KORXONANING INVESTITSION VA INNOVATSION FAOLIYATI

Yuklangan vaqt

2025-02-25

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

45

Faytl hajmi

713,9 KB


KORXONANING INVESTITSION VA INNOVATSION FAOLIYATI Reja: 1. Investisiyalashning vazifasi va iqtisodiy mazmuni 2. Korxona investisiyalarining manbalari 3. investision loyihalarining samaradorligini baholashning uslubiy asoslari 4. Samaradorlikni aniqlovchi ko‘rsatkichlar 5. Korxonalarda innovasiya faoliyati va innovasiya 6. Korxonada innovatsion faoliyatni tashkil qilish usullari 7. Innovatsion loyiha yaratish va amalga oshirishning asosiy bosqichlari 8. Innovatsion loyihalarni baholash 1.1. Investisiyalashning vazifasi va iqtisodiy mazmuni Mamlakatni ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanishida investisiyalarning ahamiyati kattadir. Ma’lumki, har qanday davlat dunyodan ajralgan holda, jahon tajribalarini o‘rganmasdan, dunyoning etakchi davlatlari ilm-fan va tehnika sohasida erishgan yutuqlarini qabul qilmasdan rivojlanishi mumkin emas. Hozirgi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotiga chet el investisiyalarini jalb etish uchun qulay shart- sharoitlar yaratish, ularni huquqiy himoya qilishning amaliy mexanizmlarini joriy etish va investision muhitni yanada yaxshilash iqtisodiy rivojlanish sohasidagi eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlar amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, investisiya jalb qilmay turib, iqtisodiyotni yetarli darajada rivojlantirib bo‘lmaydi. “Investisiya” atamasi lotin tilidagi “invest” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib “qo‘yish”, “mablag‘larni safarbar etish”, “kapital qo‘yilmasi” ma’nosini beradi.
KORXONANING INVESTITSION VA INNOVATSION FAOLIYATI Reja: 1. Investisiyalashning vazifasi va iqtisodiy mazmuni 2. Korxona investisiyalarining manbalari 3. investision loyihalarining samaradorligini baholashning uslubiy asoslari 4. Samaradorlikni aniqlovchi ko‘rsatkichlar 5. Korxonalarda innovasiya faoliyati va innovasiya 6. Korxonada innovatsion faoliyatni tashkil qilish usullari 7. Innovatsion loyiha yaratish va amalga oshirishning asosiy bosqichlari 8. Innovatsion loyihalarni baholash 1.1. Investisiyalashning vazifasi va iqtisodiy mazmuni Mamlakatni ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanishida investisiyalarning ahamiyati kattadir. Ma’lumki, har qanday davlat dunyodan ajralgan holda, jahon tajribalarini o‘rganmasdan, dunyoning etakchi davlatlari ilm-fan va tehnika sohasida erishgan yutuqlarini qabul qilmasdan rivojlanishi mumkin emas. Hozirgi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotiga chet el investisiyalarini jalb etish uchun qulay shart- sharoitlar yaratish, ularni huquqiy himoya qilishning amaliy mexanizmlarini joriy etish va investision muhitni yanada yaxshilash iqtisodiy rivojlanish sohasidagi eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlar amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, investisiya jalb qilmay turib, iqtisodiyotni yetarli darajada rivojlantirib bo‘lmaydi. “Investisiya” atamasi lotin tilidagi “invest” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib “qo‘yish”, “mablag‘larni safarbar etish”, “kapital qo‘yilmasi” ma’nosini beradi.
Keng ma’noda investitisiya, mablag‘ni ko‘paytirib va qaytarib olish maqsadida safarbar etishni bildiradi. Ko‘pgina hollarda “investisiya” tushunchasi iqtisodiy va boshqa faoliyat obyektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga doir huquqlar tarzida ta’riflanadi. Investisiya deganda barcha turdagi milliy va intelektual boyliklar tushunilib, ular tadbirkorlik faoliyati obyektlariga yo‘naltirilib daromad keltirishi yoki biron-bir ijobiy samaraga erishishi zarur. Investisiya kiritishdan asosiy maqsad daromad olish va ijobiy samaraga erishishdir. Investisiyalarning iqtisodiy mazmun - mohiyati to‘g‘risida iqtisodchi olimlar o‘rtasida xilma – xil fikrlar mavjud. O‘zbekiston Respublikasining 2014 yil 9 dekabrdagi “Investisiya faoliyati to‘g‘risida”gi qayta tahrirdagi qonunida investisiyaga quyidagicha ta’rif berilgan: “investisiyalar — qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan tadbirkorlik faoliyati va boshqa turdagi faoliyat ob’ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga bo‘lgan huquqlar, shu jumladan intellektual mulkka bo‘lgan huquqlar, shuningdek reinvestisiyalar”1 sifatida ta’riflanadi. Shunday qilib, “investisiya” deganda kelgusida daromad (foyda) olish yoki ijtimoiy-iqtisodiy samaraga erishish maqsadida qonun doirasida iqtisodiyotning turli tarmog‘lari va boshqa sohalariga investorlar tomonidan quyiladagan barcha turdagi mulkiy, moliyaviy va intekllektual boyliklar tushuniladi. Boshqacha aytganda, investisiyalar – mulkchilikning har- xil ko‘rinishlaridagi moddiy, moliyaviy va nomoddiy boyliklarni iqtisodiy – ijtimoiy-iqtisodiy daromad olish maqsadida muomalaga kiritishdir. Iqtisodiy kategoriya sifatida investisiyalar quyidagicha xarakterlanadi: - birlamchi kapitalni ko‘paytirish maqsadida kapitalni tadbirkorlik obyektlariga joylashtirish; - investision loyihalarni amalga oshirish jarayonida investisiya faoliyati ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar. Makroiqtisodiyotda investisiyalar ishlab chiqarishda yangi vositalarga, turar- joylarga va moddiy zahiralarining o‘sishiga qilinadigan xarajatlardan tashkil topadigan yalpi xarajatlarning bir qismi hisoblanadi. 1 O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi Qonuni, 2014 y 9 dekabr. 3 – modda.
Keng ma’noda investitisiya, mablag‘ni ko‘paytirib va qaytarib olish maqsadida safarbar etishni bildiradi. Ko‘pgina hollarda “investisiya” tushunchasi iqtisodiy va boshqa faoliyat obyektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga doir huquqlar tarzida ta’riflanadi. Investisiya deganda barcha turdagi milliy va intelektual boyliklar tushunilib, ular tadbirkorlik faoliyati obyektlariga yo‘naltirilib daromad keltirishi yoki biron-bir ijobiy samaraga erishishi zarur. Investisiya kiritishdan asosiy maqsad daromad olish va ijobiy samaraga erishishdir. Investisiyalarning iqtisodiy mazmun - mohiyati to‘g‘risida iqtisodchi olimlar o‘rtasida xilma – xil fikrlar mavjud. O‘zbekiston Respublikasining 2014 yil 9 dekabrdagi “Investisiya faoliyati to‘g‘risida”gi qayta tahrirdagi qonunida investisiyaga quyidagicha ta’rif berilgan: “investisiyalar — qonun hujjatlarida ta’qiqlanmagan tadbirkorlik faoliyati va boshqa turdagi faoliyat ob’ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga bo‘lgan huquqlar, shu jumladan intellektual mulkka bo‘lgan huquqlar, shuningdek reinvestisiyalar”1 sifatida ta’riflanadi. Shunday qilib, “investisiya” deganda kelgusida daromad (foyda) olish yoki ijtimoiy-iqtisodiy samaraga erishish maqsadida qonun doirasida iqtisodiyotning turli tarmog‘lari va boshqa sohalariga investorlar tomonidan quyiladagan barcha turdagi mulkiy, moliyaviy va intekllektual boyliklar tushuniladi. Boshqacha aytganda, investisiyalar – mulkchilikning har- xil ko‘rinishlaridagi moddiy, moliyaviy va nomoddiy boyliklarni iqtisodiy – ijtimoiy-iqtisodiy daromad olish maqsadida muomalaga kiritishdir. Iqtisodiy kategoriya sifatida investisiyalar quyidagicha xarakterlanadi: - birlamchi kapitalni ko‘paytirish maqsadida kapitalni tadbirkorlik obyektlariga joylashtirish; - investision loyihalarni amalga oshirish jarayonida investisiya faoliyati ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar. Makroiqtisodiyotda investisiyalar ishlab chiqarishda yangi vositalarga, turar- joylarga va moddiy zahiralarining o‘sishiga qilinadigan xarajatlardan tashkil topadigan yalpi xarajatlarning bir qismi hisoblanadi. 1 O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi Qonuni, 2014 y 9 dekabr. 3 – modda.
