keladi. To‘rtinchidan, xalqaro savdoning jadal rivojlanishi xorijiy investisiyalar va xalqaro hisob-kitoblarni rag‘batlantiradi. Mato ishlab chiqarish ham Angliyaga nisbatan arzon, ammo Portugaliya vino ishlab chiqarishga ixtisoslashishni afzal biladi. “Uning (Portugaliya) uchun o‘z kapitalidan vino ishlab chiqarishda foydalanish afzalroq, chunki Portugaliya o‘z kapitalining bir qismini vinochilikdan mato ishlab chiqarishga o‘tkazish evaziga ishlab chiqaradigan matoga nisbatan Angliyadan ko‘proq mato sotib olishga erishadi”. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, tashqi savdo har ikkala mamlakat uchun ham foydali hisoblanadi. Agar mamlakatlar tashqi bozorga chiqmasalar Portugaliyada vino va mato ishlab chiqarishga sarflanadigan jami xarajatlar 170 birlikni, Angliyada 220 birlikni tashkil etadi. Ixtisoslashuv va tashqi bozorga chiqqandan so‘ng Portugaliyada ishlab chiqarish xarajatlari 160 birlikka, Angliyada 200 birlikka teng bo‘ladi. Ikkala mamlakatda ilgari ehtiyojlarni qondirish uchun 390 mehnat birligi talab qilingan bo‘lsa, ixtisoslashuvdan so‘ng 360 mehnat birligi kerak bo‘ladi, xolos. SHunday qilib, tashqi bozor iste’mol qilinayotgan tovarlarga sarflanayotgan xarajatlarni minimallashtiradi. Nisbiy afzallik nazariyasi mehnatning qiymat nazariyasiga asoslanadi.Hozirgi kunda nisbiy afzallik muqobil xarajatlar orqali aniqlanadi.D. Rikardoning konsepsiyasiga ingliz faylasufi, sotsiologi va iqtisodchisi Dj. Styuart Mill tomonidan katta hissa qo‘shildi. U XIX asrning o‘rtalarida o‘zining “Siyosiy iqtisod asoslari” asarida ayirboshlash bahosi talab va taklif qonuni bo‘yicha belgilanishini, bunda mamlakat o‘zining umumiy eksporti qiymatiga teng miqdorda umumiy importga haq to‘lash imkoniyatiga ega bo‘lishini isbotladi. asrning oxiri XX asrning boshlarida xalqaro savdodagi tarkibiy o‘zgarishlar natijasida tabiiy afzalliklarning xalqaro mehnat taqsimotidagi roli sezilarli darajada pasaydi. SHved olimi e. Xeksher va daniyalik B. Olin qayta ishlash sanoati 17 mahsulotlari bilan savdo qilish sabablarini izohlab beruvchi nazariyani yaratdilar (XX asrning 20-30 yillari). Ushbu nazariyaga muvofiq turli mamlakatlar mehnat, kapital va er bilan turli darajada ta’minlangan bo‘lib, ularga bo‘lgan talab ham bir- biridan farq qiladi. Masalan, mehnat resurslariga boy bo‘lgan mamlakatda kapital etishmovchiligi mavjud bo‘lib, mehnat nisbatan arzon bo‘ladi va, aksincha, mehnat resurslari kam bo‘lib, kapitalga boy bo‘lgan mamlakatda kapital nisbatan arzon bo‘ladi. SHu sababli birinchi mamlakatning mehnat sig‘imi yuqori bo‘lgan, ikkinchi mamlakatning kapital sig‘imi yuqori bo‘lgan mahsulotni eksport qilishi manfaatli hisoblanadi. Xeksher-Olin nazariyasi xalqaro savdoda kuzatiladigan ko‘plab qonuniyatlarni aniq izohlab beradi. Haqiqatdan ham mamlakatlar ishlab chiqarish xarajatlarining asosiy qismini o‘zlarida mo‘l bo‘lgan resurslar tashkil etadigan tovarlarni eksport qiladilar. Ko‘rib o‘tilgan model metropol (sanoati rivojlangan) va mustamlaka mamlakatlar (agrar – xom-ashyo etkazib beruvchi) o‘rtasidagi savdoning rivojlanish jarayonini tushuntirishda ko‘proq foydali bo‘ldi.Biroq, AQSH – G‘arbiy Evropa – YAponiya “uchburchagi”dagi tovar oqimlarini tahlil etishda Xeksher-Olin konsepsiyasi bir qator qiyinchiliklar tug‘dirdi va ziddiyatlarga sabab bo‘ldi. Bunga ko‘plab yirik iqtisodchilar, jumladan, Nobel mukofoti laureati amerikalik iqtisodchi V. Leontev ham o‘z e’tiborini qaratgan. Gap shundaki, Leontevning hisob-kitoblariga qaraganda, 1947 yilda kapital serob hisoblangan AQSH kapital ko‘p talab qiladigan tovarlarni emas, balki mehnat ko‘p talab qiladigan tovarlarni eksport qilgan. Leontev paradoksi atrofida yuzaga kelgan tortishuvlar ishlab chiqarish omillarini chuqurroq tahlil etish va bir qator yangi xalqaro savdo nazariyalarining paydo bo‘lishiga olib keldiki, ularning har biri tovar ayirboshlashning u yoki bu jihatiga urg‘u beradi. Xalqaro savdoning zamonaviy konsepsiyalarini ikki asosiy turga ajratish mumkin. 18 Xalqaro savdoning yana bir keng tarqalgan nazariyasi, ya’ni mahsulot hayotiy davri konsepsiyasining mualliflari, amerikalik CH. Kindelberger, R. Vernon, L. Uels rivojlangan mamlakat tomonidan amalga oshiriladigan tovar ekspansiyasining asosiy bosqichlarini ajratib ko‘rsatadilar. Bu konsepsiyaga ko‘ra, ishlab chiqarilgan mahsulot bilan, eng avvalo, rivojlanish darajasi yaqinroq bo‘lgan iqtisodiy hamkorlarning milliy bozori to‘ldiriladi, keyin bu tovar rivojlanayotgan mamlakatlar bozoriga surib chiqariladi. Birinchi bosqichda mamlakatda (ko‘p hollarda rivojlangan mamlakat) paydo bo‘lgan ehtiyojga javob sifatida yangi mahsulot yaratiladi. SHu sababli birinchi bosqichda yangi mahsulotni ishlab chiqarish kichik seriyali xarakterga ega bo‘lib, ishlovchilardan yuqori malaka talab qiladi va asosan ishlab chiqarish ushbu mahsulotni yaratgan mamlakatda jamlanadi, ishlab chiqaruvchi esa qariyb monopol mavqega ega bo‘lib, mahsulotning kichik qismi tashqi bozorga chiqariladi. O‘sish bosqichida mahsulotga bo‘lgan talab oshadi, uni ishlab chiqarish kengayadi va asta-sekin boshqa mamlakatlarga ham tarqala boshlaydi. Mahsulot standartlashadi, ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida raqobat kurashi kuchayadi va uning eksporti hajmi oshib boradi. Pishib-etilish bosqichida yirik seriyali ishlab chiqarish ustuvor o‘ringa ega bo‘ladi, raqobat kurashida narx omili birinchi o‘ringa chiqadi va bozorlarning kengayishi hamda texnologiyalarning tarqalishiga qarab mahsulotni yaratgan mamlakat raqobat afzalliklariga ega bo‘lmay qoladi. Ishlab chiqarish asta-sekin rivojlanayotgan mamlakatlarga ko‘cha boshlaydi, chunki bu mamlakatlarda arzon ishchi kuchidan standart ishlab chiqarish sharoitida samarali foydalanish mumkin. Pasayish bosqichiga o‘tish darajasiga qarab mahsulotga bo‘lgan talab, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda, pasaya boshlaydi, ishlab chiqarish hajmi qisqaradi, mahsulot ishlab chiqarish rivojlanayotgan mamlakatda to‘planadi va mahsulotni yaratgan mamlakat sof importerga aylanadi. Mahsulotning hayot sikli nazariyasi ko‘plab tarmoqlar evolyusiyasini haqqoniy aks ettiradi, ammo xalqaro savdo rivojlanishi tendensiyalarini to‘la izohlab bera olmaydi. Ko‘plab tovarlar (hayot 19 sikli qisqa tovarlar, transport xarajatlari yuqori tovarlar, tor doiradagi potensial iste’molchilarga mo‘ljallangan sifat bo‘yicha keskin tabaqalashgan tovarlar va boshqalar) mahsulotning hayot sikli nazariyasiga muvofiq kelmaydi. Xeksher-Olin modeli va kompaniyalarning tashqi savdo faoliyati nazariyalarini AQSHlik mashhur tadqiqotchi M. Porter birlashtirishga harakat qildi. Uning fikricha, zamonaviy tashqi savdoning rivojlanishi ishlab chiqarish omillari, xizmat ko‘rsatuvchi tarmoqlar talabi, firma strategiyasi va raqobat muhitiga bog‘liq. Bularning barchasi bir-biriga o‘zaro ta’sir ko‘rsatib, hukumat siyosati va kutilmagan hodisalarni hisobga olgan holda tizimning unsurlari sifatida yaqqol ko‘rinadi. 1991 yilda amerikalik iqtisodchi M. Porter “Davlatlarning raqobatdagi ustunligi” nomli tadqiqotini nashr qildi. Bu tadqiqotda yangi yondashuv asosida xalqaro savdo muammolari batafsil tahlil qilingan. II BOB. Korxonalar eksporti va importi tahlili 2.1. Korxonalarning eksport va import faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar Korxonalarning eksport va import faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar: Tahlilda bozor talabi, mahsulot sifat standarti, raqobatchilar va transport xarajatlari kabi omillar ko‘rib chiqiladi. Dastlabki bosqichda shartnoma imzolangandan so’ng sotib olingan texnologiya va uskunalarni mahalliy sharoitlarga moslashtirish ishlariga, xaridor kadrlarini o’qitish, uskunalarni qabul qilish, yig’ish va o’rnatish uchun maydon tayyorlash ishlariga, mahalliy va chet el tadqiqot institutlari va universitetlaridan muhandislar, loyihachilar va texnologlar, qurilish kompaniyalarining mutaxassislari maksimal miqdorda jalb qilinadi. Bu davrda odatda, uskuna ishlab chiqaruvchilar xaridor xodimlarini o’qitishda asosiy rol o’ynaydi, ilmiy-tadqiqot institutlari, universitetlar, loyiha va qurilish tashkilotlari esa xorijiy uskunani qabul qilishga tayyorgarlik ko’rishda yo’rdam ko’rsatadilar. So’nggi yillarda texnologik jarayonlar va kompyuterlashtirilgan agregatlar 20 konstruksiyalarining murakkablashuvi sababli tajribali importerlar sotib olingan uskunalarni ishlatishga mutaxassislarni o’qitish va uni qabul qilish ishlarini uskuna ishlab chiqarilgan joyda amalga oshirishga katta e’tibor bermoqdalar. O’qitish agregatlarni o’rnatish joyida, shuningdek xorijiy ishlab chiqaruvchi korxonalarda ham olib boriladi. O’qitish kurslariga texnologiyaga, uskunalarga xizmat ko’rsatish va ta’mirlash tizimini, agregatlarni boshlang’ich materiallar, energiya, ehtiyot qismlar bilan uzluksiz ta’minlashni tashkil qilishni o’zlashtirish kiradi. Import qiluvchining mutaxassislari havfsizlik texnikasi, atrof-muhit muhofazasi me’yorlarini, mahsulot sifatini nazorat qilish usullarini o’rganadilar. Yetkazib berish hajmiga sifatni buzmaydigan nazorat uskunalari – rentgen, izotop, ultratovush o’rnatmalari va spektral analiz uskunalarini ham kiritish maqsadga muvofiq bo’lar edi. Buyurtmachi korxonaga uskuna yetkazib berishdan ancha oldin agregatlarni ekspluatastiya qilish joyida mavjud infratuzilma, mahalliy xomashyo materiallari, iqlim sharoitlari, xodimlarning texnik savodliligini hisobga olgan holda xorijiy texnologiya jarayonlarini mahalliy sharoitlarga moslashtirish bo’yicha ilmiy-texnik izlanishlar o’tkaziladi va chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. O’tkazilgan tadqiqotlar hamda texnologiya va uskunalarni yetkazib beruvchining asosiy agregatlarni yetkazib berish muddatidan ilgari taqdim etgan texnik xujjatlari asosida xomashyo materiallari, mahsulot nomenklaturasi va sifatiga texnik talablarni umumlashtiruvchi texnologiya yo’riqnomalari tuziladi. Shu bilan bir vaqtda kontrakt shartlari asosida uskuna ishlab chiqaruvchi zavodlarga uskunalarni ularni ishlab chiqarish joyida qabul qilish uchun buyutmachining nazoratchilari yuboriladi. Shu nazoratchilarning uskunalarni loyihalashtirishda ham ishtirok etishi maqsadga muvofiq, chunki ular so’ngra o’z korxonasida import agregatlarni zamonaviylashtirish va takomillashtirishda qatnashish imkoniyatini qo’lga kiritadilar. Shu sababli import qiluvchi o’zining nazoratchilarini uskunalar ishlab chiqaruvchi zavodlarga o’z vaqtida yuborish haqida qayg’urishi lozim. Import uskunani foydalanishga tushirish muddati yaqinlashgan sari jalb qilingan korxonalar va mutaxassislar doirasi qisqaradi. Ishga 21 tushirish vaqtida esa faqat o’qitilgan xodimlar va uskunalar yetkazib bergan xorijiy firmaning kam sonli mutaxassislari qoladi. Tajriba shuni ko’rsatadiki, import qiluvchi korxonada import texnologiyalar va uskunalarni ishlatishni boshlash davrida yetkazib beruvchi firma vakillari bo’lishi kerak, negaki kafolatli sinovlar arafasida import uskunaning ayrim zaruriy qismlari bilan butlanmaganligi va mexanizmlar hamda elektron tizimlarda kamchiliklarning mavjudligi ayon bo’lish hollari ko’p uchraydi. Bu ko’pincha yordamchi agregatlar, yuklash qurilmalari va transport tizimlariga tegishli bo’ladi. Shunday hollarda darhol yetkazib beruvchi firma vakillariga yetishmovchiliklar va kamchiliklar to’g’risida e’tirozlar bildirish zarur. Shu bilan birga kafolatli sinovlar davrida uskunalardagi va texnologiya jarayonlaridagi kamchiliklar xorijiy uskunali ob’ektning texnik xizmat rahbarlari, ularni yetkazib berish kontraktlarini imzolashda xorijdan va mahalliy yetkazib beruvchilardan butlovchilarni yetkazib berish muddatlarini kelishib olishga yetarli e’tibor bermaganligi, ko’zda tutilmagan kamchiliklar va kontrakt muddatlarini bajarmasligining oldini olish maqsadida qismlar va detallarning qo’shimcha miqdoriga buyurtma berishni nazarda tutmaganligidan dalolat beradi. Import agregatlarni ishga tushirishning birinchi bosqichida odatda texnik xizmat ko’rsatishning kamchiliklari, ehtiyot qismlarning yetishmasligi, ayrim bo’g’inlar, shuningdek tizimlar va mexanizmlarning ishdan chiqish sabablarini aniqlashning yomon tashkil qilinganligi aniqlanadi. Ayrim hollarda import qiluvchi korxonani xorijda o’qitilgan mutaxassislarining bir qismi uskunalarni ishlab chiqaruvchi korxonalarda ishlashga qoladi, boshqa qismi yuqori ish xaqiga qiziqib, boshqa milliy korxonalarga o’tib ketadi. Bunday vaziyatning oldini olish uchun uskunani yetkazib berish kontraktida agregatlarni ishlab chiqaruvchi zavodlarda va shunday agregatlarni ishlatuvchi korxonalarda o’qitishni, ko’zda tutilmagan vaziyatlarni hisobga olgan holda mutaxassislarni o’qitishni nazarda tutish kerak. 2.2. Eksport va import ko‘rsatkichlarining tahlil metodlari 22 Korxonalarning eksport va import hajmi, rentabelligi, diversifikatsiyasi tahlil qilinadi. Bunda iqtisodiy ko‘rsatkichlar va statistik ma’lumotlardan foydalaniladi. Globallashuv jarayonlari nafaqat jahon iqtisodiyoti tuzilishini o‘zgartiribgina qolmay, balki mamlakatlar ichidagi mintaqalarning rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu yerda asosiy harakatlantiruvchi kuchlar tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish, xalqaro integratsiya va ilmiy-texnikaviy taraqqiyotdir. Savdo munosabatlarini soddalashtirish nafaqat jahon iqtisodiyoti markazlarining siljishiga olib keladi, balki milliy iqtisodiyotda ham sezilarli siljishlarni keltirib chiqaradi. Erkin iqtisodiy hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uning eksport salohiyatidan foydalanishiga asoslanishi mumkin. Mintaqadagi eksport tarmoqlari asosiy bo'lib, ular uzoq muddatli iqtisodiy o'sishni ta'minlaydi. Muhimi erkin iqtisodiy hududning qanday eksport salohiyatiga ega ekanligini, bu salohiyatning qaysi tarkibiy qismlarini kuchaytirish mumkinligini aniqlashdan iboratdir. Erkin iqtisodiy hududlarning eksport salohiyatini baholash metodologiyasi quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi: hududni xalqaro mehnat taqsimoti tizimiga kiritish darajasini aniqlash; eksportning istiqbolli yo‘nalishlari sifatida hududning sanoat salohiyatini tahlil qilish; transport infratuzilmasining rivojlanish darajasini, shu jumladan transport uzellarining mavjudligini baholash; hudud tashqi iqtisodiy faoliyatining institutsional omillarini tahlil qilish. Eksport salohiyatini baholashdagi asosiy muammolardan biri uning axborot bazasining yetarli emasligidir. Usullar mualliflarining aksariyati hisoblash manbalarini ko'rsatmasdan ko'rsatkichlarni modellashtirish bilan cheklanadi, bu ularning amaliy ahamiyatini kamaytiradi. Tahlil va natijalar Erkin iqtisodiy hududning eksport salohiyatini shakllantirish va amalga oshirish samaradorligi quyidagi omillar bilan tavsiflanadi: 1. Materiallar va butlovchi qismlar, uskunalar, texnologiyalar, nou-xau importi. Eksport mahsuloti tannarxida import qilinadigan butlovchi qismlarning ulushi sanoat 40% yoki undan ko'p bo'lishi mumkin, chunki mahalliy ishlab chiqarish xorijiyga qaraganda sekinroq rivojlanmoqda. 23 2. Xalqaro hamkorlik. Mahalliy mahsulotlarning raqobatbardoshlik darajasi har doim ham xalqaro talablarga javob bermaydi, shuning uchun korxonalar o'zaro hamkorlik qilishlari va import qilinadigan sifatli yoki shunga o'xshash mahsulotlar ishlab chiqarishlari kerak. 3. Erkin iqtisodiy zonalarda (EIZ) tadbirkorlik. Ushbu turdagi tadbirkorlik kompaniyaga o'zi uchun eng yaxshi joyni topishga imkon beradi. Tashqi bozorga chiqish uchun mahsulot sifatini muntazam oshirib borish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 4. Qalbaki. Erkin iqtisodiy hududdagi korxonalarda bunday mahsulotlarning mavjudligi uning raqobatbardoshligini sezilarli darajada pasaytiradi, shuning uchun bozorda kontrafakt mahsulotlar paydo bo'lishining oldini olish kerak. 5. Madaniyatlararo marketing kommunikatsiyalari hozirgi vaqtda eksport salohiyatini shakllantirish, amalga oshirish va rivojlantirish nuqtai nazaridan eng istiqbolli hisoblanadi. Sinergetik ta'sirga erishish uchun korxonalarning biznes aloqalarini, iqtisodiy missiyalarni va xalqaro ko'rgazma tadbirlarini birlashtirish kerak. Buni boshqarish makro va mikro darajada amalga oshirilayotgan tizim korxonalarning eksport salohiyatini samarali shakllantirish va amalga oshirishni nazorat qilish maqsadida ularni yaqin va uzoq xorij bozorlariga olib chiqishga qaratilgan. 6. Davlat tomonidan milliy tartibga solish. Eksport faoliyati, ayniqsa, startap eksportchilar, kichik va o'rta korxonalar uchun ancha murakkab katta xavflar bilan birga keladigan va moliyaviy xarajatlarni talab qiladigan iqtisodiy jarayon. Biroq, milliy targ'ibot haqiqatni hisobga olgan holda eksport koʻplab mamlakatlar hukumatlari rioya qiladigan istiqbolli yoʻnalishlardan biri boʻlib, bu maqsadda federal byudjetdan katta mablagʻlar ajratiladi: eksport yetkazib berishni kafolatlash va sugʻurtalash, eksportga yoʻnaltirilgan tarmoqlarni kreditlash va hokazolar. Aniqlangan omillarga qo'shimcha ravishda korxonaning eksport salohiyatini quyidagi yo'llar bilan rivojlantirish mumkin: birinchidan, mahsulot ishlab chiqarish va yetkazib berishning jismoniy hajmini oshirish. Yaqin va uzoq xorij bozorlariga intellektual mulk; ikkinchidan, mahsulot ishlab chiqarish va eksportga sotish xarajatlarini kamaytirish, uchinchidan, chet elda sotishdan oldingi va sotishdan 24 keyingi xizmatlarni tashkil etish. Erkin iqtisodiy hududning eksport salohiyati ikki asosiy qismdan iborat: ichki salohiyat va tashqi. Korxonaning ichki eksport salohiyati eksportga mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan resurslar majmuasini o'z ichiga oladi. Bularga tabiiy, mehnat, moddiy, moliyaviy va axborot resurslari kiradi. Biroq, eksport faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun korxonada u yoki buning bo'lishi etarli emas resurslarni yig'ish. Bu resurslardan mohirona va samarali foydalanish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning raqobatbardosh afzalliklarini belgilovchi ishlab chiqarishni intensivlashtirish imkoniyatlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Erkin iqtisodiy hududning tashqi eksport salohiyati raqobatbardosh mahsulotlarni sotish bilan bog'liq bo'lib, marketing, logistika va xizmat ko'rsatish faoliyati bilan ta'minlanadi. Yuqori tashqi eksport salohiyati bilan erkin iqtisodiy hududning raqobatbardoshlik darajasi sezilarli darajada oshadi, chunki uning mahsulotlari xalqaro bozorlarda sotila boshlaydi. Erkin iqtisodiy hududning ichki salohiyatini tahlil qilish eksport salohiyatini tahlil qilishning birinchi asosiy bosqichi hisoblanadi. Resurslarni ham jami, ham batafsil tahlil qilib, korxonaning eksport operatsiyalarini amalga oshirish qobiliyatini aniqlash mumkin. Faqatgina tegishli darajadagi ichki salohiyat bilan korxonaning tashqi eksport salohiyatini amalga oshirish mumkin bo'ladi. Erkin iqtisodiy hududning ichki salohiyatini tahlil qilish quyidagicha amalga oshiriladi: 1. Resurslarning mavjudligi va ulardan foydalanish samaradorligini baholash amalga oshiriladi. Birinchidan, o'z navbatida erkin iqtisodiy hududning aylanma mablag'lari, shuningdek, inson va moliyaviy resurslar tahlil qilinadi. Ushbu ko'rsatkichlarni baholash natijalariga ko'ra korxonaga tegishli foydalanilmagan resurslar ko'rinishidagi yashirin zaxiralarni aniqlash mumkin. 2. Eksport mahsulotlarining raqobatbardoshligini baholash. Mahsulotlarning raqobatbardoshligi uning iste'mol xususiyatlarining yig'indisi bilan belgilanadi, ular ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish darajasi bo'yicha raqobatchilarnikidan, ularni qondirish xarajatlari va olingan daromadlarni hisobga olgan holda farqlanadi. Eng muhim ko'rsatkichlar mahsulotlarning raqobatbardoshligi quyidagilardan iborat: