KORXONALAR MOLIYASINI BOSHQARISH (Yakka egalik, shirkat yoki sheriklik (hamkorlik), korporatsiya. Ularning o‘ziga xos xususiyatlari) Reja: 1. Biznesning tashkiliy shakllari va ularning moliyaviy qaror qabul qilishga ta’siri. 2. Yakka egalik, shirkat yoki sheriklik (hamkorlik), korporatsiya. Ularning o‘ziga xos xususiyatlari. 3. Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar. Odatda o‘z faoliyatini endi boshlagan tadbirkor oldida bo‘lajak faoliyatining tashkiliy-huquqiy shaklini tanlash masalasi turadi. Huquqiy shaxs yoki yakka tadbirkor bo‘lish kerakmi, agar huquqiy shaxs bo‘ladigan bo‘lsa qanday bo‘ladi, degan savollar ko‘ndalang turadi. Ko‘p hollarda, bunday muhim qaror, jiddiy tanlovsiz va uning oqibatlarini tushunmagan holda, qabul qilinadi. Haqiqatdan ham, bunday tanlov bo‘yicha universal maslahatlar berishning iloji yo‘q. O‘zining holati uchun eng yaxshi tanlovni bo‘lajak tadbirkorning o‘zi amalga oshiradi. Tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy shaklini tanlash uchun barcha mavjud shakllar haqida tasavvurga ega bo‘lish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. So‘ngra ularning ichidan eng yaxshi-optimal variantni tanlash kerak. Bo‘lajak korxonaning tashkiliy- huquqiy shaklini tanlashda ularning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olish kerak. Bundan maqsad keyinchalik biron-bir ho‘jalik operatsiyasini yoki biror masalani yechish uchun kompaniyani qaydadan ro‘yxatdan o‘tkazish kerakligi ma’lum bo‘lib qolmasin. Har bir tadbirkor biznesning tashkiliy-huquqiy shaklini tanlashda qator savollarga javob topishga urinib ko‘radi. Xususan: 1. Olingan daromad qanday taqsimlanadi va unga qanday soliq solinadi? 2. Ma’lum bir shaklda biznesni tashkil etish qanchalik qimmat va murakkab? 3. Ish yurishmasa va korxona bankrot bo‘lsa, uning mol-mulki qarzlarni yopishga yetmasa, nima qilinadi? 4. Biznes samara bermay qo‘ysa, undan qulaylik bilan chiqish mumkinmi? Quyida ushbu savollarga O‘zbekiston qonunchiligida qanday bo‘lsa shunday javoblar bilan tanishib olishingiz mumkin. Ustunligi: xususiy korxona – yuridik shaxs bo‘lib, yakka tadbirkordan farqli ravishda, qonunchilikda taqiqlanmagan har qanday faoliyat bilan shug‘ullana oladi. Kamchiligi: bankrot bo‘lib qolganda korxona egasi majburiyatlari bo‘yicha cheklanmagan ko‘rinishda javobgar bo‘ladi. Ya’ni, kasodga uchraganda barcha qarzlarni va boshqa to‘lovlarni o‘zi to‘laydi. Biroq, bu tavakkalchilik XKning yuridik shaxs sifatidagi soliqni to‘laganidan keyin sof daromad uchun soliqning mavjud emasligi bilan muvozanatga keladi. XK egasi uning faoliyatini shaxsan boshqarishi shart. U boshqaruv vakolatlarini yollangan menejerga taqdim eta olmaydi. O‘zbekistonda yuridik shaxslarga soliq solish ularning tashkiliy-huquqiy shakliga bog‘liq emas. Agar korxona kichik tadbirkorlik sub’ekti bo‘lsa, O‘zRning «Tadbirkorlik faoliyati erkinligi kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunining 5-moddasiga muvofiq, u umumiy o‘rnatilgan soliq va soddalashtirilgan soliq tizimi (Yagona daromad solig‘i)dan birini tanlashi mumkin. Ba’zan, u yoki bu sabablarga ko‘ra, biznes mulkdorni qanoatlantirmay qoldi. Bu holatda korxonani yo bo‘lmasa undagi ulushni nima qilish mumkin? Xususiy korxona egasi korxonani to‘lig‘icha mulk kompleksi sifatida sotishi yoki hadya etishi, yoxud uni tugatib, mol-mulkini alohida sotish mumkin. Oilaviy korxona – kichik tadbirkorlik sub’ekti hisoblanadi. Xususiy turarjoyda yoki hovlida faoliyatini yo‘lga qo‘yishi mumkin. Bunda turarjoy binosini noturarjoy toifasiga o‘tkazish talab etilmaydi. Biroq, faoliyat yuritish turlariga cheklovlar bor. Asosiy kamchiliklari: ishtirokchilar soni oila a’zolari bilan cheklangan hamda korxona egalari uning majburiyatlari bo‘yicha cheklanmagan javobgarlikka ega. O‘zRning «Oilaviy tadbirkorlik to‘g‘risida»gi Qonunining 14-moddasiga muvofiq, oilaviy korxonaning har bir ishtirokchisi uni boshqarish, moliya-xo‘jalik faoliyatini nazorat qilish, qarorlar qabul qilishda ishtirok etish huquqiga ega. Albatta, bu qanday amalga oshirilishi qonunda batafsil yoritilmagan. Ammo, barcha asosiy jihatlari nizom shartnomasida yoritilgan bo‘lishi kerak. Aks holda, OK a’zolari o‘rtasida kelishmovchiliklar kelib chiqqanida korxona faoliyati chigallashadi. OK ishtirokchisi uning tarkibidan chiqish huquqiga ega. Agar nizom shartnomasida boshqa holatlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, OK tarkibidan chiqayotgan a’zoning nizom jamg‘armasiga qo‘shgan hissasiga proporsional bo‘lgan mulk unga moddiy yoki mulkiy ko‘rinishda qaytarilishi kerak. OK boshlig‘i o‘zgarganida, oilaviy korxonaga tarkibiga ko‘ngilli ravishda kirish (chiqish), er-xotin o‘rtasida nikohning bekor qilinishi yoki OK egalaridan birining vafoti bilan nizom shartnomasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritiladi. Bunda OKni qaytadan davlat ro‘yxatidan o‘tkazish talab qilinmaydi. MCHJ – biznesning eng keng tarqalgan tashkiliy-huquqiy shakli. Ustunligi: ishtirokchi tavakkalchiligi uning ulushi miqdori bilan cheklangan, daromad solig‘i jismoniy shaxslar daromadlariga solinadigan soliqlarga nisbatan birmuncha past stavka bo‘yicha solinadi. Kamchiligi: o‘z hissasini sota olmaslik yoki taqdim eta olmaslik. MCHJ tarkibidan ulushning bir qismini yo‘qotmasdan chiqish amri mahol. QO‘SHIMCHA MAS’ULIYATLI JAMIYAT QMJning MCHJdan yagona farqi ishtirokchilar javobgarliklarining taqsimlanishidir. Bunda barcha a’zolar bir xil miqdorda hissa qo‘shishlari talab etiladi. Javobgarlik chegarasi nizom bilan chegaralanishi mumkin. Biznesni tashkil etishning bu shakli unchalik ham mashhur emasligiga, jamiyat a’zolarining korxona majburiyatlari bo‘yicha mol-mulki bilan javobgar bo‘lishidadir. MCHJ va QMJ egalarining boshqaruvda ishtirok etishdagi asosiy mexanizmi umumiy yig‘ilish hisoblanadi. Uning mutlaq vakolatlariga, xususan: Nizom jamg‘armasi hajmini o‘zgartirish, tashkiliy hujjatlarga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish, yangi a’zolarni qabul qilish yoki tarkibdan chiqarish, jamiyatning ijro organlari, reviziya komissiyasi va boshqa organlarini saylash yoki muddatidan avval vakolatlarini tugatish, foydani taqsimlash bo‘yicha qarorlar qabul qilish. Bu masalalarni hal etish direktorga, boshqaruv yoxud boshqa organga taqdim etilmaydi. Direktor yoki 20 foizdan ko‘proq ovozga ega bo‘lgan a’zoning manfaatlari bo‘lgan bitimlar, shuningdek, jamiyat mulki bilan amalga oshiriladigan yirik kelishuvlar umumiy majlis a’zolari tomonidan ma’qullanishi talab etiladi. Jamiyatning umumiy a’zolarining kamida 10 foiz ovoziga ega a’zosi talabi bilan ijro rahbariyati navbatdan tashqari yig‘ilish chaqirishga majbur. MCHJ va QMJ egalarining boshqaruvdagi ishtirokida «Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida»gi Qonunning 8-moddasi amaliy instrument hisoblanadi. Unga muvofiq, jamiyat nizom jamg‘armasida kamida 10 foizo‘ ulushga ega a’zosi sudga murojaat qilib, jamiyatdan o‘z majburiyatlarini buzayotgan, yoki o‘zining harakatlari bilan jamiyat faoliyatiga to‘siq bo‘layotgan yoxud qiyinlashtirayotgan a’zolarni chiqarib yuborishni talab qilishi mumkin. Jamiyatning joriy faoliyatini boshqarish uchun uning egalari direktorni saylashadi yoki tayinlashadi. U o‘zi bilan imzolangan mehnat shartnomasi asosida jamiyat ishini boshqaradi. Bundan tashqari, nizomda ko‘rsatilgan bo‘lsa, jamiyat a’zolari ijro organi kollegiyasi - boshqaruvni shakllantirishlari mumkin. Unga nafaqat jamiyat egalari kirishi mumkin. Shu bilan, MCHJ va QMJ ishtirokchilari hissador hamda jamiyat faoliyatining muhim jihatlarini aniqlab beruvchi, ammo bevosita biznesni yuritmaydigan shaxslarga taqsimlanishi mumkin. MCHJ va QMJ a’zosi o‘z ulushini sotishi yoki nizom jamg‘armasidagi hissasini boshqa biror usulda jamiyatning bir yoki bir necha a’zosiga taqdim etishi mumkin. Bunda, mazkur bitimga aloqasi yo‘q ishtirokchilarning roziligi talab qilinmaydi. Shu bilan birga, o‘z ulushini jamiyat nizomida taqiqlanmagan bo‘lsa, uchinchi shaxsga berish mumkin. Bu holatda jamiyat ishtirokchilari va jamiyatning o‘zi sotilayotgan ulushni uchinchi shaxsga taklif etilgan narxda harid qilish borasida imtiyozli huquqqa ega. Shu boisdan ham hissasini sotuvchi ishtirokchi boshqa ishtirokchilarni va jamiyatning o‘zini hissasini sotishga qilgan qarori va narxidan yozma ravishda ogoh etadi. Jamiyatning boshqa a’zolari yoki jamiyatning o‘zi birinchi bo‘lib harid qilish huquqidan foydalanishdan bosh tortsa, hissa uchinchi shaxsga sotilishi mumkin. Nizomda, shuningdek, (odatda, bu qayd etiladi) ulushni biror bir boshqa usul bilan taqdim etish, masalan, hadya qilish holati nazarda tutilgan bo‘ladi. Agar nizomda hissani sotish taqiqlangan bo‘lsa, yoxud jamiyatning boshqa egalari rozilik berishmasa, ulushini sotmoqchi bo‘layotgan a’zo ulardan ulushi qiymatini berish bilan hissasini sotib olishlarini talab qilishi mumkin. O‘z hissasini sotishni xohlamasa-da, jamiyat tarkibidan chiqmoqchi bo‘lgan ishtirokchi ham shunday talabni ilgari sura oladi. AJ – yirik biznesni tashkil etishga mos keladi. Ustunligi: cheklangan mas’uliyat, qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilishning oddiyligi. Kamchiligi: aksiyadorlar soni ko‘p bo‘lganida mulkdorlar tomonidan boshqarish qiyin bo‘ladi. O‘zbekistondagi o‘ziga xosliklar – qimmatli qog‘ozlarning past likvidligi, kuchli huquqiy muvofiqlashtirilganlik, ko‘plab ichki tuzilmalarni shakllantirish zarurligi, kuzatuv kengashi, reviziya komissiyasi, ichki audit va b. AJ — biznesning yagona shakli bo‘lib, uning joriy faoliyatini boshqarish shartnoma asosida boshqa tijorat tashkiloti – ishonilgan boshqaruvchiga topshirilishi mumkin. Agar aksiyadorlar bunga tayyor bo‘lishmasa, bunda an’anaviy usul qo‘llaniladi, boshqaruv kengashi tashkil etiladi, direktor tayinlanadi. U biznesni yuritadi. Aksiyadorning boshqaruvda ishtirok etish imkoniyati u ega bo‘lgan aksiyalar turiga bog‘liq. Oddiy aksiyalar ovozga ega hisoblanadi, o‘z egasiga dividendlar olish, jamiyatni boshqarishda ishtirok etish huquqini beradi. Imtiyozli aksiyalar esa, o‘z egalariga birinchi navbatda dividendlarni olishga hamda AJ tugatiladigan taqdirda aksiyaga tikkan mablag‘larini olishda ustunlik beradi. Shu bilan birga, imtiyozli aksiyalar jamiyat daromadi bor-yo‘qligidan qat’inazar ma’lum bir dividendlar olish huquqini ham taqdim etadi. Aksiyadorlarning jamiyat ishlarida ishtirok etishlariga imkon beradigan instrumentlardan biri shundan iboratki, 5 foiz yoki undan ko‘p miqdorda ovoz beruvchi aksiyalarga ega shaxs aksiyadorlarning navbatdan tashqari umumiy yig‘ilishini chaqira oladi. Aksiyadorlar o‘zlariga tegishli aksiyalarni AJ va boshqa aksiyadorlarning roziligisiz sotishi yoki boshqa usulda begonaga berishi mumkin. Shu boisdan ham aksiya – korxona sarmoyasiga hissa qo‘shishning eng likvidli bo‘lgan shaklidir. Bunda, aksiyadorlar soni 50 nafardan oshmaydigan hamda bunday AJ nizomida boshqa aksiyadorlar yoki jamiyatning sotilayotgan aksiyalarni harid qilishdagi imtiyozi qayd etilgan holatlar mustasno. Bunday holatlarda MCHJ va QMJlardagi qoida ishga tushadi. Aksiyalarni sotishda jismoniy yoki yuridik shaxs uchun solinadigan daromad solig‘i to‘lanadi. Daromad solig‘i aksiyani harid qilish va sotish orasidagi farqdan hisoblanadi. Aksiyador, shuningdek, jamiyatdan uning aksiyalarini harid qilishni so‘rash bilan biznesni tark etishi mumkin. Bu kabi masalalar esa, O‘zRning «Aksiyadorlik jamiyatari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonuni bilan tartibga solinadi. 2-savol bayoni. Biznes olib borishning uchta asosiy tashkiliy shakli mavjud: yakka egalik, shirkat (yoki sheriklik) va korporatsiya (3.1-rasm). 3.1-rasm. Biznes olib borishning asosiy tashkiliy shakllari Yakka egalik (sole proprietorship), bitta odam yoki oilaga tegishli firma bo‘lib, unda barcha aktivlar va majburiyatlar bir vaqtning o‘zida firma egasining mulki hisoblanadi. Yakka mulkdor firmaning qarzlari va boshqa majburiyatlari bo‘yicha cheklanmagan majburiyatlarga yoki cheklanmagan mas’uliyatga (unlimited liability) ega. Bu degani, agar firma kompaniya kreditorlarining talablarini qondirish uchun o‘z qarz majburiyatlarini bajara olmasa, u holda kompaniya egasining istalgan mulki xatga olinishi mumkin. Ko‘pchilik firmalar o‘z faoliyatini mulkka yakka egalik sifatida boshlaydi. Keyinchalik kengayib, oyoqqa turgan sari o‘z tashkiliy shaklini o‘zgartiradi. Ammo, shunaqasi ham bo‘ladiki, biznes – restoran, ko‘chmas mulk agentligi yoki kichkina ustaxona – butun faoliyat davomida yakka mulkligicha qolishi ham mumkin. Shirkat (partnership) – bu ikki va undan ko‘p kishi (oila) mulki bo‘lgan firma. Ular sherik deb ataladi va kompaniya kapitaliga birgalikda egalik qiladilar. Sheriklik Бизнес олиб боришнинг асосий ташкилий шакллари Якка эгалик Ширкат (ёки шериклик) Корпорация Битта одам ёки оилага тегишли фирма Икки ва ундан кўп киши (оила) мулки бўлган фирма Мустақил юридик шахс kelishuvida, odatda, qarorlar qanday qabul qilinishi va firmaning daromad va zarari qanday taqsimlanishi belgilab qo‘yiladi. Kelishuvda boshqa shart belgilangan bo‘lmasa, sheriklar, xuddi yakka mulk-chilikdagi kabi, majburiyatlar bo‘yicha cheklanmagan javobgarlikka ega bo‘ladilar. Ammo, sheriklarning majburiyatlarini ma’lum darajada cheklash ham mumkin. U holda bunday sheriklar mas’uliyati cheklangan sheriklar, yoki kommanditlar deb ataladilar (limited partners). Biroq bunda, sheriklarning hech bo‘lmasa bittasi firmaning qarzlari bo‘yicha cheklanmagan javobgarlikka ega bo‘ladi va u asosiy (bosh) sherik deb ataladi. Odatda, kommandit-sheriklar shirkat faoliyatiga taalluqli kundalik qarorlarni qabul qilishda ishtirok etmaydilar. Bu asosiy (bosh) sherikning vakolatiga kiradi. Xususiy korxona yoki shirkatdan farqli o‘laroq, korporatsiya (korporation) – bu mustaqil yuridik shaxs bo‘lib, u o‘z egalaridan alohida faoliyat yuritadi. Korporatsiya mulkka egalik qilish, qarz olish va shartnomalar tuzish huquqiga ega. Ular sudga berishlari va ularni ham sudga berish mumkin. Bundan tashqari, korporatsiyalarni va biznes yuritishning ikkita boshqa shaklini soliqqa tortishda ham farq bor. Korporatsiya ustav hujjatlari asosida boshqariladi. Aksiyadorlar korporatsiya daromadidan amalga oshiriladigan har qanday to‘lovlarda o‘z aksiyalari soniga proporsional ravishda ulushga ega bo‘lish (masalan, dividendlar ko‘rinishida) huquqiga egadirlar. Aksiyadorlar direktorlar kengashini saylaydi va ular, o‘z navbatida, korporatsiya ishlarini boshqarish uchun menejerlarni tayinlaydilar. Odatda, aksiyadorlar yig‘ilishida bitta aksiya bitta ovozga ega. Ammo turli toifadagi aksiyalar ham bor bo‘lib, ular turli ovoz huquqini berishi mumkin. Korporativ tashkilot (biznesni korporativ tashkil qilish)ning afzal tomoni shundaki, firmaning sog‘lom faoliyatiga zarar yetkazmasdan aksiyalar boshqa egalarga berilishi mumkin. Boshqa afzal tomoni aksiyadorlarning mas’uliyati cheklanganligida bo‘lib, bu degani agar korporatsiya qarzlarini to‘lashga qodir bo‘lmasa, kreditor1lar aksiyadorlarning shaxsiy mulkini emas, balki korporatsiya aktivlarini xatlaydilar. Bu ma’noda korporatsiya xuddi shirkatda asosiy (bosh) sherik bajargan vazifani bajaradi, aksiyadorlar esa mas’uliyati cheklangan sheriklar kabi ishlaydi (faoliyat ko‘rsatadi)lar. Butun dunyoda yirik firmalarning deyarli barchasi, garchi ularga bitta shaxs yoki oila egalik qilsa-da, korporatsiya shaklida faoliyat yuritadi. AQShda aksiyalari tarqoq korporatsiyalar ochiq (publik korporations), mulkka egalik huquqi jamlangan (to‘plangan) korporatsiyalar esa yopiq yoki xususiy korporatsiya (private korporations) deb ataladi. Turli mamlakatlarda korporatsiyalar faoliyati turlicha qonunlar bilan muvofiqlashtiriladi. Hatto bitta mamlakat ichida bunday firmalar faoliyati turli yurisdiksiyaga tushishi ham mumkin. Masalan, AQShda bunday qonunlar davlat darajasida joriy etiladi (va ularning bajarilishi qat’iy nazorat qilinadi). Kundalik hayotda nomiga qarab firmaning korporatsiya ekanligini quyidagicha aniqlash mumkin: masalan, AQShda firma-korporatsiya nomiga inglizcha inkorporated so‘zidan olingan qisqartma ink; Fransiyada – SA harflari (Sokiete Anonime); Italiyada – SpA (Societa per Azione); Niderlandiyada – NV (Naamloze Vennootdchap); Shvesiyada – AB (Aktiebolag)lar qo‘shiladi. Germaniyada ochiq korporatsiyalar Aktiengesellschaften deb ataladi va bunday korporatsiyani firma nomining oxiridagi AG harflaridan bilsa bo‘ladi; xususiy korporatsiyalar Gesellschaften mit beschrankter Haftung deb ataladi va ularning nomiga GmbH harflari qo‘shiladi. Buyuk Britaniyada PLS harflari mas’uliyati cheklangan ochiq kompaniyalar uchun va LTD xususiy kompaniyalar uchun xuddi shunday ma’noga ega. Tarixda nomi qolgan birinchi korporatsiyalar Amsterdam va Londonda XVII asrda tashkil etilgan va o‘zbekchada “aksiyadorlik kompaniyasi” (joint stock companies) degan ma’noni anglatgan. Bizning kunlarda bunday atamadan deyarli foydalanilmaydi. Mamlakatimizda biznesni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun quyidagi 1 “Kreditor” lotincha “kreditor” – qarz beruvchi. Mol yoki pulni nasiyaga, qarzga bergan muassasa yoki shaxs. Qarang: o‘sha manba. J.II.–B. 415. bosqichlardan o‘tish talab etiladi: 3-savol bayoni. Mas’uliyati cheklangan jamiyat – mas’uliyati cheklangan jamiyat deb bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta’sis etilgan, ustav fondi (ustav kapitali) ta’sis hujjatlari bilan belgilab quyilgan miqdorlardagi ulushlarga bulingan jamiyat tan olinadi. Jamiyat o‘z faoliyati uchun ustav fondi miqdorida javobgar hisoblanadi. Har qanday zarar, xavf-xatar va tadbirkorlik risklari jamiyat a’zolari o‘rtasida ularning ulushiga mutanosib tarzda taqsimlanishi mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklidagi korxona ta’sischilarining individual zararlari darajasini yoki bankrot bo‘lish ehtimolini pasaytiradi. Mas’uliyati cheklangan shirkat firmalar nomiga «limited» so‘zi qo‘shiladi, bu inglizcha so‘z bo‘lib, «cheklangan» ma’nosini bildiradi. Mas’uliyati cheklangan jamiyatning bir qator turlari mavjud. Ularning eng keng tarqalgan shakli korporatsiyalardir. Mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklidagi kichik korxonalar yirik kompaniyalarga nisbatan bozor sharoitiga tez moslashish xususiyatiga hamda ishlab chiqargan mahsulotlarini bozorda muvaffaqiyatli o‘tishini ta’minlashda bir qancha ustunliklarga ega. Chunki kichik korxonalar o‘z faoliyatlarini har bir ishlab chiqarish dasturlariga, ilg‘or texnologiyaga, kam turkumli ilm-fan talab qiladigan mahsulotlar chiqarishga tezda moslaydilar hamda bozor asoslarini tez o‘zlashtirib boradilar. Jamiyat o‘zining mustaqil balansida hisobga olinadigan alohida mol-mulkka ega bo‘ladi, o‘z nomidan huquqlarni olishi, majburiyatlarga ega bo‘lishi, sudda da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin. Jamiyat qonun hujjatlarida taqiqlanmagan har qanday faoliyat turlarini amalga oshirishi mumkin. Ro‘yxati qonunlarda belgilanadigan ayrim faoliyat turlari bilan jamiyat faqat litsenziya asosida shug‘ullanishi mumkin. Jamiyat o‘z majburiyatlari yuzasidan o‘ziga qarashli barcha mol-mulk bilan javobgar bo‘ladi. Jamiyat o‘z ishtirokchilarining majburiyatlari yuzasidan javob bermaydi. Jamiyatning bankrotligi ishtirokchi sifatidagi shaxsning aybi tufayli vujudga kelgan bo‘lsa, jamiyatning mol-mulki yetarli bo‘lmagan taqdirda bunday shaxs zimmasiga uning majburiyatlari bo‘yicha subsidiar javobgarlik yuklatilishi mumkin. Davlat va uning organlari jamiyatning majburiyatlari yuzasidan javobgar bo‘lmaydi, xuddi shuningdek jamiyat ham davlat va uning organlari majburiyatlari yuzasidan javobgar bo‘lmaydi. Yuridik va jismoniy shaxslar jamiyatning ishtirokchilari bo‘ladilar. Qonunda ayrim toifadagi jismoniy shaxslarning jamiyatda ishtirok etishi taqiqlanishi yoki cheklanishi mumkin. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida belgilangan bo‘lmasa, jamiyatning ishtirokchilari bo‘lishga haqli emaslar. Jamiyat bir shaxs tomonidan ta’sis etilishi mumkin bo‘lib, u jamiyatning yagona ishtirokchisiga aylanadi. Jamiyat keyinchalik bir ishtirokchisi bo‘lgan jamiyatga aylanishi mumkin. Jamiyat ishtirokchilarining soni ellik kishidan oshmasligi lozim. Jamiyat ishtirokchilari quyidagilarga haqlidirlar: ushbu Qonunda va jamiyatning ta’sis hujjatlarida belgilangan tartibda jamiyatning ishlarini boshqarishda ishtirok etish; qonun hujjatlarida va jamiyat ta’sis hujjatlarida belgilangan tartibda jamiyatning faoliyati to‘g‘risida axborot olish hamda uning buxgalteriya daftarlari va boshqa hujjatlari bilan tanishish; foydani taqsimlashda ishtirok etish; jamiyatning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) o‘z ulushini yoxud uning bir qismini ushbu Qonunda va jamiyatning ustavida nazarda tutilgan tartibda mazkur jamiyatning bir yoki bir necha ishtirokchisiga sotish yoki o‘zga tarzda ularning foydasiga voz kechish; jamiyat boshqa ishtirokchilarining roziligidan qat’i nazar ushbu Qonunda va jamiyatning ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda istalgan vaqtda jamiyatdan chiqish; jamiyat tugatilgan taqdirda, kreditorlar bilan hisob-kitob qilinganidan keyin qolgan mol-mulkning bir qismini yoki uning qiymatini olish. Jami ulushlari jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining) kamida o‘n foizini tashkil etadigan jamiyat ishtirokchilari o‘z majburiyatlarini qo‘pol buzayotgan yoxud o‘z harakatlari (harakatsizligi) bilan jamiyatning faoliyat ko‘rsatishiga imkon bermayotgan yoki uni jiddiy tarzda qiyinlashtirayotgan ishtirokchini jamiyatdan sud tartibida chiqarilishini talab qilishga haqlidirlar. Jamiyat ustavida quyidagilar ko‘rsatilishi kerak:  jamiyatning to‘liq va qisqartirilgan firma nomi;  jamiyat faoliyatining predmeti;  jamiyatning pochta manzili to‘g‘risidagi ma’lumotlar;  jamiyat organlarining tarkibi va vakolatlari to‘g‘risidagi, shu jumladan jamiyat ishtirokchilari umumiy yig‘ilishining mutlaq vakolatiga kiruvchi masalalar to‘g‘risidagi, jamiyat organlari tomonidan qarorlar qabul qilish tartibi to‘g‘risidagi, shu jumladan qarorlar bir ovozdan yoki kvalifikatsion ko‘pchilik ovoz bilan qabul qilinadigan masalalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar;  jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori to‘g‘risidagi ma’lumotlar;