Ishlab chiqarish nazariyasi va, umuman, makroiqtisodiyotda investisiyalar yangi kapitalni (ishlab chiqarish vositalarini hamda inson kapitalini qo‘shib hisoblanganda) yaratish jarayonidir. Investisiyalar – bu joriy davrda iste’mol qilinmagan va iqtisodiyotda kapital o‘sishini ta’minlovchi YaIM ning bir qismidir. Moliya nazariyasida esa investisiya deganda real yoki moliyaviy aktivlarni olish tushuniladi, ya’ni bugungi sarf-xarajatlarning maqsadi kelajakda daromad olishdir. Demak, bizningcha, “Investisiyalar – bo‘sh turgan kapitalni iqtisodiyijtimoiy samara olish maqsadida harakatga keltirishdir”. Investisiyalarga aniq bir ta’rif berilmagan. Jumladan, prof. D. G‘. G‘ozibekov investisiyalarning iqtisodiy mazmun – mohiyatini moliyaviy kategoriya sifatida talqin etib, quyidagicha ta’rif berib o‘tgan: “Investisiyalarning mazmuni aniq va ishonchli manbalardan mablag‘lar olish, ularni asosli holda safarbar etish, rikslar darajasini hisobga olgan holda kapital qiymatini saqlash va ko‘zlangan samarani olishdan iborat bo‘ladi”. Investisiyalar - asosiy va aylanma kapitalni qayta tiklash va ko‘paytirishga, ishlab chiqarish quwatlarini kengaytirishga qilingan sarflarning pul shaklidagi ko‘rinishi. U pul mablag‘lari, bank kreditlari, aksiya va boshqa qimmatli qog‘ozlar ko‘rinishida amalga oshiriladi. Pul mablag‘lari ko‘rinishidagi investisiya nominal investisiya, ana shu pul mablag‘lariga sotib olish mumkin bo‘lgan investision resurslar real investisiya deyiladi. 1.2. Korxona investisiyalarining manbalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida investision loyihalarni moliyalashtirish investorlar tomonidan tashkil etilgan har xil manbalar, shu jumladan, moliyaviy resurslarni jalb qilish yo‘li bilan, kreditlar evaziga qonunchilikda belgilangan holda qimmatli qog‘ozlar va zayomlar chiqarish hisobiga amalga oshiriladi. Korxona investisiya faoliyatini moliyalashtirish turli shakl va usullarda olib boriladi. Hozirgi vaqtda investisiyalarni moliyalashtirish manbalarini shakllantirish, investisiya faoliyatining bosh muammolaridan biri hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona investisiya faoliyatini moliyalashtirish quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirilmoqda:
Ishlab chiqarish nazariyasi va, umuman, makroiqtisodiyotda investisiyalar yangi kapitalni (ishlab chiqarish vositalarini hamda inson kapitalini qo‘shib hisoblanganda) yaratish jarayonidir. Investisiyalar – bu joriy davrda iste’mol qilinmagan va iqtisodiyotda kapital o‘sishini ta’minlovchi YaIM ning bir qismidir. Moliya nazariyasida esa investisiya deganda real yoki moliyaviy aktivlarni olish tushuniladi, ya’ni bugungi sarf-xarajatlarning maqsadi kelajakda daromad olishdir. Demak, bizningcha, “Investisiyalar – bo‘sh turgan kapitalni iqtisodiyijtimoiy samara olish maqsadida harakatga keltirishdir”. Investisiyalarga aniq bir ta’rif berilmagan. Jumladan, prof. D. G‘. G‘ozibekov investisiyalarning iqtisodiy mazmun – mohiyatini moliyaviy kategoriya sifatida talqin etib, quyidagicha ta’rif berib o‘tgan: “Investisiyalarning mazmuni aniq va ishonchli manbalardan mablag‘lar olish, ularni asosli holda safarbar etish, rikslar darajasini hisobga olgan holda kapital qiymatini saqlash va ko‘zlangan samarani olishdan iborat bo‘ladi”. Investisiyalar - asosiy va aylanma kapitalni qayta tiklash va ko‘paytirishga, ishlab chiqarish quwatlarini kengaytirishga qilingan sarflarning pul shaklidagi ko‘rinishi. U pul mablag‘lari, bank kreditlari, aksiya va boshqa qimmatli qog‘ozlar ko‘rinishida amalga oshiriladi. Pul mablag‘lari ko‘rinishidagi investisiya nominal investisiya, ana shu pul mablag‘lariga sotib olish mumkin bo‘lgan investision resurslar real investisiya deyiladi. 1.2. Korxona investisiyalarining manbalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida investision loyihalarni moliyalashtirish investorlar tomonidan tashkil etilgan har xil manbalar, shu jumladan, moliyaviy resurslarni jalb qilish yo‘li bilan, kreditlar evaziga qonunchilikda belgilangan holda qimmatli qog‘ozlar va zayomlar chiqarish hisobiga amalga oshiriladi. Korxona investisiya faoliyatini moliyalashtirish turli shakl va usullarda olib boriladi. Hozirgi vaqtda investisiyalarni moliyalashtirish manbalarini shakllantirish, investisiya faoliyatining bosh muammolaridan biri hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona investisiya faoliyatini moliyalashtirish quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirilmoqda:
1) investorning o‘z moliyaviy resurslari va ichki xo‘jalik rezervlari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, maxsus zaxira fondlari); 2) investorning qarz mablag‘lari (bank krediti, byudjet krediti, obligatsiya bo‘yicha qarzlar); 3) jalb qilingan moliyaviy resurslar (aksiyalarni sotish, mehnat jamoasining pay va boshqa ko‘rinishdagi badallari, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa badallari); 4) byudjetdan investision mablag‘lar (mahalliy, davlat va byudjetdan tashqari fondlar mablag‘lari). 5) chet el investisiyalari (chet el kreditlari, to‘g‘ridan to‘g‘ri chet el investisiyasi, qo‘shma korxonalar ko‘rinishida); 6) lizing va seleng ( investision loyihalarni moliyalashtirishning bir turi bo‘lib, asbob-uskuna, transport vositalari, bino va inshootlarni ijariga yoki intellektual mulkdan foydalanish huquqini berish). 1) Korxona investisiya faoliyatini moliyalashtirishning eng ishonchli manbasi o‘z mablag‘lari hisoblanadi. Har qanday tijorat tashkiloti doimo investisiyalarni o‘z hisobidan moliyalashtirishga intiladi. Bu holatda moliyalashtirish manbalarini qayerdan olish kerak degan muammo vujudga kelmaydi va uning bankrotlik xavf- xatari (riski) kamayadi. Bundan tashqari ijobiy tomonlari ham mavjud. Xususan, o‘z- o‘zini moliyalashtirish korxonaning rivojlanganligi va uning yaxshi moliyaviy holatini bildiradi hamda yana raqobatchilardan ma’lum bir ustunlikka ega bo‘ladi, boshqa korxonalarda bunday imkoniyat bo‘lmasligi mumkin. Har qanday tijorat tashkilotining asosiy o‘z-o‘zini moliyalashtirish manbayi bu, asosan, sof foyda va amortizatsiya ajratmasidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning asosiy maqsadi, bu maksimal foyda olish bo‘lib, u korxona faoliyatining asosiy moliyaviy natijasidir. Korxonaning balans foydasi (FB) quyidagi formula orqali hisoblanadi: FB=FSA+FM+(DB-XB).
1) investorning o‘z moliyaviy resurslari va ichki xo‘jalik rezervlari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, maxsus zaxira fondlari); 2) investorning qarz mablag‘lari (bank krediti, byudjet krediti, obligatsiya bo‘yicha qarzlar); 3) jalb qilingan moliyaviy resurslar (aksiyalarni sotish, mehnat jamoasining pay va boshqa ko‘rinishdagi badallari, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa badallari); 4) byudjetdan investision mablag‘lar (mahalliy, davlat va byudjetdan tashqari fondlar mablag‘lari). 5) chet el investisiyalari (chet el kreditlari, to‘g‘ridan to‘g‘ri chet el investisiyasi, qo‘shma korxonalar ko‘rinishida); 6) lizing va seleng ( investision loyihalarni moliyalashtirishning bir turi bo‘lib, asbob-uskuna, transport vositalari, bino va inshootlarni ijariga yoki intellektual mulkdan foydalanish huquqini berish). 1) Korxona investisiya faoliyatini moliyalashtirishning eng ishonchli manbasi o‘z mablag‘lari hisoblanadi. Har qanday tijorat tashkiloti doimo investisiyalarni o‘z hisobidan moliyalashtirishga intiladi. Bu holatda moliyalashtirish manbalarini qayerdan olish kerak degan muammo vujudga kelmaydi va uning bankrotlik xavf- xatari (riski) kamayadi. Bundan tashqari ijobiy tomonlari ham mavjud. Xususan, o‘z- o‘zini moliyalashtirish korxonaning rivojlanganligi va uning yaxshi moliyaviy holatini bildiradi hamda yana raqobatchilardan ma’lum bir ustunlikka ega bo‘ladi, boshqa korxonalarda bunday imkoniyat bo‘lmasligi mumkin. Har qanday tijorat tashkilotining asosiy o‘z-o‘zini moliyalashtirish manbayi bu, asosan, sof foyda va amortizatsiya ajratmasidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning asosiy maqsadi, bu maksimal foyda olish bo‘lib, u korxona faoliyatining asosiy moliyaviy natijasidir. Korxonaning balans foydasi (FB) quyidagi formula orqali hisoblanadi: FB=FSA+FM+(DB-XB).
Bu yerda, FS - mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushgan foyda; FM - korxona mulkini sotishdan tushgan foyda; DB - boshqa operatsiyalardan tushgan daromad, XB - boshqa operatsiyalar bo‘yicha xarajatlar. Yalpi foyda - foyda solig‘i olish uchun soliq to‘lanadigan baza. Korxonani o‘z ixtiyorida qoladigan foyda, ya’ni sof foyda (FS) qiziqtiradi va quyidagicha teng bo‘ladi: FS=FB-SF Bu yerda, FB - balans foyda; SF - foyda solig‘i va boshqa majburiy to‘lovlar. Foydadan samarali foydalanish uchun korxonaning ayni vaqtdagi va istiqboldagi texnik holatini hamda korxona jamoasining ijtimoiy holatini yaxshi bilish lozim. Agar korxona ishchilari ijtimoy sohada, shu jumladan, ish haqi darajasi bo‘yicha, boshqa korxonalarga nisbatan yaxshiroq ta’minlangan bo‘lsa, bu holda foyda, birinchi navbatda, ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo‘naltirilishi lozim. Yana shuni ta’kidlash lozimki, agar korxonaning texnik rivojlanish darajasi past bo‘lib, bu korxonaning raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga to‘sqinlik qilib, korxonani bankrotlikka olib kelsa, bunday holda, foydani korxonani rivojlantirish uchun yo‘naltirish lozim. Shunday qilib, korxona foydasi uning iqtisodiy va ijtimoiy darajasiga asoslangan holda taqsimlanishi lozim. Korxonada ushbu muhim qoidaga amal qilishlari zarur – “foyda korxonaning istiqbolda rivojlantirishini amalga oshirishga turtki berishi lozim”. Shunday qoida borki, ishlab chiqarishni rivojlanishi, oxir oqibatda korxona daromadi hajmining o‘sishiga olib keladi, bu esa kelajakda korxona jamoasining ijtimoy muammolarini hal bo‘lishiga va korxona investisiya imkoniyatlarining kengayishiga olib keladi. b) Amortizatsiya - korxonalarning investisiya faoliyatini moliyalashtirishning manbayi sifatida. Amortizatsiya - asosiy vositalarni va nomoddiy aktivlarning normativ xizmati muddati davomida qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulotga o‘tkazib borish jarayonidir. Asosiy vositalar tarkibiga xizmat muddati bir yildan kam bo‘lmagan va o‘z qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga asta-sekinlik bilan o‘tkazib
Bu yerda, FS - mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushgan foyda; FM - korxona mulkini sotishdan tushgan foyda; DB - boshqa operatsiyalardan tushgan daromad, XB - boshqa operatsiyalar bo‘yicha xarajatlar. Yalpi foyda - foyda solig‘i olish uchun soliq to‘lanadigan baza. Korxonani o‘z ixtiyorida qoladigan foyda, ya’ni sof foyda (FS) qiziqtiradi va quyidagicha teng bo‘ladi: FS=FB-SF Bu yerda, FB - balans foyda; SF - foyda solig‘i va boshqa majburiy to‘lovlar. Foydadan samarali foydalanish uchun korxonaning ayni vaqtdagi va istiqboldagi texnik holatini hamda korxona jamoasining ijtimoiy holatini yaxshi bilish lozim. Agar korxona ishchilari ijtimoy sohada, shu jumladan, ish haqi darajasi bo‘yicha, boshqa korxonalarga nisbatan yaxshiroq ta’minlangan bo‘lsa, bu holda foyda, birinchi navbatda, ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo‘naltirilishi lozim. Yana shuni ta’kidlash lozimki, agar korxonaning texnik rivojlanish darajasi past bo‘lib, bu korxonaning raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga to‘sqinlik qilib, korxonani bankrotlikka olib kelsa, bunday holda, foydani korxonani rivojlantirish uchun yo‘naltirish lozim. Shunday qilib, korxona foydasi uning iqtisodiy va ijtimoiy darajasiga asoslangan holda taqsimlanishi lozim. Korxonada ushbu muhim qoidaga amal qilishlari zarur – “foyda korxonaning istiqbolda rivojlantirishini amalga oshirishga turtki berishi lozim”. Shunday qoida borki, ishlab chiqarishni rivojlanishi, oxir oqibatda korxona daromadi hajmining o‘sishiga olib keladi, bu esa kelajakda korxona jamoasining ijtimoy muammolarini hal bo‘lishiga va korxona investisiya imkoniyatlarining kengayishiga olib keladi. b) Amortizatsiya - korxonalarning investisiya faoliyatini moliyalashtirishning manbayi sifatida. Amortizatsiya - asosiy vositalarni va nomoddiy aktivlarning normativ xizmati muddati davomida qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulotga o‘tkazib borish jarayonidir. Asosiy vositalar tarkibiga xizmat muddati bir yildan kam bo‘lmagan va o‘z qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga asta-sekinlik bilan o‘tkazib
boradigan ishlab chiqarish vositalar kiradi. Ular – bino, inshoot, asbobuskuna, mashina, transport vositalari, o‘lchovchi uskunalar va h.k. Asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayonida ham jismonan, ham ma’naviy eskiradi. Obyektlar qiymati hisoblangan amortizatsiya ajratmalari hisobidan qoplanadi. Amortizatsiya ajratmalari investisiyalarni moliyalashtirishning muhim manbalaridan biri hisoblanadi. Ular qayta ishlab chiqarishni (ya’ni takror ishlab chiqarish) tashkil qilib qolmay, balki ma’lum darajada ularni kengaytirishga ham mo‘ljallangan bo‘ladi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida amortizatsiya korxonaning investisiya ehtiyojining 70-80% ini qondiradi. Mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o‘tishi sababli korxonalarning investisiya faoliyatini moliyalashtirishning manbayi sifatidagi ahamiyati ham o‘sdi. Bu, birinchi navbatda, asosiy fondlarning tez-tez qayta baholanishi va ko‘p korxonalarning zararga ishlayotganligi bilan bog‘liq. c) Korxonaning investisiya faoliyatini moliyalashtirishning ichki moliyaviy resurslari quyidagilar hisoblanadi: - xo‘jalik usulida bajarilgan qurilish-montaj ishlaridan kelgan foyda (qilingan iqtisod); - asosiy vositalarni likvidatsiya qilingan vaqtda olingan yaroqli materiallar;  aylanma mablag‘lar aylanishining tezlashishi hisobiga, muomuladan bo‘shatilgan aylanma mablag‘larning bir qismi; - korxonaning o‘zida tashkil qilingan maxsus rezerv fondlari va boshqalar. investision loyihalarni baholashda shuni hisobga olish lozimki, ishlab chiqarilgan mahsulot realizatsiyasidan soliqlar ayirib tashlanadi. Ammo bu hisoblangan soliqlar, amortizatsiya ajratmalari singari ma’lum muddat korxona aylanmasida qo‘shimcha ishlatilishi va vaqtincha moliyaviy resurs bo‘lishi mumkin. d) Agar korxonaning investisiya faoliyatini moliyalashtirishda o‘z mablag‘lari yetarli bo‘lmasa, bunday holda, korxona mablag‘larni qimmatli qog‘ozlar chiqarish yoki bank krediti orqali jalb qilishi mumkin. investision loyihalarni moliyalashtirishning keng tarqalgan va moliyalashtirishning asosiy manbalaridan bo‘lib, qimmatli qog‘ozlarni emissiya qilish hisoblanadi.
boradigan ishlab chiqarish vositalar kiradi. Ular – bino, inshoot, asbobuskuna, mashina, transport vositalari, o‘lchovchi uskunalar va h.k. Asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayonida ham jismonan, ham ma’naviy eskiradi. Obyektlar qiymati hisoblangan amortizatsiya ajratmalari hisobidan qoplanadi. Amortizatsiya ajratmalari investisiyalarni moliyalashtirishning muhim manbalaridan biri hisoblanadi. Ular qayta ishlab chiqarishni (ya’ni takror ishlab chiqarish) tashkil qilib qolmay, balki ma’lum darajada ularni kengaytirishga ham mo‘ljallangan bo‘ladi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida amortizatsiya korxonaning investisiya ehtiyojining 70-80% ini qondiradi. Mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o‘tishi sababli korxonalarning investisiya faoliyatini moliyalashtirishning manbayi sifatidagi ahamiyati ham o‘sdi. Bu, birinchi navbatda, asosiy fondlarning tez-tez qayta baholanishi va ko‘p korxonalarning zararga ishlayotganligi bilan bog‘liq. c) Korxonaning investisiya faoliyatini moliyalashtirishning ichki moliyaviy resurslari quyidagilar hisoblanadi: - xo‘jalik usulida bajarilgan qurilish-montaj ishlaridan kelgan foyda (qilingan iqtisod); - asosiy vositalarni likvidatsiya qilingan vaqtda olingan yaroqli materiallar;  aylanma mablag‘lar aylanishining tezlashishi hisobiga, muomuladan bo‘shatilgan aylanma mablag‘larning bir qismi; - korxonaning o‘zida tashkil qilingan maxsus rezerv fondlari va boshqalar. investision loyihalarni baholashda shuni hisobga olish lozimki, ishlab chiqarilgan mahsulot realizatsiyasidan soliqlar ayirib tashlanadi. Ammo bu hisoblangan soliqlar, amortizatsiya ajratmalari singari ma’lum muddat korxona aylanmasida qo‘shimcha ishlatilishi va vaqtincha moliyaviy resurs bo‘lishi mumkin. d) Agar korxonaning investisiya faoliyatini moliyalashtirishda o‘z mablag‘lari yetarli bo‘lmasa, bunday holda, korxona mablag‘larni qimmatli qog‘ozlar chiqarish yoki bank krediti orqali jalb qilishi mumkin. investision loyihalarni moliyalashtirishning keng tarqalgan va moliyalashtirishning asosiy manbalaridan bo‘lib, qimmatli qog‘ozlarni emissiya qilish hisoblanadi.
Qimmatli qog‘ozlar chiqarish, investisiyalarni moliyalashtirishda markazlashgan mablag‘lar va bank kreditlarining hissasining pasayishiga olib keladi. Qimmatli qog‘ozlar bozori va kredit bozori, pul mablag‘lariga ehtiyoji bo‘lgan tarmoqlarga (korxonalarga) pul mablag‘larini taqsimlab korxonalarning moliyaviy holatini barqarorlashtiradi. Jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan xarid qilinadigan qimmatli qog‘ozlar ichida keng tarqalgan turi aksionerlik jamiyatlari tomonidan chiqariladigan aksiyalardir. Aksiya - korxona mulkiga aksionerlarning qo‘shgan hissasini tasdiqlovchi hujjat. Aksiyalar bo‘yicha daromadlar dividend shaklida olinadi. Aksiyalar chiqarish orqali zarur bo‘lgan pul mablag‘lari jalb qilinadi. Aksionerlik kapitalini shakllantirishda ikki xil aksiya emissiya qilinadi: oddiy va imtiyozli aksiyalar. Aksiyadan tashqari korxona obligatsiya chiqarish yo‘li bilan mablag‘larni jalb etadi. Obligasiya – uning egasi qarz berganligidan guvohlik beruvchi va unga ushbu qimmatli qog‘ozning nominal qiymatini unda ko‘rsatilgan muddatda belgilangan foiz to‘langan holda qoplash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog‘ozdir. Obligasiya - qarzdorlik majburiyati bo‘lganligi sababli aksiyaga nisbatan risk kamroq bo‘ladi va obligatsiyalar shu sababli aksiyaga nisbatan tezroq sotiladi. Bu esa korxonaga zarur mablag‘larni bir muncha qisqa vaqt ichida to‘plash imkonini beradi. Obligasiyaning aksiyaga nisbatan riski kamroq bo‘lganligi sababli, obligatsiyaga to‘lanadigan foiz aksiya bo‘yicha dividendga nisbatan pastroq bo‘ladi. Korxona uchun esa aksiya chiqarish, obligatsiya chiqarishga nisbatan qulayroqdir. Chunki foyda miqdoriga qarab, dividendni o‘zgartirishi mumkin, obligatsiyada esa foiz qat`iy belgilangan bo‘ladi. 2) investision loyihani moliyalashtirishning qarzga olingan manbayi bo‘lib, bank kreditlari, ipoteka ssudalari, sug‘urta kompaniyalaridan olingan qarzlar yoki byudjetdan tashqari fondlardan olingan kreditlar hisoblanadi. Ushbu moliyalashtirish manbalari ma’lum muddatga qaytarish va to‘lovlilik sharti asosida beriladi. investision loyihalarni kredit asosida moliyalashtirishning afzalroq tomoni shundaki, faoliyat yuritayotgan korxona uchun modernizatsiya, rekonstruktsiya ishlari va kerakli me’yorda ishlab chiqarish quvvatini ta’minlashda, ya’ni korxona ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirmoqchi bo‘lsa, kreditdan
Qimmatli qog‘ozlar chiqarish, investisiyalarni moliyalashtirishda markazlashgan mablag‘lar va bank kreditlarining hissasining pasayishiga olib keladi. Qimmatli qog‘ozlar bozori va kredit bozori, pul mablag‘lariga ehtiyoji bo‘lgan tarmoqlarga (korxonalarga) pul mablag‘larini taqsimlab korxonalarning moliyaviy holatini barqarorlashtiradi. Jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan xarid qilinadigan qimmatli qog‘ozlar ichida keng tarqalgan turi aksionerlik jamiyatlari tomonidan chiqariladigan aksiyalardir. Aksiya - korxona mulkiga aksionerlarning qo‘shgan hissasini tasdiqlovchi hujjat. Aksiyalar bo‘yicha daromadlar dividend shaklida olinadi. Aksiyalar chiqarish orqali zarur bo‘lgan pul mablag‘lari jalb qilinadi. Aksionerlik kapitalini shakllantirishda ikki xil aksiya emissiya qilinadi: oddiy va imtiyozli aksiyalar. Aksiyadan tashqari korxona obligatsiya chiqarish yo‘li bilan mablag‘larni jalb etadi. Obligasiya – uning egasi qarz berganligidan guvohlik beruvchi va unga ushbu qimmatli qog‘ozning nominal qiymatini unda ko‘rsatilgan muddatda belgilangan foiz to‘langan holda qoplash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog‘ozdir. Obligasiya - qarzdorlik majburiyati bo‘lganligi sababli aksiyaga nisbatan risk kamroq bo‘ladi va obligatsiyalar shu sababli aksiyaga nisbatan tezroq sotiladi. Bu esa korxonaga zarur mablag‘larni bir muncha qisqa vaqt ichida to‘plash imkonini beradi. Obligasiyaning aksiyaga nisbatan riski kamroq bo‘lganligi sababli, obligatsiyaga to‘lanadigan foiz aksiya bo‘yicha dividendga nisbatan pastroq bo‘ladi. Korxona uchun esa aksiya chiqarish, obligatsiya chiqarishga nisbatan qulayroqdir. Chunki foyda miqdoriga qarab, dividendni o‘zgartirishi mumkin, obligatsiyada esa foiz qat`iy belgilangan bo‘ladi. 2) investision loyihani moliyalashtirishning qarzga olingan manbayi bo‘lib, bank kreditlari, ipoteka ssudalari, sug‘urta kompaniyalaridan olingan qarzlar yoki byudjetdan tashqari fondlardan olingan kreditlar hisoblanadi. Ushbu moliyalashtirish manbalari ma’lum muddatga qaytarish va to‘lovlilik sharti asosida beriladi. investision loyihalarni kredit asosida moliyalashtirishning afzalroq tomoni shundaki, faoliyat yuritayotgan korxona uchun modernizatsiya, rekonstruktsiya ishlari va kerakli me’yorda ishlab chiqarish quvvatini ta’minlashda, ya’ni korxona ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirmoqchi bo‘lsa, kreditdan
foydalangani ma’qul, chunki ishlab turgan korxona aktivlari ushbu kreditlar qaytarilishiga garov bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Yangi tashkil etilayotgan korxona, tashkilotlar uchun esa investision loyihalarni moliyalashtirish uchun aksioner kapitalidan foydalanish maqsadga muvofiqdir, chunki yangi tashkil etilgan korxonalar uchun bank kreditidan foydalanish yuqori risk bilan bog‘liq bo‘lib, kredit olishda korxona uni qaytarish uchun yetarli darajada moliyaviy resurslar bilan yoki boshqa aktivlar bilan ta’minlanmagan bo‘lishi mumkin, bunday shartlarni yangi korxona bajarmasligi sababli aksionerlik kapitalidan foydalanadilar. Likvidlik bilan bog‘liq bunday vaziyatlarda yangi korxona qiyin vaziyatlarga tushib qoladi. Loyiha yaxshi baholanganda, ham, yaxshi texnik asoslanganda ham banklar yuqori foiz stavkasida kredit berishlari mumkin. Aksioner kapitali esa bunday muammolar keltirib chiqarmaydi, ammo uni yig‘ish ancha murakkab vazifadir, bank kreditlari esa bundan mustasno. Investision loyihalarni kreditlash sharti, foiz stavkasi o‘zgarishi bilan loyiha iqtisodiy ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi orasidagi munosabat bilan aniqlanadi. Ma’lumki, foiz stavkasi o‘zgarmas va o‘zgaruvchan bo‘ladi. Shu sababli korxona investisiya loyihasini moliyalashtirishda uzoq muddatli kredit olmoqchi bo‘lsa, u holda o‘zgarmas foiz stavkasidagi kreditdan foydalanadi. Bank tomonidan olinadigan foizlar beriladigan kreditning hajmi, muddati uning ta’minlanganligi, kreditlash shakli, kreditning risk darajasi va boshqalarga bog‘liq tarzda differensiyallashadi. Hozirgi vaqtda investorlar tez natija beruvchi tadbirkorlik faoliyatiga kreditlarni jalb qilmoqdalar. 1.3. Investision loyihalarining samaradorligini baholashning uslubiy asoslari Investision loyiha bu investisiyani texnik-iqtisodiy asoslash bo‘lib, u investision faoliyat ishtirokchilarini (mulkdor, tadbirkor, bankir, davlat va xalqaro tashkilotlar kabilar) iqtisodiy axborotnomasi, ularni o‘zaro aloqalarini bog‘laydi hamda tushintiradi. Qisqa qilib aytganda investisiya loyihasi investisiyadan foydalanish rejasini anglatadi.
foydalangani ma’qul, chunki ishlab turgan korxona aktivlari ushbu kreditlar qaytarilishiga garov bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Yangi tashkil etilayotgan korxona, tashkilotlar uchun esa investision loyihalarni moliyalashtirish uchun aksioner kapitalidan foydalanish maqsadga muvofiqdir, chunki yangi tashkil etilgan korxonalar uchun bank kreditidan foydalanish yuqori risk bilan bog‘liq bo‘lib, kredit olishda korxona uni qaytarish uchun yetarli darajada moliyaviy resurslar bilan yoki boshqa aktivlar bilan ta’minlanmagan bo‘lishi mumkin, bunday shartlarni yangi korxona bajarmasligi sababli aksionerlik kapitalidan foydalanadilar. Likvidlik bilan bog‘liq bunday vaziyatlarda yangi korxona qiyin vaziyatlarga tushib qoladi. Loyiha yaxshi baholanganda, ham, yaxshi texnik asoslanganda ham banklar yuqori foiz stavkasida kredit berishlari mumkin. Aksioner kapitali esa bunday muammolar keltirib chiqarmaydi, ammo uni yig‘ish ancha murakkab vazifadir, bank kreditlari esa bundan mustasno. Investision loyihalarni kreditlash sharti, foiz stavkasi o‘zgarishi bilan loyiha iqtisodiy ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi orasidagi munosabat bilan aniqlanadi. Ma’lumki, foiz stavkasi o‘zgarmas va o‘zgaruvchan bo‘ladi. Shu sababli korxona investisiya loyihasini moliyalashtirishda uzoq muddatli kredit olmoqchi bo‘lsa, u holda o‘zgarmas foiz stavkasidagi kreditdan foydalanadi. Bank tomonidan olinadigan foizlar beriladigan kreditning hajmi, muddati uning ta’minlanganligi, kreditlash shakli, kreditning risk darajasi va boshqalarga bog‘liq tarzda differensiyallashadi. Hozirgi vaqtda investorlar tez natija beruvchi tadbirkorlik faoliyatiga kreditlarni jalb qilmoqdalar. 1.3. Investision loyihalarining samaradorligini baholashning uslubiy asoslari Investision loyiha bu investisiyani texnik-iqtisodiy asoslash bo‘lib, u investision faoliyat ishtirokchilarini (mulkdor, tadbirkor, bankir, davlat va xalqaro tashkilotlar kabilar) iqtisodiy axborotnomasi, ularni o‘zaro aloqalarini bog‘laydi hamda tushintiradi. Qisqa qilib aytganda investisiya loyihasi investisiyadan foydalanish rejasini anglatadi.
Investisiya loyihasini samaradorligini hisoblash - bu investisiyadan keladigan samara ko‘rsatkichlarini aniqlashni anglatadi. Har qanday investor yoki xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun investision qarorlar qabul qilish juda qiyin vazifa hisoblanib, bunda asosiy me’zon investorning boyligini ko‘paytirish, korxonaning qiymatlarini oshirish me’zonlariga qaratiladi. Uning omillari – korxona daromadlari o‘sishi, moliyaviy risk yoki ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishi, korxona ishlari samaradorligi darajasini oshirish hisoblanadi. Investisiya loyihalari bo‘yicha bunday natijalarga erishish uchun, har qanday loyihaning samaradorligini baholash zarur bo‘ladi. Shunday qilib, ivestitsiya loyihalarining samaradorligini aniqlash muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Chunki loyihaning samaradorligini baholash darajasidan qo‘yilgan kapitalning qaytib kelish muddati, korxonaning rivojlanish sur’ati hamda boshqa ijtimoiyiqtisodiy muommalarni hal qilish imkonini beradi. Chet el mamlakatlarining tajribasini, shu bilan birga, YUNIDO2 (United Nations Industrial Development Organization) tavsiyalarini hisobga olgan holda investisiya loyihalarining samaradorligini baholash ikki me’zon asosida, ya’ni moliyaviy va iqtisodiy baholash orqali amalga oshiriladi. Investisiya loyihasi samaradorligini baholashning - bu ikkala me’zoni ham bir- birini to‘ldirib turadi. Moliyaviy baholash investisiya loyihasini amalga oshirish jarayonidagi likvidligini tahlil qilishda ishlatiladi. Boshqacha aytganda, moliyaviy baholash vazifasi, loyihani belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun, uning jami moliyaviy majburiyatlarini bajarishga korxonaning yetarli moliyaviy resurslari bo‘lishini belgilashdir. Iqtisodiy baholash esa investisiya loyihasining potensial qobiliyati, shu loyihaga qo‘yilgan mablag‘larning qiymatini saqlab qolishda va ularning o‘sish sur’atining yetarli darajasini yaratib berishda foydalaniladi. Taqdim etilayotgan obyektni investisiyalashda moliyaviy baholash (yoki moliyaviy asoslanganlik bahosi) investisiya jarayonining ajralmas qismi 2 YUNIDO - Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) tashkiliy bo`linmasi bo`lib, uning asosiy vazifasi BMTga a’zo mamlakatlar sanoatini rivojlanishiga yordam berishdir.
Investisiya loyihasini samaradorligini hisoblash - bu investisiyadan keladigan samara ko‘rsatkichlarini aniqlashni anglatadi. Har qanday investor yoki xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun investision qarorlar qabul qilish juda qiyin vazifa hisoblanib, bunda asosiy me’zon investorning boyligini ko‘paytirish, korxonaning qiymatlarini oshirish me’zonlariga qaratiladi. Uning omillari – korxona daromadlari o‘sishi, moliyaviy risk yoki ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishi, korxona ishlari samaradorligi darajasini oshirish hisoblanadi. Investisiya loyihalari bo‘yicha bunday natijalarga erishish uchun, har qanday loyihaning samaradorligini baholash zarur bo‘ladi. Shunday qilib, ivestitsiya loyihalarining samaradorligini aniqlash muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Chunki loyihaning samaradorligini baholash darajasidan qo‘yilgan kapitalning qaytib kelish muddati, korxonaning rivojlanish sur’ati hamda boshqa ijtimoiyiqtisodiy muommalarni hal qilish imkonini beradi. Chet el mamlakatlarining tajribasini, shu bilan birga, YUNIDO2 (United Nations Industrial Development Organization) tavsiyalarini hisobga olgan holda investisiya loyihalarining samaradorligini baholash ikki me’zon asosida, ya’ni moliyaviy va iqtisodiy baholash orqali amalga oshiriladi. Investisiya loyihasi samaradorligini baholashning - bu ikkala me’zoni ham bir- birini to‘ldirib turadi. Moliyaviy baholash investisiya loyihasini amalga oshirish jarayonidagi likvidligini tahlil qilishda ishlatiladi. Boshqacha aytganda, moliyaviy baholash vazifasi, loyihani belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun, uning jami moliyaviy majburiyatlarini bajarishga korxonaning yetarli moliyaviy resurslari bo‘lishini belgilashdir. Iqtisodiy baholash esa investisiya loyihasining potensial qobiliyati, shu loyihaga qo‘yilgan mablag‘larning qiymatini saqlab qolishda va ularning o‘sish sur’atining yetarli darajasini yaratib berishda foydalaniladi. Taqdim etilayotgan obyektni investisiyalashda moliyaviy baholash (yoki moliyaviy asoslanganlik bahosi) investisiya jarayonining ajralmas qismi 2 YUNIDO - Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) tashkiliy bo`linmasi bo`lib, uning asosiy vazifasi BMTga a’zo mamlakatlar sanoatini rivojlanishiga yordam berishdir.
hisoblanadi. Investor moliyaviy holati noma’lum bo‘lgan yuridik yoki jismoniy shaxslar bilan hech qanday munosabatlar olib bormaydi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda, korxonalar moliyaviy hisobotlarini ommaviyaxborot vositalari orqali yoki har xil to‘plamlar holatida chop etilib, e’lon qilish normal holat hisoblanadi. Bu to‘plamlar orqali kompaniyalarning moliyaviy holati to‘g‘risida ma’lumotlar olish mumkin. Quyidagi chizmada har bir me’zon bo‘yicha asosiy aniqlash usullari keltirilgan: 10.1-chizma. Investisiya loyihasi samaradorligini baholash3 Investisiya loyihasining moliyaviy asoslanganlik bahosi pul oqimlari to‘g‘risdagi hisobotga asosan hisoblanadi (4-shakl). Bu esa korxonaning mablag‘lari holati to‘g‘risida aniq ma’lumot olishni, shu bilan birga, bu mablag‘larning investisiya loyihasiga yetarliligini ko‘rsatib beradi. Korxona pul oqimlari, asosan, quyidagilardan tashkil topadi: - operatsion faoliyatning sof pul kirim-chiqimi (4-shakl, 050-qator); 3 Uzoqov A., Nosirov E., Saidov R., Sultonov M. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi: O`quv qo`llanma. T.: Iqtisod-moliya, 2006. Moliyaviy baholash Iqtisodiy baholash Buxgalte- riya balansi (1-shakl) Pul mablag`- lari haraka- tining hisoboti (4-shakl) Moliyaviy natijalar to`g`ri- sidagi hisobot (2-shakl) Moliyaviy baholanishning koeffitsiyentlari muddatini aniqlash Foydaning oddiy buxgalter normasini aniqlash Investitsiya loyihasining samaradorligini baholash usuli Oddiy (statistik) usullar Diskontlangan qoplanish muddatini ani lash Investitsiyalar rentabelligini aniqlash Daromadli- likning ichki me`yori Sof diskont- langan daromad (Sof joriy qiymat) Diskontlashga asoslangan usullar
hisoblanadi. Investor moliyaviy holati noma’lum bo‘lgan yuridik yoki jismoniy shaxslar bilan hech qanday munosabatlar olib bormaydi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda, korxonalar moliyaviy hisobotlarini ommaviyaxborot vositalari orqali yoki har xil to‘plamlar holatida chop etilib, e’lon qilish normal holat hisoblanadi. Bu to‘plamlar orqali kompaniyalarning moliyaviy holati to‘g‘risida ma’lumotlar olish mumkin. Quyidagi chizmada har bir me’zon bo‘yicha asosiy aniqlash usullari keltirilgan: 10.1-chizma. Investisiya loyihasi samaradorligini baholash3 Investisiya loyihasining moliyaviy asoslanganlik bahosi pul oqimlari to‘g‘risdagi hisobotga asosan hisoblanadi (4-shakl). Bu esa korxonaning mablag‘lari holati to‘g‘risida aniq ma’lumot olishni, shu bilan birga, bu mablag‘larning investisiya loyihasiga yetarliligini ko‘rsatib beradi. Korxona pul oqimlari, asosan, quyidagilardan tashkil topadi: - operatsion faoliyatning sof pul kirim-chiqimi (4-shakl, 050-qator); 3 Uzoqov A., Nosirov E., Saidov R., Sultonov M. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi: O`quv qo`llanma. T.: Iqtisod-moliya, 2006. Moliyaviy baholash Iqtisodiy baholash Buxgalte- riya balansi (1-shakl) Pul mablag`- lari haraka- tining hisoboti (4-shakl) Moliyaviy natijalar to`g`ri- sidagi hisobot (2-shakl) Moliyaviy baholanishning koeffitsiyentlari muddatini aniqlash Foydaning oddiy buxgalter normasini aniqlash Investitsiya loyihasining samaradorligini baholash usuli Oddiy (statistik) usullar Diskontlangan qoplanish muddatini ani lash Investitsiyalar rentabelligini aniqlash Daromadli- likning ichki me`yori Sof diskont- langan daromad (Sof joriy qiymat) Diskontlashga asoslangan usullar
- investision faoliyatning sof pul kirim-chiqimi (4-shakl, 100-qator); - moliyaviy faoliyatning sof pul kirim-chiqimi (4-shakl, 180-qator); Pul mablag‘lari bo‘yicha salbiy saldo chiqqanda, qo‘shimcha o‘z mablag‘lari yoki qarz mablag‘larini jalb etishni taqozo etadi va bu mablag‘lar investisiya loyihasini moliyaviy baholash hisob-kitobida aks ettirilishi kerak. Loyihaning maqsadi, shartlari va variantlarini tanlab olishga ko‘ra moliyaviy baholash (yoki moliyaviy asoslanganlik bahosi), investision loyihalash jarayonida qo‘shimcha ma’lumotlardan foydalanish mumkin (masalan, 1- va 2- shakl ma’lumotlari). Amaliyotda esa ko‘pgina korxonalar pul oqimlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni unchalik aks ettirmaydilar. Bu esa korxonaning pul mablag‘lari, qaysi faoliyat evaziga kelayotganligini tahlil etishga imkon bermaydi. Natija esa korxonani moliyaviy baholashni qiyinlashtiradi. Investisiya loyihalari samaradorligini baholashning ikkinchi usuli – loyihani iqtisodiy baholash hisoblanadi. 1.4. Samaradorlikni aniqlovchi ko‘rsatkichlar Investision loyiha bu investisiyani texnik-iqtisodiy asoslash bo‘lib, u investision faoliyat ishtirokchilarini (mulkdor, tadbirkor, bankir, davlat va xalqaro tashkilotlar kabilar) iqtisodiy axborotnomasi, ularni o‘zaro aloqalarini bog‘laydi hamda tushintiradi. Qisqa qilib aytganda investisiya loyihasi investisiyadan foydalanish rejasini anglatadi. Investisiya loyihasini samaradorligini hisoblash - bu investisiyadan keladigan samara ko‘rsatkichlarini aniqlashni anglatadi. Investisiya loyihasini asosi bu kapital qo‘yilmalarga bo‘lgan ehtiyojni aniqlashdan iborat. Shu sababli investisiya loyihasi samaradorligi kapital qo‘yilmalar samaradorligi orqali aniqlanadi. Jamiyat miqyosida kapital qo‘yilmalar samaradorligi koeffitsiyenti (Ks) milliy daromadning o‘sish miqdorini (MD) kapital qo‘yilmalar summasiga (Kk) nisbatan aniqlanadi, ya’ni:
- investision faoliyatning sof pul kirim-chiqimi (4-shakl, 100-qator); - moliyaviy faoliyatning sof pul kirim-chiqimi (4-shakl, 180-qator); Pul mablag‘lari bo‘yicha salbiy saldo chiqqanda, qo‘shimcha o‘z mablag‘lari yoki qarz mablag‘larini jalb etishni taqozo etadi va bu mablag‘lar investisiya loyihasini moliyaviy baholash hisob-kitobida aks ettirilishi kerak. Loyihaning maqsadi, shartlari va variantlarini tanlab olishga ko‘ra moliyaviy baholash (yoki moliyaviy asoslanganlik bahosi), investision loyihalash jarayonida qo‘shimcha ma’lumotlardan foydalanish mumkin (masalan, 1- va 2- shakl ma’lumotlari). Amaliyotda esa ko‘pgina korxonalar pul oqimlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni unchalik aks ettirmaydilar. Bu esa korxonaning pul mablag‘lari, qaysi faoliyat evaziga kelayotganligini tahlil etishga imkon bermaydi. Natija esa korxonani moliyaviy baholashni qiyinlashtiradi. Investisiya loyihalari samaradorligini baholashning ikkinchi usuli – loyihani iqtisodiy baholash hisoblanadi. 1.4. Samaradorlikni aniqlovchi ko‘rsatkichlar Investision loyiha bu investisiyani texnik-iqtisodiy asoslash bo‘lib, u investision faoliyat ishtirokchilarini (mulkdor, tadbirkor, bankir, davlat va xalqaro tashkilotlar kabilar) iqtisodiy axborotnomasi, ularni o‘zaro aloqalarini bog‘laydi hamda tushintiradi. Qisqa qilib aytganda investisiya loyihasi investisiyadan foydalanish rejasini anglatadi. Investisiya loyihasini samaradorligini hisoblash - bu investisiyadan keladigan samara ko‘rsatkichlarini aniqlashni anglatadi. Investisiya loyihasini asosi bu kapital qo‘yilmalarga bo‘lgan ehtiyojni aniqlashdan iborat. Shu sababli investisiya loyihasi samaradorligi kapital qo‘yilmalar samaradorligi orqali aniqlanadi. Jamiyat miqyosida kapital qo‘yilmalar samaradorligi koeffitsiyenti (Ks) milliy daromadning o‘sish miqdorini (MD) kapital qo‘yilmalar summasiga (Kk) nisbatan aniqlanadi, ya’ni:
Korxona miqyosida investisiya samaradorligi (kapital qo‘yilma) koeffitsiyenti (Kks) quyidagicha hisoblanadi. Bu yerda: Mk - yillik ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati; T - yillik ishlab chiqarilgan mahsulotni tannarxi; F - yillik foydaning miqdori. Ko‘p variantli kapital qo‘yilmalar loyihasi samaradorligini aniqlash uchun har bir variantdagi harajatlarni minimumga keltirish yo‘li bilan aniqlanadi. Ya’ni: Ti + Yen  K  min Bu yerda: Ti - i variantdagi harajatlar; Yen - kapital qo‘yilmalar samaradorligi koeffitsiyenti; K - kapital qo‘yilmalar summasi. Solishtirilayotgan variantlar har xil davrga mo‘ljallangan bo‘lsa, bunday sharoitda variantlar (V) keltirilgan koeffitsiyentlar bo‘yicha aniqlanadi, ya’ni: V=1/(1+Yen)t Bu yerda: Yen - har xil davrdagi harajatlarni keltirish normativi; t - mablag‘larni ishga tushirishdan samara olgungacha bo‘lgan vaqt. Investisiya samaradorligini aniqlashda uning o‘zini qoplash muddati, xavf darajasi, inflyatsiyani oshish tempi, kelajakda soliqlar miqdorini o‘zigarishi kabilar hisobga olinishi shart. Chunki investisiyani qulay va samarali sohaga qo‘yish investorlar uchun muhim ahamiyatga ega. Jahon amaliyotidan shu ma’lumki pulni banklarda saqlash eng qulay hisoblanadi, chunki omonatchi undan foiz oladi. Pulni investisiya qilish (ishlab chiqarishga qo‘yish yoki qimmatbaho qog‘ozlar sotib olish) investorga faqatgina unga bank tamonidan beriladigan foizdan ko‘proq daromad keltirsagina foydaliroq bo‘ladi. Bu investorlar uchun birinchi qoida bo‘lib hisoblanadi. Investorlarning ikkinchi qoidasi - investisiya rentabelligi inflyatsiya darajasidan yuqori bo‘lishi kerak. Shunday qilib, investisiya samaradorligini hisoblaganda yuqorida keltirilgan qoidalarda keltirilgan ko‘rsatkichlarni solishtirma tahlili katta ahamiyatga ega.
Korxona miqyosida investisiya samaradorligi (kapital qo‘yilma) koeffitsiyenti (Kks) quyidagicha hisoblanadi. Bu yerda: Mk - yillik ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati; T - yillik ishlab chiqarilgan mahsulotni tannarxi; F - yillik foydaning miqdori. Ko‘p variantli kapital qo‘yilmalar loyihasi samaradorligini aniqlash uchun har bir variantdagi harajatlarni minimumga keltirish yo‘li bilan aniqlanadi. Ya’ni: Ti + Yen  K  min Bu yerda: Ti - i variantdagi harajatlar; Yen - kapital qo‘yilmalar samaradorligi koeffitsiyenti; K - kapital qo‘yilmalar summasi. Solishtirilayotgan variantlar har xil davrga mo‘ljallangan bo‘lsa, bunday sharoitda variantlar (V) keltirilgan koeffitsiyentlar bo‘yicha aniqlanadi, ya’ni: V=1/(1+Yen)t Bu yerda: Yen - har xil davrdagi harajatlarni keltirish normativi; t - mablag‘larni ishga tushirishdan samara olgungacha bo‘lgan vaqt. Investisiya samaradorligini aniqlashda uning o‘zini qoplash muddati, xavf darajasi, inflyatsiyani oshish tempi, kelajakda soliqlar miqdorini o‘zigarishi kabilar hisobga olinishi shart. Chunki investisiyani qulay va samarali sohaga qo‘yish investorlar uchun muhim ahamiyatga ega. Jahon amaliyotidan shu ma’lumki pulni banklarda saqlash eng qulay hisoblanadi, chunki omonatchi undan foiz oladi. Pulni investisiya qilish (ishlab chiqarishga qo‘yish yoki qimmatbaho qog‘ozlar sotib olish) investorga faqatgina unga bank tamonidan beriladigan foizdan ko‘proq daromad keltirsagina foydaliroq bo‘ladi. Bu investorlar uchun birinchi qoida bo‘lib hisoblanadi. Investorlarning ikkinchi qoidasi - investisiya rentabelligi inflyatsiya darajasidan yuqori bo‘lishi kerak. Shunday qilib, investisiya samaradorligini hisoblaganda yuqorida keltirilgan qoidalarda keltirilgan ko‘rsatkichlarni solishtirma tahlili katta ahamiyatga ega.
Investisiya loyihasini baholashda harajatlar va daromadlarini har xil davrga solishtirma tahlili katta ahamiyatga ega. Chunki harajatlar biron davrda ishlatiladi, daromad esa nafaqat biron davrdan kegin, u asosan harajatlar amalga oshirgandan keyin kela boshlaydi. Shu sababli davriy pul qiymati degan tushuncha ishlatiladi. Ushbu ko‘rsatkich oldin olingan 1 so‘m keyin olingan 1 so‘mdan qimmatroq turishini anglatadi. Shu sababli iqtisodiy va moliyaviy tahlilda so‘mning joriy va kelajakdagi qiymatini hisoblaydi, tahlil qiladi. Bunday hisob-kitoblar diskontirovaniya deb yuritiladi. Diskontlashtirish investisiya yoki pul oqimlarini kelgusidagi qiymatining joriy bahoda ifodalanishi tushuniladi. Diskontlashtirish murakkab foyiz hisoblashning teskari jarayonidir. Murakkab foiz usuli orqali investisiyaning kelajak qiymati (Ik.q.) quyidagicha aniqalanadi: Ik.q.=Ij.q.(1+Ch)p, bu yerda: S j.q. - investisiyani joriy qiymati; Ch - bank foyizi stavkasi; p - yillar soni. Masalan: bank foizi 10% bo‘lgan holda 5 yildan keyin 1 so‘mning qiymati = 1(1+0,1)5 =11,55=1,55 so‘mni tashkil qiladi. Ushbu ko‘rsatkichni diskontlashtirish usuli bilan investisiyaning joriy qiymati aniqlanadi. Buning uchun investisiyani kelajak qiymatini (1+bank foyizi) mo‘ljallangan yillar soni darajasiga bo‘lish bilan aniqlanadi, ya’ni: Masalan: bank foyizi 10% bo‘lgan holda 20 yildan keyingi 1 so‘mning joriy qiymati =1:(1+0,10)20=1:1,1020=1:6,7=0,15 so‘mni tashkil qiladi. Shunday qilib diskontlashtirish yilma yil ketma-ketlikda daromadlar, harajatlar potoklarini diskont stavkasiga asosli bir-biriga keltirish yo‘li orqali kelajakdagi daromad va harajatlarni joriy qiymatini belgilab olish uchun investisiyani iqtisodiy va moliyaviy tahlil qilishda ishlatiladi. Investisiyalarning qoplanish muddati. Investisiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini baholashda qo‘llaniladigan oddiy usullar (qoplash muddati va rentabellik darajasi usullari) ham avvaldan ma’lum bo‘lib, ular milliy va chet el
Investisiya loyihasini baholashda harajatlar va daromadlarini har xil davrga solishtirma tahlili katta ahamiyatga ega. Chunki harajatlar biron davrda ishlatiladi, daromad esa nafaqat biron davrdan kegin, u asosan harajatlar amalga oshirgandan keyin kela boshlaydi. Shu sababli davriy pul qiymati degan tushuncha ishlatiladi. Ushbu ko‘rsatkich oldin olingan 1 so‘m keyin olingan 1 so‘mdan qimmatroq turishini anglatadi. Shu sababli iqtisodiy va moliyaviy tahlilda so‘mning joriy va kelajakdagi qiymatini hisoblaydi, tahlil qiladi. Bunday hisob-kitoblar diskontirovaniya deb yuritiladi. Diskontlashtirish investisiya yoki pul oqimlarini kelgusidagi qiymatining joriy bahoda ifodalanishi tushuniladi. Diskontlashtirish murakkab foyiz hisoblashning teskari jarayonidir. Murakkab foiz usuli orqali investisiyaning kelajak qiymati (Ik.q.) quyidagicha aniqalanadi: Ik.q.=Ij.q.(1+Ch)p, bu yerda: S j.q. - investisiyani joriy qiymati; Ch - bank foyizi stavkasi; p - yillar soni. Masalan: bank foizi 10% bo‘lgan holda 5 yildan keyin 1 so‘mning qiymati = 1(1+0,1)5 =11,55=1,55 so‘mni tashkil qiladi. Ushbu ko‘rsatkichni diskontlashtirish usuli bilan investisiyaning joriy qiymati aniqlanadi. Buning uchun investisiyani kelajak qiymatini (1+bank foyizi) mo‘ljallangan yillar soni darajasiga bo‘lish bilan aniqlanadi, ya’ni: Masalan: bank foyizi 10% bo‘lgan holda 20 yildan keyingi 1 so‘mning joriy qiymati =1:(1+0,10)20=1:1,1020=1:6,7=0,15 so‘mni tashkil qiladi. Shunday qilib diskontlashtirish yilma yil ketma-ketlikda daromadlar, harajatlar potoklarini diskont stavkasiga asosli bir-biriga keltirish yo‘li orqali kelajakdagi daromad va harajatlarni joriy qiymatini belgilab olish uchun investisiyani iqtisodiy va moliyaviy tahlil qilishda ishlatiladi. Investisiyalarning qoplanish muddati. Investisiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini baholashda qo‘llaniladigan oddiy usullar (qoplash muddati va rentabellik darajasi usullari) ham avvaldan ma’lum bo‘lib, ular milliy va chet el
amaliyotida to pul tushumlarining diskontlanishiga asoslangan usullarning keng qo‘llanilishiga qadar asosiy ko‘rsatkichlar sifatida amal qilib kelgan. Ushbu usullarning soddaligi va tushunarliligi va maxsus iqtisodiy bilimga, ko‘nikmaga, malakaga, tayyorgarlikka va tajribaga ega bo‘lmagan xodimlar o‘rtasida ham qo‘llanilishiga sabab bo‘ladi. Hozirgi kunda tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari salohiyatli qarz oluvchilarga investision resurslarni taqsimlash shartlarini ma’lum qilishda, odatda, ushbu ikkita usuldan, ya’ni qoplash muddati va rentabellik darajasi ko‘rsatkichlaridan foydalanmoqdalar. Investisiyalarning qoplash muddatini hisoblash usuli pul oqimlarini diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda, investisiyalarning nominal miqdorda qaytarilishi mumkin bo‘lgan davrni aniqlashga xizmat qiladi. Shunga ko‘ra, bu usul investisiya loyihasini amalga oshirishdan olinadigan daromadlar hisobiga qilingan investisiya sarflarini qoplash davrini aniqlashga asoslangan. Qoplash muddatini aniqroq tushunadigan bo‘lsak, bu loyihani yakunlash davridagi yoki undan olingan daromad investisiyalar summasiga teng bo‘lgandagi davrga tengdir. Uni hisoblash formulasi quyidagichadir: bu yerda, I0 - boshlang‘ich investisiyalar; CFt- investisiya loyihasini amalga oshirishdan olingan yillik pul tushumi summasi. U sof foydani yoki yillik daromad (D) va xarajat (X) o‘rtasidagi (amortizatsiyasiz A) farqni ifodalaydi. Shunday qilib, investisiya loyihasining qoplash muddati, ya’ni loyihani amalga oshirishdan olinadigan tushumlar qilingan xarajatlarni qoplash vaqti hisoblanadi. Qoplash muddatida ikkinchi yondashuv, bu investisiyalarning boshlang‘ich summasi yillik tushumlarning (o‘rtacha yillik) miqdoriga bo‘linadi. Bu ko‘rsatkich pul tushumlari yillar bo‘yicha teng bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi. Investisiyalar foydasining oddiy me’yori (ROI) buxgalteriya hisoboti ma’lumotlariga asoslangan holda aniqlanadigan o‘rtacha daromadni 67 investisiyalarning o‘rtacha yillik hajmiga bo‘lish orqali aniqlanadi. U quyidagi formula asosida hisoblanadi: bu yerda, Ro‘rta – o‘rtacha yillik foyda miqdori; IXjami – jami investisiya xarajatlari.
amaliyotida to pul tushumlarining diskontlanishiga asoslangan usullarning keng qo‘llanilishiga qadar asosiy ko‘rsatkichlar sifatida amal qilib kelgan. Ushbu usullarning soddaligi va tushunarliligi va maxsus iqtisodiy bilimga, ko‘nikmaga, malakaga, tayyorgarlikka va tajribaga ega bo‘lmagan xodimlar o‘rtasida ham qo‘llanilishiga sabab bo‘ladi. Hozirgi kunda tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari salohiyatli qarz oluvchilarga investision resurslarni taqsimlash shartlarini ma’lum qilishda, odatda, ushbu ikkita usuldan, ya’ni qoplash muddati va rentabellik darajasi ko‘rsatkichlaridan foydalanmoqdalar. Investisiyalarning qoplash muddatini hisoblash usuli pul oqimlarini diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda, investisiyalarning nominal miqdorda qaytarilishi mumkin bo‘lgan davrni aniqlashga xizmat qiladi. Shunga ko‘ra, bu usul investisiya loyihasini amalga oshirishdan olinadigan daromadlar hisobiga qilingan investisiya sarflarini qoplash davrini aniqlashga asoslangan. Qoplash muddatini aniqroq tushunadigan bo‘lsak, bu loyihani yakunlash davridagi yoki undan olingan daromad investisiyalar summasiga teng bo‘lgandagi davrga tengdir. Uni hisoblash formulasi quyidagichadir: bu yerda, I0 - boshlang‘ich investisiyalar; CFt- investisiya loyihasini amalga oshirishdan olingan yillik pul tushumi summasi. U sof foydani yoki yillik daromad (D) va xarajat (X) o‘rtasidagi (amortizatsiyasiz A) farqni ifodalaydi. Shunday qilib, investisiya loyihasining qoplash muddati, ya’ni loyihani amalga oshirishdan olinadigan tushumlar qilingan xarajatlarni qoplash vaqti hisoblanadi. Qoplash muddatida ikkinchi yondashuv, bu investisiyalarning boshlang‘ich summasi yillik tushumlarning (o‘rtacha yillik) miqdoriga bo‘linadi. Bu ko‘rsatkich pul tushumlari yillar bo‘yicha teng bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi. Investisiyalar foydasining oddiy me’yori (ROI) buxgalteriya hisoboti ma’lumotlariga asoslangan holda aniqlanadigan o‘rtacha daromadni 67 investisiyalarning o‘rtacha yillik hajmiga bo‘lish orqali aniqlanadi. U quyidagi formula asosida hisoblanadi: bu yerda, Ro‘rta – o‘rtacha yillik foyda miqdori; IXjami – jami investisiya xarajatlari.
Masala. Faraz qilaylik, investisiya loyihasi uchun 140 mln so‘m xarajat qilingan, loyihani amalga oshirish jarayonida olinadigan sof foyda miqdori yillar bo‘yicha quyidagicha: birinchi yil – 3350 ming so‘m, ikkinchi yil – 10990 ming so‘m, uchinchi yil – 15480 ming so‘m, to‘rtinchi yil – 21640 ming so‘m va beshinchi yil – 22790 ming so‘mni tashkil qilsa, u holda foydaning oddiy me’yori (ROI) qanday hisoblanadi? Yechish: Bu loyiha bo‘yicha olinadigan sof foyda yillar bo‘yicha o‘zgaruvchan bo‘lganligi sababli, avvalombor o‘rtacha yillik foydani hisoblab topamiz. Rjami=(3350+10990+15480+21640+22790) ming so‘m = 74250 ming so‘m; Ro‘rt=Rjami/5=14850 ming so‘m. Shundan so‘ng foydaning oddiy me’yorini (ROI) hisoblaymiz: ROI = (14850 ming so‘m : 140.000 ming so‘m)*100% = 10,6 %. Bu foyda me’yori investor talab qilgan me’yorni beradi. Shuning uchun bu loyihaning jalb etuvchanligini ma’qullash mumkin. Bu usulning asosiy afzalliklari shuki, hisob- kitob ishlarining oddiyligi va qulayligidir. Kamchiliklari esa kelgusi pul tushumlarining qiymatini joriy vaqtga nisbatan hisobga olinmasligidadir. Xatarlar va ularning investision loyihadagi zarari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida investision loyihalarni amalga oshirish turli xil risklar bilan bog‘liq bo‘ladiki, bu ularni bartaraf etishining samarali va optimal variantlarini ishlab chiqishni hamda risklarni samarali boshqarishni taqozo etadi. Lekin har qanday sharoitda ham, eng avvalo, loyihalarni amalga oshirishda duch kelishi mumkin bo‘lgan risklarni baholash, tahlil etish eng dastlabki qadam bo‘lib qolaveradi. O‘zbekiston sharoitida investision loyihalarni ishlab chiqishda ularning risklilik darajasini hisobga olish, baholash va aniqlash, ehtimolligi mavjud bo‘lgan risk hamda noaniqliklarni pasaytirish yoki bartaraf etish yo‘llarini aniqlash eng muhim vazifalardandir. Investisiya faoliyati ma’lum miqdordagi moliyaviy resurslarni talab qiladi. Bu sarflangan resurslardan investorlar ma’lum daromad, foyda olishni ko‘zlaydi. Mazkur foyda esa investorlarning xarajatlarini, inflyatsiya omilini, tadbirkorlik riskini qoplashi lozim. Ammo amaliyotda investorlar har doim ham kutilgan, rejalashtirilgan natijalarga erisha olmaydilar. Buning asosiy sabablaridan biri - risklarning mavjudligidir.
Masala. Faraz qilaylik, investisiya loyihasi uchun 140 mln so‘m xarajat qilingan, loyihani amalga oshirish jarayonida olinadigan sof foyda miqdori yillar bo‘yicha quyidagicha: birinchi yil – 3350 ming so‘m, ikkinchi yil – 10990 ming so‘m, uchinchi yil – 15480 ming so‘m, to‘rtinchi yil – 21640 ming so‘m va beshinchi yil – 22790 ming so‘mni tashkil qilsa, u holda foydaning oddiy me’yori (ROI) qanday hisoblanadi? Yechish: Bu loyiha bo‘yicha olinadigan sof foyda yillar bo‘yicha o‘zgaruvchan bo‘lganligi sababli, avvalombor o‘rtacha yillik foydani hisoblab topamiz. Rjami=(3350+10990+15480+21640+22790) ming so‘m = 74250 ming so‘m; Ro‘rt=Rjami/5=14850 ming so‘m. Shundan so‘ng foydaning oddiy me’yorini (ROI) hisoblaymiz: ROI = (14850 ming so‘m : 140.000 ming so‘m)*100% = 10,6 %. Bu foyda me’yori investor talab qilgan me’yorni beradi. Shuning uchun bu loyihaning jalb etuvchanligini ma’qullash mumkin. Bu usulning asosiy afzalliklari shuki, hisob- kitob ishlarining oddiyligi va qulayligidir. Kamchiliklari esa kelgusi pul tushumlarining qiymatini joriy vaqtga nisbatan hisobga olinmasligidadir. Xatarlar va ularning investision loyihadagi zarari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida investision loyihalarni amalga oshirish turli xil risklar bilan bog‘liq bo‘ladiki, bu ularni bartaraf etishining samarali va optimal variantlarini ishlab chiqishni hamda risklarni samarali boshqarishni taqozo etadi. Lekin har qanday sharoitda ham, eng avvalo, loyihalarni amalga oshirishda duch kelishi mumkin bo‘lgan risklarni baholash, tahlil etish eng dastlabki qadam bo‘lib qolaveradi. O‘zbekiston sharoitida investision loyihalarni ishlab chiqishda ularning risklilik darajasini hisobga olish, baholash va aniqlash, ehtimolligi mavjud bo‘lgan risk hamda noaniqliklarni pasaytirish yoki bartaraf etish yo‘llarini aniqlash eng muhim vazifalardandir. Investisiya faoliyati ma’lum miqdordagi moliyaviy resurslarni talab qiladi. Bu sarflangan resurslardan investorlar ma’lum daromad, foyda olishni ko‘zlaydi. Mazkur foyda esa investorlarning xarajatlarini, inflyatsiya omilini, tadbirkorlik riskini qoplashi lozim. Ammo amaliyotda investorlar har doim ham kutilgan, rejalashtirilgan natijalarga erisha olmaydilar. Buning asosiy sabablaridan biri - risklarning mavjudligidir.
Investision faoliyatda risk - investisiyalarni qisman yoki to‘liq yo‘qotish, kutilgan daromaddan kamroq foyda olish va loyihada ko‘zlangan maqsadlarga erisha olmaslik xataridir. Loyihadan qanchalik ko‘p miqdorda daromad kutilsa, u shunchalik yuqori riskli hisoblanadi. “Risk” so‘zi Yevropaning ko‘p tillarida mavjud. Misol uchun greklarda “ridsikon” so‘zi “qoya”, “cho‘qqi” ma’nosini bildiradi. Italiyaliklar tilida “risiko” so‘zi “xatar”, “tahdid” ma’nosini, “risicare” so‘zi “qoyadan mohirona o‘tish” ma’nosini bildiradi. Fransuzlardagi “risdoe” so‘zi “tahdid”, “qoyani aylanib o‘tmoq” ma’nosini beradi. Risk - bashorat qilinayotgan loyihani amalga oshirishda haqiqiy sharoitlardan ozgina chekinilganda daromadlarni ola olmaslik yoki zararlarning paydo bo‘lib qolish ehtimolidir. Risk kutilishi mumkin bo‘lgan xatar bo‘lib, investisiyadan mo‘ljallangan foydani olish jarayoniga xos bo‘lgan noumidsizlikdir. Risklarning paydo bo‘lish sabablari turlichadir. Masalan, ma’lumotlarning tanqisligi yoki to‘liq bo‘lmasligi, tashqi va ichki muhitdagi harakatlar (raqobatchilar, ishchilar holati, hukumat va boshqalarning harakatlari) va h.k. “Risk” tushunchasiga juda yaqin bo‘lgan “noaniqlik” tushunchasi riskning aniq turlarini tasniflash uchun sinonim sifatida qo‘llaniladi. Noaniqlik – investision loyihani amalga oshirish shart-sharoitlari haqidagi ma’lumotlarning to‘liq yoki aniq emasligidir. Masalan, inflyatsiya haqidagi, texnika-texnologiyalardagi o‘zgarishlar haqidagi, loyiha quvvatining, obyektning qurilish va foydalanishga topshirish muddatlari, xarajat va natijalarning noto‘g‘ri hisob-kitob qilinishi kabi ma’lumotlarning to‘liq yoki aniq emasligi natijasida noaniqlik yuzaga keladi. Loyihani amalga oshirish jarayonida yuzaga kelish imkoniyati bilan bog‘liq ko‘ngilsiz holatlar va oqibatlar risk tushunchasi bilan izohlanadi. Risk bilan noaniqlikning farqi shundaki, natijalar ehtimolligi joriy davr ma’lumotlari asosida baholanayotgan vaqtda risk e’tiborga olinadi. Noaniqlik esa bunday ehtimollik o‘tgan va kelasi davr ma’lumotlari yetishmasligi yoki to‘liq emasligi sababli subyektiv aniqlangan vaqtda e’tiborga olinadi. Har qanday holda ham kelgusi iqtisodiy holatlar istiqbolini belgilash (inflyatsiya, foiz stavkasi, talab va taklif, ishlab chiqarish, sotish hajmi v.b.) kelajakning ma’lum emasligi sababli faqat taxminiy va noaniq natijalar bo‘lishi mumkin. Chunki o‘tgan davr ma’lumotlari
Investision faoliyatda risk - investisiyalarni qisman yoki to‘liq yo‘qotish, kutilgan daromaddan kamroq foyda olish va loyihada ko‘zlangan maqsadlarga erisha olmaslik xataridir. Loyihadan qanchalik ko‘p miqdorda daromad kutilsa, u shunchalik yuqori riskli hisoblanadi. “Risk” so‘zi Yevropaning ko‘p tillarida mavjud. Misol uchun greklarda “ridsikon” so‘zi “qoya”, “cho‘qqi” ma’nosini bildiradi. Italiyaliklar tilida “risiko” so‘zi “xatar”, “tahdid” ma’nosini, “risicare” so‘zi “qoyadan mohirona o‘tish” ma’nosini bildiradi. Fransuzlardagi “risdoe” so‘zi “tahdid”, “qoyani aylanib o‘tmoq” ma’nosini beradi. Risk - bashorat qilinayotgan loyihani amalga oshirishda haqiqiy sharoitlardan ozgina chekinilganda daromadlarni ola olmaslik yoki zararlarning paydo bo‘lib qolish ehtimolidir. Risk kutilishi mumkin bo‘lgan xatar bo‘lib, investisiyadan mo‘ljallangan foydani olish jarayoniga xos bo‘lgan noumidsizlikdir. Risklarning paydo bo‘lish sabablari turlichadir. Masalan, ma’lumotlarning tanqisligi yoki to‘liq bo‘lmasligi, tashqi va ichki muhitdagi harakatlar (raqobatchilar, ishchilar holati, hukumat va boshqalarning harakatlari) va h.k. “Risk” tushunchasiga juda yaqin bo‘lgan “noaniqlik” tushunchasi riskning aniq turlarini tasniflash uchun sinonim sifatida qo‘llaniladi. Noaniqlik – investision loyihani amalga oshirish shart-sharoitlari haqidagi ma’lumotlarning to‘liq yoki aniq emasligidir. Masalan, inflyatsiya haqidagi, texnika-texnologiyalardagi o‘zgarishlar haqidagi, loyiha quvvatining, obyektning qurilish va foydalanishga topshirish muddatlari, xarajat va natijalarning noto‘g‘ri hisob-kitob qilinishi kabi ma’lumotlarning to‘liq yoki aniq emasligi natijasida noaniqlik yuzaga keladi. Loyihani amalga oshirish jarayonida yuzaga kelish imkoniyati bilan bog‘liq ko‘ngilsiz holatlar va oqibatlar risk tushunchasi bilan izohlanadi. Risk bilan noaniqlikning farqi shundaki, natijalar ehtimolligi joriy davr ma’lumotlari asosida baholanayotgan vaqtda risk e’tiborga olinadi. Noaniqlik esa bunday ehtimollik o‘tgan va kelasi davr ma’lumotlari yetishmasligi yoki to‘liq emasligi sababli subyektiv aniqlangan vaqtda e’tiborga olinadi. Har qanday holda ham kelgusi iqtisodiy holatlar istiqbolini belgilash (inflyatsiya, foiz stavkasi, talab va taklif, ishlab chiqarish, sotish hajmi v.b.) kelajakning ma’lum emasligi sababli faqat taxminiy va noaniq natijalar bo‘lishi mumkin. Chunki o‘tgan davr ma’lumotlari
asosida faqat noma’lum, kelajakda yuz berishi mumkin yoki bo‘lib o‘tgan rivojlanish tendensiyasini aniqlash mumkin. Investision qaror bir qator kutilishi mumkin bo‘lgan oqibatlarga ega bo‘lgan hollarda, qaror riskli yoki noaniqliklarga ega deb ataladi. Bugungi kunda biz nafaqat risklar haqida ma’lumotlarga egamiz, balki ularni tahlil qilib, baho berib, risklarni boshqarish imkoniyatiga egamiz. Lekin tahlilni ham, risklar boshqaruvining ham birinchi bosqichi, ya’ni ya’ni risk turini aniqlashdir. Investisiya risklarini turli belgilar bo‘yicha tasniflash mumkin: 1) tarkibi bo‘yicha risklar quyidagilarga bo‘linadi: iqtisodiy risk; bozor riski; inflyatsiya riski; valyuta riski; siyosiy risk; ijtimoiy risk; ekologik risk; texnologik risk; marketing riski; moliyaviy risk; kredit riski; bankrotlik riski; ilm-texnika riski; informatsion risk v.b.; 2) muddati bo‘yicha risklar quyidagilarga bo‘linadi: qisqa muddatli risklar; uzoq muddatli risklar; 3) olinadigan natijaga qarab risklar: spekulyativ risk - ular ta’sirida katta zarar yoki katta foyda olish imkoniyati bor; sof risklar - ular ta’sirida nolga teng bo‘lgan zarar (foyda) ko‘rish mumkin; 4) loyihaga ta’sir etish darajasi bo‘yicha risklar quyidagilarga bo‘linadi: mumkin bo‘lgan risklar - ular ta’sirida kutilgan foydadan ayrilish mumkin; kritik risklar - loyiha pul tushumlaridan ayrilish xatari; katastrofik risklar - daromaddan va kiritilgan investisiyalardan ayrilish xatari. Investision loyihalarni amalga oshirish jarayonida uning har bir bosqichi (fazasi) o‘ziga xos risklar bilan bog‘liqdir. Birinchi bosqichda (investisiya oldi fazasida) ko‘proq loyiha tashabbuskorlari marketing riskiga, bozor riskiga, informatsion va ijtimoiy risklarga ta’sirchan bo‘ladi. Investisiya bosqichida ko‘proq ilm-texnika riski, moliyaviy risklar, tashqi iqtisodiy risklar va siyosiy risklar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ekspluatatsiya bosqichida esa loyiha ishtirokchilari texnologik, ekologik, fors-major, nolikvidlik, iqtisodi va moliyaviy risklar bilan yuzma-yuz bo‘lish ehtimoli mavjud. Bundan tashqari, loyiha faoliyatida eng ko‘p uchraydigan risklar ham mavjud. Masalan, iqtisodiy qonunlarning va iqtisodiy holatning o‘zgarib turishi; investisiyalash va foydadan foydalanish shartlari bilan bog‘liq risklar; savdo va mahsulot yetkazib berishga cheklashlar
asosida faqat noma’lum, kelajakda yuz berishi mumkin yoki bo‘lib o‘tgan rivojlanish tendensiyasini aniqlash mumkin. Investision qaror bir qator kutilishi mumkin bo‘lgan oqibatlarga ega bo‘lgan hollarda, qaror riskli yoki noaniqliklarga ega deb ataladi. Bugungi kunda biz nafaqat risklar haqida ma’lumotlarga egamiz, balki ularni tahlil qilib, baho berib, risklarni boshqarish imkoniyatiga egamiz. Lekin tahlilni ham, risklar boshqaruvining ham birinchi bosqichi, ya’ni ya’ni risk turini aniqlashdir. Investisiya risklarini turli belgilar bo‘yicha tasniflash mumkin: 1) tarkibi bo‘yicha risklar quyidagilarga bo‘linadi: iqtisodiy risk; bozor riski; inflyatsiya riski; valyuta riski; siyosiy risk; ijtimoiy risk; ekologik risk; texnologik risk; marketing riski; moliyaviy risk; kredit riski; bankrotlik riski; ilm-texnika riski; informatsion risk v.b.; 2) muddati bo‘yicha risklar quyidagilarga bo‘linadi: qisqa muddatli risklar; uzoq muddatli risklar; 3) olinadigan natijaga qarab risklar: spekulyativ risk - ular ta’sirida katta zarar yoki katta foyda olish imkoniyati bor; sof risklar - ular ta’sirida nolga teng bo‘lgan zarar (foyda) ko‘rish mumkin; 4) loyihaga ta’sir etish darajasi bo‘yicha risklar quyidagilarga bo‘linadi: mumkin bo‘lgan risklar - ular ta’sirida kutilgan foydadan ayrilish mumkin; kritik risklar - loyiha pul tushumlaridan ayrilish xatari; katastrofik risklar - daromaddan va kiritilgan investisiyalardan ayrilish xatari. Investision loyihalarni amalga oshirish jarayonida uning har bir bosqichi (fazasi) o‘ziga xos risklar bilan bog‘liqdir. Birinchi bosqichda (investisiya oldi fazasida) ko‘proq loyiha tashabbuskorlari marketing riskiga, bozor riskiga, informatsion va ijtimoiy risklarga ta’sirchan bo‘ladi. Investisiya bosqichida ko‘proq ilm-texnika riski, moliyaviy risklar, tashqi iqtisodiy risklar va siyosiy risklar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ekspluatatsiya bosqichida esa loyiha ishtirokchilari texnologik, ekologik, fors-major, nolikvidlik, iqtisodi va moliyaviy risklar bilan yuzma-yuz bo‘lish ehtimoli mavjud. Bundan tashqari, loyiha faoliyatida eng ko‘p uchraydigan risklar ham mavjud. Masalan, iqtisodiy qonunlarning va iqtisodiy holatning o‘zgarib turishi; investisiyalash va foydadan foydalanish shartlari bilan bog‘liq risklar; savdo va mahsulot yetkazib berishga cheklashlar
kiritish chegaralarning berkilishi; siyosi holatning noaniqligi yoki hududdagi yoxud mamlakatdagi noma’qul ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar, texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasi, yangi texnika- texnologiya parametrlari, mahsulot sifati haqidagi ma’lumotlarning to‘liq emasligi yoki noaniqligi, bozor kon’yunkturasining, ya’ni baho, valyuta kurslari, yalpi ichki mahsulot va boshqalarning o‘zgarib turishi, tabiiy iqlim sharoitlarining o‘zgarishi, tabiiy ofatlarning yuz berishi, ishlab chiqarish texnik risklari - asbob-uskunalarning buzilishi va to‘xtab qolishi; loyiha ishtirokchilari maqsadlarining noaniqligi, ularning moliyaviy holati va ishdagi obro‘si haqidagi ma’lumotlarning to‘liq emasligi v.b. Moliyaviy bozor eng yuqori riskka ega bo‘lgan soha hisoblanadi. Undagi risklar ikkita katta guruhga bo‘linadi: - tizimli risklar; - tizimsiz risklar. Tizimli risklar (investisiya portfeli risklari) - xatar ta’siriga ba’zi bir qimmatli qog‘ozlar emas, balki butun bozor, uning katta bir qismi risklarga uchraydi. Bu holda iqtisodiy nobarqarorlik tufayli yoki boshqa sabablarga ko‘ra ko‘pchilik emitent va qimmatli qog‘ozlar egalari zarar ko‘rishlari mumkin. Tizimli risklarga quyidagilar kiradi: foiz riski; valyuta riski; inflyatsiya riski; siyosiy risklar. Tizimsiz risklar - xatarga ba’zi bir qimmatli qog‘ozlar yoki ularning majmuasi uchraydi, ya’ni ma’lum bir korxonaning qimmatli qog‘ozlari yoki tarmoqning qimmatli qog‘ozlari kiradi. Tizimsiz risklarga quyidagilar kiradi: tadbirkorlik riski; moliyaviy risklar; nolikvidlik riski. Yuqorida keltirilgan tasniflashlarga asoslangan holda loyiha faoliyatidagi risklarning quyidagi guruhini keltirish mumkin: 1) loyiha ishtirokchilari riski; 2) loyiha smeta qiymatining oshish riski; 3) qurilishning o‘z vaqtida tugamaslik riski; 4) ish va obyekt sifatining pastligi riski; 5) konstruksion va texnik risklar; 6) ishlab chiqarish riski; 7) boshqaruv riski;
kiritish chegaralarning berkilishi; siyosi holatning noaniqligi yoki hududdagi yoxud mamlakatdagi noma’qul ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar, texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasi, yangi texnika- texnologiya parametrlari, mahsulot sifati haqidagi ma’lumotlarning to‘liq emasligi yoki noaniqligi, bozor kon’yunkturasining, ya’ni baho, valyuta kurslari, yalpi ichki mahsulot va boshqalarning o‘zgarib turishi, tabiiy iqlim sharoitlarining o‘zgarishi, tabiiy ofatlarning yuz berishi, ishlab chiqarish texnik risklari - asbob-uskunalarning buzilishi va to‘xtab qolishi; loyiha ishtirokchilari maqsadlarining noaniqligi, ularning moliyaviy holati va ishdagi obro‘si haqidagi ma’lumotlarning to‘liq emasligi v.b. Moliyaviy bozor eng yuqori riskka ega bo‘lgan soha hisoblanadi. Undagi risklar ikkita katta guruhga bo‘linadi: - tizimli risklar; - tizimsiz risklar. Tizimli risklar (investisiya portfeli risklari) - xatar ta’siriga ba’zi bir qimmatli qog‘ozlar emas, balki butun bozor, uning katta bir qismi risklarga uchraydi. Bu holda iqtisodiy nobarqarorlik tufayli yoki boshqa sabablarga ko‘ra ko‘pchilik emitent va qimmatli qog‘ozlar egalari zarar ko‘rishlari mumkin. Tizimli risklarga quyidagilar kiradi: foiz riski; valyuta riski; inflyatsiya riski; siyosiy risklar. Tizimsiz risklar - xatarga ba’zi bir qimmatli qog‘ozlar yoki ularning majmuasi uchraydi, ya’ni ma’lum bir korxonaning qimmatli qog‘ozlari yoki tarmoqning qimmatli qog‘ozlari kiradi. Tizimsiz risklarga quyidagilar kiradi: tadbirkorlik riski; moliyaviy risklar; nolikvidlik riski. Yuqorida keltirilgan tasniflashlarga asoslangan holda loyiha faoliyatidagi risklarning quyidagi guruhini keltirish mumkin: 1) loyiha ishtirokchilari riski; 2) loyiha smeta qiymatining oshish riski; 3) qurilishning o‘z vaqtida tugamaslik riski; 4) ish va obyekt sifatining pastligi riski; 5) konstruksion va texnik risklar; 6) ishlab chiqarish riski; 7) boshqaruv riski;
8) sotish riski; 9) moliyaviy risk; 10) ma’muriy risk; 11) huquqiy risk; 12) fors-major riski. Loyiha ishtirokchilari riski – ishtirokchilarning loyiha faoliyati doirasida o‘z majburiyatlarini anglagan holda yoki majburiy tarzda bajarmaslik riski. Loyiha smeta qiymatining oshish riskiga quyidagilar sabab bo‘lishi mumkin: loyihalash jarayonidagi xatolar, pudratchilarning resurslardan samarali foydalanishni ta’minlay olmasligi, loyihani amalga oshirish shartlarining o‘zgarishi v.b. Qurilishni o‘z vaqtida tugallanmaslik riskiga quyidagilar ta’sir ko‘rsatadi: pudratchilarning o‘z majburiyatlarini bajarmasliklari; tashqi shart-sharoitlarning o‘zgarishi, qurilish ishlari muddatining cho‘zilib ketishi natijasida qo‘shimcha xarajatlar kelib chiqishi: kredit bo‘yicha foizlarni hisoblash, narxlarning inflyatsiya natijasida o‘sishi oqibatida ish va material qiymatining oshishi kabi qo‘shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi. Ish va obyekt sifatining pastligi riski - pudratchilar majburiyatining buzilishi, loyihalashtirishdagi xatolar va boshqalar natijasida kelib chiqishi mumkin. Konstruktsion risk - investisiya fazasidayoq loyihaning texnik amalga oshmaslik riski. Texnologik risk - ishlab chiqarish texnologiyalarining sanoat darajasida qo‘llanilmasligi natijasida ma’lum texnik-iqtisodiy parametrlardan obyekt ekspluatatsiyasidagi cheklanishlar riski. Ishlab chiqarish riski - ishlab chiqarish jarayonida kamchiliklarning yuzaga kelish riski. Boshqaruv riski - ishlab chiqarish riskining bir turi, boshqaruvchi shaxs tajriba va malakasini yetarli darajada emasligi natijasida ro‘y beradi. Sotish riski - loyiha mahsuloti sotish hajmining va shu mahsulot bahosining kamayish riski. Moliyaviy risk. Bu riskning loyiha faoliyatidagi asosiy turlari: a) kredit riski;
8) sotish riski; 9) moliyaviy risk; 10) ma’muriy risk; 11) huquqiy risk; 12) fors-major riski. Loyiha ishtirokchilari riski – ishtirokchilarning loyiha faoliyati doirasida o‘z majburiyatlarini anglagan holda yoki majburiy tarzda bajarmaslik riski. Loyiha smeta qiymatining oshish riskiga quyidagilar sabab bo‘lishi mumkin: loyihalash jarayonidagi xatolar, pudratchilarning resurslardan samarali foydalanishni ta’minlay olmasligi, loyihani amalga oshirish shartlarining o‘zgarishi v.b. Qurilishni o‘z vaqtida tugallanmaslik riskiga quyidagilar ta’sir ko‘rsatadi: pudratchilarning o‘z majburiyatlarini bajarmasliklari; tashqi shart-sharoitlarning o‘zgarishi, qurilish ishlari muddatining cho‘zilib ketishi natijasida qo‘shimcha xarajatlar kelib chiqishi: kredit bo‘yicha foizlarni hisoblash, narxlarning inflyatsiya natijasida o‘sishi oqibatida ish va material qiymatining oshishi kabi qo‘shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi. Ish va obyekt sifatining pastligi riski - pudratchilar majburiyatining buzilishi, loyihalashtirishdagi xatolar va boshqalar natijasida kelib chiqishi mumkin. Konstruktsion risk - investisiya fazasidayoq loyihaning texnik amalga oshmaslik riski. Texnologik risk - ishlab chiqarish texnologiyalarining sanoat darajasida qo‘llanilmasligi natijasida ma’lum texnik-iqtisodiy parametrlardan obyekt ekspluatatsiyasidagi cheklanishlar riski. Ishlab chiqarish riski - ishlab chiqarish jarayonida kamchiliklarning yuzaga kelish riski. Boshqaruv riski - ishlab chiqarish riskining bir turi, boshqaruvchi shaxs tajriba va malakasini yetarli darajada emasligi natijasida ro‘y beradi. Sotish riski - loyiha mahsuloti sotish hajmining va shu mahsulot bahosining kamayish riski. Moliyaviy risk. Bu riskning loyiha faoliyatidagi asosiy turlari: a) kredit riski;
b) valyuta riski; c) foiz stavkasining o‘zgarish riski. Kredit riski - loyihani amalga oshirayotgan tashkilotning kreditor bankka kredit shartnomasi bo‘yicha to‘lov majburiyatlarini to‘liq yoki umuman to‘lay olmaslik riski. Valyuta riski - risk loyiha mahsuloti mahalliy bozorda sotilganda va hokimiyat mahsulotni milliy valyutada sotilishini talab qilayotgan paytda yuqori bo‘ladi. Foiz stavkasining o‘zgarish riski - risk kredit resurslari o‘zgaruvchan stavkada qo‘llanilganda ro‘y beradi. