KORXONANING AYLANMA MABLAG‘LARI
Reja
1. Aylanma mablag‘lar tarkibi va tuzilisi
2. Aylanma mablag‘lardan oqilona foydalanish
3. Aylanma mablag‘lardan foydalanish ko‘rsatkichlari
4. Aylanma mablag‘larni me’yorlashtirish. Aylanishini tezlashtirish
5.1.Aylanma fondlarning mohyati va ahamiyati.
Sanoat ishlab chiqarishini yo‘lga qo‘yish va uni tashkil etish uchun mehnat
qurollari (asosiy fondlar) va ishchi kuchidan tashqari, aylanma mablag‘lar ham kerak
bo‘ladi. Sanoat rivojlangan sari bunday vositalarga bo‘lgan extiyojlar doimo oshib
boradi.
Sanoat korxonalari qanchalik yirik bo‘lsa va ularda tayyorlanayotgan
mahsulotlarning turlari ko‘p bo‘lsa, aylanma mablag‘lar ham shunchalik mo‘l
bo‘lishi kerak. Shu sababli aylanma mablag‘lar ishlab chiqarsh va uning
uzluksizligini ta’minlashning moddiy asosi hisoblanadi.
Sanoat ishlab chiqarishning aylanma mablag‘lari 2 fonddan ya’ni aylanma
fondlar va muomala fondlaridan tashkil etadi.
Aylanma ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida bir marta
qatnashib, o‘z qiymatini tayyor mahsulotga o‘tkazib o‘z shaklini ham
o‘zgartiradigan, butunlay yo‘qotib yuboradigan mehnat buyumlaridir. SHu sababli
aylanma ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonining majburiy unsuri
(elementi) va ishlab chiqarish harajatlarining asosiy qismi hisoblanadi.
Muomala fondlari jo‘natishga yuklangan mahsulotlar va banklarning hisob
raqamlaridagi pul mablag‘laridan tashkil topadi.
Ishlab chiqarishning to‘xtovsizligini taominlash uchun asosiy ishlab chiqarish
fondlari bilan birga mehnat predmetlari va moddiy resurslar zarurdir. Mehnat
predmetlari mehnat vositalari bilan birgalikda mehnat mahsulini yaratishda ishtirok
etadi. Aylanma fondlarning moddiy elementlari aylanish mehnat jarayoni va asosiy
ishlab chiqarish fondlari bilan uzviy bog‘liqdir.
Darslikning ushbu bo‘limida korxona aylanma fondlari va aylanma
mablag‘lari haqida tushuncha, ularning mohiyati va tarkibiga chuqurroq to‘xtalib
o‘tiladi. SHuni yodda tutish lozimki, aylanma fondlar va aylanma mablag‘lar
tushunchalari aynan bir xil emas.
Aylanma fondlar – ishlab chiqarish jarayonining majburiy elementi,
mahsulot tannarxining asosiy qismidir.
Birlik mahsulot ishlab chiqarishda xom-ashyo, material, yoqilg‘i va energiya
sarfi qancha kam bo‘lsa, ularni yaratish uchun sarflangan mehnat ham tejaladi,
ortgan mahsulot ham shuncha arzonroq bo‘ladi.
Korxonalarning yetarli aylanma mablag‘larga ega bo‘lishi ularning bozor
iqtisodiyoti soitida normal faoliyat ko‘rsatishi uchun asos bo‘lib hisoblanadi.
Eng asosiysi, aylanma fondlardan va aylanma mablag‘lardan samarali
foydalanish korxona uchun nima beradi va mahsulotning material sig‘imini
kamaytirish hamda mablag‘larning aylanishini tezlashtirish uchun qanday tadbirlar
qilish kerakligini aniqlab olish zarurdir.
Korxonaning aylanma fondlari deganda bir ishlab chiqarish tsiklida
sarflanadigan, qiymati mehnat mahsulotiga bir yo‘la to‘laligicha o‘tkaziladigan va
natural shakli va fizik – kimyoviy xususiyatlari o‘zgaradigan ishlab chiqarish
fondlarining bir qismi tushuniladi. Ular ishlab chiqarishga jalb qilinishi natijasida
o‘z isteomol qiymatini yo‘qotadilar va ulardan yaratilgan mahsulotda o‘z aksini
topadi.
Korxonaning aylanma fondlari quyidagi 3 qismdan iborat:
ishlab chiqarish zaxiralari;
tugallanmagan ishlab chiqarish va o‘zida ishlab chiqarilgan yarim
tayyor mahsulotlar;
kelasi davr harajatlari.
Ishlab chiqarish zahiralari – ishlab chiqarish jarayoniga kiritishga
tayyorlangan mehnat predmetlaridir. Ular tarkibiga xom-ashyo, asosiy va yordamchi
materiallar, yoqilg‘i, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar,
tara va tara materiallari, asosiy fondlarni joriy taomirlash uchun ehtiyot qismlar
kiradi.
Tugallanmagan ishlab chiqarish va o‘zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor
mahsulotlar jumlasisga quyidagilar kiradi: ishlov berish yoki yig‘ish jarayonida
turgan material, detallar, buyumlar, korxona tsexlarida ishlov berib tugatilmagan va
shu korxonaning boshqa tsexlarida ishlov berishga mo‘ljallangan yarim tayyor
mahsulotlar. Kelasi davr ajatlari – bu aylanma fondlarning nomoddiy elementlari
bo‘lib, ular tarkibiga yangi mahsulotni tayyorlash va o‘zlashtirish bilan bog‘liq
harajatlar kiritiladi (konstruktsiya uchun harajatlar, yangi turdagi mahsulot ishlab
chiqarish uchun texnologiyaga, kayta jixozlashga ketgan ajatlar va boshqalar).
Aylanma fondlar o‘z harakatida muomala sohasiga xizmat ko‘rsatuvchi
muomala fondlari bilan ham bevosita bog‘liqdir. Ular korxona omboridagi tayyor
mahsulot, yo‘ldagi tovarlar, pul mablag‘lari va hisob – kitoblardagi mablag‘lar (shu
jumladan debitorlik qarzlari) ni o‘z ichiga oladi.
Korxona aylanma fondlari va muomala fondlarini shakllantirish uchun
mo‘ljallangan pul mablag‘lari yig‘indisi aylanma mablag‘larni hosil qiladi.
Aylanma fondlar alohida elementlari orasidagi o‘zaro nisbat (% larda)
ularning strukturasini tashkil etadi. Aylanma mablag‘lar taxminiy strukturasi
quyidagicha(sanoatda) 5.1- chizma. Bozor munosabatlariga o‘tish soitida asosiy
masalalardan biri – resurslarni saqlash printsipiga amal qilgan holda ishlab
chiqarishni intensivlashtirishdir.
Aylanma mablag‘larning tarkibi deganda, ularni tashkil etuvchi elementlar
yig‘indisi tushuniladi.
Korxona aylanma mablag‘lari tarkibi quyidagicha aks ettiriladi:
Hozirgi soitda aylanma fondlar iqtisodiyotining ahamiyati nihoyatda keng
bo‘lib, u quyidagilarda o‘z aksini topadi:
- Mahsulot birligiga ketadigan xom-ashyo, material, yonilg‘i sarfining
kamayishi ishlab chiqarish uchun katta naf keltiradi. CHunki bu birinchi navbatda
moddiy resurslarning mavjud miqdoridan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish
imkoniyatini yaratadi.
- Moddiy resurslarni tejash, ishlab chiqarishga yangi, tejamli materiallarni
joriy etish takror ishlab chiqarish jarayonida alohida tarmoqlar orasida optimal
proportsiyalarni o‘rnatishga sanoat ishlab chiqarishning takomillashgan tarmoq
strukturasiga erishishiga soit yaratadi.
- Moddiy resurslarni tejashga bo‘lgan intilish yangi texnikani joriy etishga va
texnologik jarayonlarni takomillashtirishga yo‘naltiriladi.
- Moddiy resurslar isteomolini iqtisod qilish ishlab chiqarish quvvatlaridan
foydalanishni yaxshilash va ijtimoiy mehnat unumdorligini oshirishga imkoniyat
yaratadi. Mahsulot birligiga sarflangan buyumlashgan mehnat iqtisodining o‘ziyoq
ijtimoiy mehnat unumdorligiga oshishini anglatadi. Moddiy resurslar iqtisodi jonli
mehnat iqtisodini ham keltirib chiqaradi: ish kuchining materiallarni jo‘natish,
yuklash va tushirish, saqlash bilan bog‘liq nisbiy harajatlarini qisqartiradi.
- Moddiy resurslar iqtisodi sanoat mahsulotni tannarxini kamaytirishga
xizmat qiladi. Hozirgi vaqtda moddiy harajatlar hissasiga ishlab chiqarish
harajatlarining 3/4 to‘g‘ri keladi. Keyinchalik, fan – texnika taraqqiyoti natijasida
mahsulot ishlab chiqarish umumiy harajatlarida buyumlashgan mehnat ulushi oshib
boradi, demakki, mehnat predmetlari va mehnat vositalaridan foydalanishni
yaxshilash ishlab chiqarishning ijtimoiy harajatlarini tejashning asosiy
-
Aylanma mablag’lar
Aylanma fondlar
Muomala fondlari
Ishlab chiqarish zaxiralari (xom-ashyo
va materiallar, yordamchi materiallar,
yoqilg’i, e’tiyot qismlar, arzon va tez
eskiradigan buyumlar
Tugallanmagan ishlab chiqarish
Kelasi davr xarajatlari
Ombordagi tayyor ma’sulotlar
Xaridorga jщnatilgan, lekin
tщlanmagan ma’sulotlar
Pul mablaьlari
Hisob-kitobdagi mablaьlar
5.1-chizma. Aylanma mablag‘lar tarkibi
Mahsulot tannarxini kamaytirishga katta ta’sir etish bilan bir qatorda moddiy
resurslarni tejash korxonaning moliyaviy holatiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Bozor munosabatlariga o‘tish soitida bir korxona oldida turgan asosiy
masalalardan biri – moddiy resurslarni tejash hisoblanadi. CHunki ular foydaning
o‘sishiga bevosita bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarish harajatlarining asosiy qismini
tashkil etadi. Bozor munosabatlari soitida foyda – korxona faoliyatini ta’minlovchi
asosiy manbadir.
Aylanma fondlar (100 %)
Ishlab chiqarish zaxiralarida (70%)
Ishlab chiqarish jarayonida (30%)
Xom-ashyo va
asosiy materiallar
(28%)
Sotib olingan
yarim tayyor
ma’sulotlar (10%)
Yordamchi
materiallar (8%)
Yoqiloi va elektr
energiya (4%)
mirlash
tiyot
(3%)
ara
ari (3%)
a tez
hi buyumlar
Tugallanmagan
ishlab chiыarish
(19%)
Ozida ishlab
chiыargan
yarimtayyor
ma’sulotlar (6%)
avr
ri (5%)
5.2-chizma. Aylanma fondlar tarkibi
5.2. Aylanma mablag‘lardan oqilona foydalanish
Tejash manbalari unga nima hisobiga erishish mumkinligini birdirsa, tejash
yo‘llari yoki yo‘nalishlari esa qanday qilib, qanday tadbirlar hisobiga iqtisodga
erishish mumkinligini ko‘rsatadi.
Har qanday korxonada moddiy resurslarni iqtisod qilish rezervlari mavjud.
Rezervlar bu korxonadagi moddiy resurslardan foydalanishni yaxshilash borasida
korxonada mavjud, lekin ham foydalanilmagan imkoniyatlardir.
Moddiy resurslarni tejash rezervlaridan foydalanish nuqtai nazaridan, ular 3
guruhga bo‘linadi:
- Milliy iqtisodiyot bo‘yicha rezervlar;
- umumsanoat va tarmoqlararo rezervlar
- ichki ishlab chiqarish rezervlari (tsexlararo, zavodlar va tarmoqlar);
Umumsanoat va tarmoqlararo rezervlar – bu shunday rezervlarki, sanoatning
yetakchi tarmoqlari (qora metallurgiya, mashinasozlik, kimyo sanoati) bilan
iqtisodiy ishlab chiqarishni ratsional munosabatlarini o‘rnatish bilan bog‘liqdir.
Ushbu rezervlar iqtisodiy rayonlar va sanoatning alohida tarmoqlarining
rivojlanish xususiyatlarini qamrab oladi. Ularning eng muhimlari xalq xo‘jaligi
ahamiyatiga ega. Shu bilan birga, ularni amaliyotga joriy etish ko‘lamlari
chegaralangan bo‘lib, asosan o‘zaro bog‘liq tarmoqlarga yoki yirik sanoat va ishlab
chiqarish hududiy komplekslarga tarqaladi.
Umumsanoat va tarmoqlararo rezervlarga quyidagilar kiradi: foydali
qazilmalarni qayta ishlashga eng yangi samarali usul va tizimlarini joriy etish, ularni
qazib olishda ilg‘or texnologiyalardan foydalanish, mineral xom-ashyoga to‘liq va
kompleks qayta ishlov berishni taominlash, sanoatni ixtisoslashtirish, kooperatsiya
va turli mulkchilik shakllaridagi korxonalarni barpo qilish va rivojlantirish, xalq
xo‘jaligi va isteomolchi tarmoqlarda moddiy resurslarni tajash vazifalarini bajarish
maqsadida ishlab chiqaruvchi tarmoqlardagi xom-ashyo va konstruktiv materiallar
sifatini oshirish, samaraliroq xom ashyo va materiallar ishlab chiqarish va boshqalar.
Ichki ishlab chiqarish rezervlariga texnika, texnologiya va ishlab chiqarish
jarayonini tashkil etish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan moddiy resurslardan yaxshi
foydalanish, mahsulotni takomillashgan turlari va modellarini yaratish, sanoatning
aniq tarmoqlari mahsuloti sifatini oshirish imkoniyatlari kiradi.
Hozirgi fan – texnika revolyutsiyasi davrida milliy iqtisodiyotning barcha
tarmoqlarida fan – texnika taraqqiyotini jadallashtirishda akatlantiruvchi omil kuch
bo‘lib jamiyat ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish hisoblanadi. Bu esa ko‘p
hollarda sanoat mahsulotining material sig‘imini pasaytirish uchun imkoniyat
yaratuvchi fan bilan ishlab chiqarish o‘rtasidagi organik birlashuv jarayonidan kelib
chiqadi.
Ishlab chiqarishda resurslarni tejash rezervlarini qo‘llashning asosiy
yo‘nalishlari harakteriga ko‘ra ishlab chiqarish-texnik va tashkiliy – iqtisodiy
yo‘nalishlariga bo‘linadi.
Ishlab chiqarish-texnik yo‘nalishlarga xom-ashyoni ishlab chiqarish isteomoli
uchun sifatli tayyorlab berish bilan bog‘liq tadbirlar, shuningdek, mashina, jixozlar
va mahsulotlar loyihalashtirishni takomillashtirish, xom-ashyo va yoqilg‘idan
tejamli foydalanish, yangi texnika va ilg‘or texnologiya joriy etish kabilar kiradi.
Xom-ashyoga
birlamchi
ishlov
berish
tarmoqlarida
xom-ashyo
tejamkorligiga erishish uchun birinchi navbatda xom-ashyoga dastlabki ishlov berish
tarbirlari o‘tkaziladi. Xom-ashyoni tayyorlash usullariga: koks sanoati uchun ko‘mir,
qora va rangli metallurgiya uchun esa rudalar bilan boyitish, yengil sanoatda -
paxtani standartlash va tozalash, yog‘ochga ishlov berish sanoati uchun - daraxt
po‘stloqlarini quritish kabilarni misol qilib keltirishimiz mumkin.
Sanoatning ishlov beruvchi tarmoqlarida, yaoni materiali to‘rtburchak yuza
shakliga ega bo‘lgan tikuvchilik, payabzal, mashinasozlik tarmoqlarida materiallar
iqtisodi bichishning ratsional sxemalaridan foydalanish orqali erishiladiki, ular list
yuzasidan iloji boricha to‘laroq foydalanish imkoniyatini beradi.
Ushbu masalalarni joriy etishda iqtisodiy – matematik uslublar va elektron
hisoblash mashinalari keng qo‘llaniladiki, natijada bichishning eng optimal
sxemalari ishlab chiqiladi.
Fan – texnika taraqqiyoti soitida sanoatning barcha tarmoqlarida mahalliy va
ikkilamchi xom-ashyo va materiallar, yoqilg‘i – energetika resurslaridan maksimal
foydalanish katta iqtisodiy samara beradi. Ushbu muammo zamonaviy soitlarda
ayniqsa dolzarbdir. SHuning uchun metall chiqindisi shakllanadigan va metall
mahsulotlari isteomol qili-nadigan joylarda kichiq quvvatli metallurgiya zavodlarini
qurish katta real iqtisodiyot amiyatiga egaki, bu transport harajatlarini kamaytirish
imkoniyatini beradi. Ushbu masalaning ahamiyati shundan iboratki, ishlab
chiqaruvchi korxonalar va isteomolchi korxonalar orasida to‘g‘ridan – to‘g‘ri uzoq
muddatli aloqalar o‘rnatish uchun keng soitlar yaratiladi.
Moddiy resurslar iqtisodining tashkiliy – iqtisodiy yo‘nalishlariga quyidagilar
kiradi: sanoat mahsuloti material sig‘imini me’yorlashtirish va rejalashtirish
darajasini oshirish, moddiy resurslar sarfining texnik jihatdan asoslangan
me’yorlarini ishlab chiqish va joriy etish; shuningdek, rivojlanishning tezlashishini
ta’minlovchi yangi, yanada samarali, xom-ashyo va materiallar, yoqilg‘i –
energetika resurslarini yaratish bilan bog‘liq kompleks tadbirlar o‘tkazish va
mamlakat yoqilg‘i balansini takomillashtirish.
Har bir korxonada moddiy resurslarni tejashning asosiy yo‘nalishlari – ish
joylarida (tsex, uchastka, brigada) berilgan miqdordagi xom-ashyo va materiallardan
yakuniy mahsulot yaratishni ko‘paytirishdan iborat. Bu esa ishlab chiqarishni texnik
jixatdan qurollanganligiga, ishchilar malakasi darajasiga, moddiy texnika
taominotining to‘g‘ri tashkil etilganligiga, moddiy resurslar zaxiralari va ishlatish
me’yorlari miqdoriga bevosita bog‘liqdir.
Ishlab chiqarish jarayonida yo‘qotishlarni qisqartirish, barcha mod-diy
resurslar iqtisodining 15-20% ini tashkil etadi. Buning uchun mahsulotni saqlash va
tashish qoidalariga qatoiy rioya qilish, taominlash, ishlab chiqarishning keyingi
qayta ishlov berish jarayoniga yoqilg‘i, xom-ashyo va materiallarni tayyorlab
berishni ratsional yo‘lga qo‘yish, mehnat jamoasining ish va ishlab chiqarilayotgan
mahsulot sifati bo‘yicha qarashlarini nazorat qilishni kuchaytirish zarur.
5.3. Aylanma mablag‘lardan foydalanish ko‘rsatkichlari
Aylanma fondlardan foydalanishni yaxshilash sanoat korxonalarining asosiy
vazifalaridan biridir. Xom-ashyo, yoqilg‘i va yordamchi materiallardan qanchalik
unumli foydalanilsa, maolum miqdorda mahsulot ishlab chiqarishda ularning sarfi
shuncha kamayadi va sanoat mahsulotlarining hajmini ko‘paytirishga imkon
yaratadi. Moddiy resurslar sarfi ko‘rsatkichi bilan moddiy resursdan samarali
foydalanish ko‘rsatkichi farqlanadi.
Moddiy resurslar sarfi – ishlab chiqarish talabidir. U mahsulot ishlab
chiqarish dasturini bajarish uchun korxona tomonidan sarflangan barcha moddiy
resurslar miqdorini qamrab oladi. Moddiy resurslar sarfiga taomirlash ishlari, ichki
zavod transporti xizmati, yordamchi xo‘jaliklar ta’minoti, maishiy xizmat ehtiyoji
kiradi. Moddiy resurslar iste’moli umumiy va mahsulot birligiga sarflangan
harajatlarga bo‘linadi.
Moddiy resurslarning umumiy harajati deganda – hisobot davrida ishlab
chiqarish dasturini bajarish uchun ayrim yoki birgalikda olingan moddiy resurslarga
aytiladi. Moddiy resurslarning umumiy harajati natural ko‘rinishda xil turdagi
moddiy resurslarning jamlanma harajati – qiymat ko‘rinishida ifodalanadi.
Biror ko‘rinishdagi aniq resursning mahsulot birligiga sarflangan harajati deb,
bir birlik yaroqli mahsulot ishlab chiqarishga ketgan sarfga aytiladi. U hisobot
davrida berilgan mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan barcha moddiy resurslar
miqdorini (Q), ushbu mahsulotning yaroqli birliklar miqdoriga bo‘lish (N) orqali
topiladi.
m = Q / N
Mahsulot ishlab chiqarishga moddiy resurslarning umumiy harakteristikasi
sifatida material sig‘imi ko‘rsatkichi xizmat qiladi. U bitta mahsulotga material
resursning haqiqiy sarfini natural yoki qiymat ifodasida baholaydi. Ushbu
ko‘rsatkich alohida turdagi resurslarning natural, natural – qiymat ifodasidagi sarfini
harakterlaydigan metall sig‘imi, yoqilg‘i sig‘imi kabi ko‘rsatkichlar bilan bevosita
bog‘liqdir.
Mahsulotning material sig‘imi quyidagi ko‘rsatkichlarda o‘lchanadi.
1) ishlab chiqarilgan mahsulotning fizik birligiga to‘g‘ri keluvchi moddiy
resurslarning harajati.
ms = Q/N
Ushbu formulalar oddiy mahsulotlar (elektr energiya, po‘lat, cho‘yan)
material sig‘imi hisoblashda qo‘llaniladi.
Ishlab chiqarish dasturini tuzish va sanoat korxonalari faoliyatini tahlil
qilishda sanoatning qaysi tarmog‘ida turli xil moddiy resurslardan samarali
foydalanish ko‘rsatkichlari qo‘llaniladi.
5.4. Aylanma mablag‘larni me’yorlashtirish. Aylanishini tezlashtirish
Korxona aylanma mablag‘lariga omborda va ishlab chiqarishda ishlab
chiqarish zaxiralarini yaratish, resurs yetkazib beruvchilar bilan hisob – kitob qilish,
ish haqi to‘lash, byudjet bilan aloqa qilish va boshqalar uchun kerakli pul mablag‘lari
kiradi. Aylanma mablag‘lar tarkibi va strukturasi bir – biridan farq qiladi.
Aylanma mablag‘larning aylanma ishlab chiqarish fondlari va muomala
fondlariga bo‘linishi ulardan mahsulot ishlab chiqarish va sotish doirasida
foydalanish xususiyatlaridan kelib chiqadi.
Ishlab chiqarishda band bo‘lgan aylanma mablag‘lar miqdori asosan mahsulot
tayyorlashdagi ishlab chiqarish tsiklining davomiyligi, texnika darajasi, mehnatni
tashkil etish va texnologiyaning holati bilan belgilanadi. Muomala fondlari summasi
esa birinchi navbatda mahsulotni sotish st – soitlari va taominot hamda sotishni
tashkil etish tizimlari darajasiga bog‘liq.
Mahsulot aylanishi bilan bog‘liq jarayonlarga xizmat ko‘rsatuvchi aylanma
mablag‘lar muomala fondlarini tashkil etadi. Muomala fondlari tarkibiga korxona
omboridagi sotishga tayyor mahsulot, isteomolchilarga jo‘natilgan lekin
to‘lanmagan mahsulot, korxonaning pul mablag‘lari, hisob – kitoblardagi mablag‘lar
kiradi.
Sanoat tarmoqlari aylanma mablag‘lari tuzilmalari orasidagi farq ishlab
chiqarish jarayonining xususiyatlari, taominot va sotish, resurs yetkazib beruvchilar
va iste’molchilar joylashgan o‘rni, ishlab chiqarish harajatlari tarkibidan kelib
chiqadi. Sanoat korxonalari aylanma mablag‘alarining eng katta ulushini tovar
moddiy ne’matlar egallaydi – 75-87%. Turli tarmoqlarda tovar moddiy ne’matlar
strukturasi ham turlichadir. Jumladan, yengil sanoat korxonalarida eng salmoqli
ulushni ishlab chiqarish zaxiralari hosil qilib 70% ni egallaydi. Kimyo sanoatida
kelasi davr harajatalari ulushi katta bo‘lib, 9% ni tashkil etadi.
Mashinasozlik korxonalarida esa sanoatga nisbatan ishlab chiqarish zaxiralari
kichiqroq, tugallanmagan ishlab chiqarish va o‘z yarim tayyor mahsulotlari kattaroq
ulushga egadir, chunki sanoatga qaraganda mashinasozlik korxonalarida ishlab
chiqarish tsikli birmuncha uzundir.
Shu sababdan, og‘ir, energetika va transport mashinasozligida tugallanmagan
ishlab chiqarish ulushi avtomobil va traktor sanoatiga qaraganda ancha yuqori
bo‘ladi.
Turli tarmoqlarda xom-ashyo va materiallar shaklidagi ishlab chiqarish
zaxiralari tarkibidagi aylanma mablag‘lar summasi ham turlicha bo‘lib, ular ishlab
chiqarilayotgan mahsulotning texnik – iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqadi.
Shakllanish manbalariga ko‘ra aylanma mablag‘lar o‘z va qarzga olingan
turlarga bo‘linadi.
O‘z aylanma mablag‘lari – korxona ixtiyorida doim mavjud bo‘lgan va o‘z
resurslari evaziga (foyda va b.) shakllanadigan mablag‘lardir. Harakat jarayonida o‘z
aylanma mablag‘lari ish haqi to‘lashga avanslangan lekin vaqtincha bo‘sh (ish haqi
bir vaqtli to‘lov bo‘lgani sababli) mablag‘lar bilan almashtirilishi mumkin. Ushbu
mablag‘lar o‘zinikiga tenglashtirilgan aylanma mablag‘lar deb ataladi.
Qarzga olinadigan aylanma mablag‘larga bank kreditlari, kreditorlik qarzlari
va boshqa passivlar kiradi.
Korxonaning samarali faoliyati – minimal harajat qilgan holda maksimal
natijalarga erishishdir.
Harajatlarni minimallashtirish – korxona aylanma mablag‘larining shakllanish
manbalarini optimallashtirishni o‘z ichiga oladi.
Aylanma mablag‘lar doimo harakatda bo‘lib, aylanib turadi. Muomala
sohasidan ular ishlab chiqarish sohasiga, so‘ng yana muomala sohasiga va h.k. o‘tib
turadi. Pul mablag‘lari aylanishi korxona tomonidan resurslar va boshqa elementlar
uchun to‘lovlarni amalga oshirishdan boshlanib, mahsulotni sotishdan olingan
tushum tarzida qaytib kelish bilan tugallanadi. So‘ngra pul mablag‘lari yana korxona
tomonidan resurslar sotib olish va ularni ishlab chiqarishga kiritish uchun ishlatiladi.
Aylanma mablag‘larning to‘liq aylanishi uchun sarflangan vaqt aylanma
mablag‘larning aylanish vaqti deb ataladi va u aloxida tur mahsulotlarini ishlab
chiqarish va sotish vaqti bilan mos kelmaydi. Ushbu ko‘rsatkich tarmoq yoki
korxonadagi mablag‘larning o‘rtacha akat tezligini akterlaynadi.
Aylanma mablag‘larni boshqarish, ishlab chiqarishning uzluksizligini va
mahsulotni sotish jarayonlariga kichiq hajmdagi aylanma mablag‘lar jalb etilishini
taominlashdan iborat.
Bu korxona aylanma mablag‘lari aylanishning barcha bosqichlari bo‘yicha
tegishli shaklda, minimal, lekin yetarli miqdorlarda taqsimlanishi kerak demakdir.
Korxonaning normal faoliyati uchun aylanma mablag‘larning iqtisodiy
jihatdan asoslangan kattaliklarini ishlab chiqish jarayoni aylanma mablag‘larni
me’yorlashtirish deyiladi.
Aylanma mablag‘larni me’yorlashtirish ichki rezervlarni ochib berish, ishlab
chiqarish tsikli uzunligini qisqartirish, tayyor mahsulotni tezroq sotilishiga imkon
yaratadi.
Odatda ishlab chiqarish zaxiralaridagi, tugallanmagan ishlab chiqarishdagi,
korxona omborlaridagi tayyor mahsulot qoldiqlari tarkibidagi aylanma mablag‘lar
me’yorlashtiriladi.
Aylanma
mablag‘larning
qolgan
elementlari
esa
me’yorlashtilrimaydi. Me’yorlashtirish jarayonida norma va normativlar ishlatiladi.
Aylanma mablag‘lar normasi korxonadagi tovar moddiy ne’matlarning eng
minimal zaxiralari bilan harakterlanadi.
Aylanma mablag‘lar normativlari esa aylanma mablag‘lar normasini ishlab
chiqarish ko‘rsatkichiga ko‘paytmasi bo‘lib, so‘mda hisoblanadi. Aylanma
mablag‘larni me’yorlashtirish quyidagicha ifodalanadi:
Nay.m. = Ni/ch.z. + Nt.i/ch + N t.m
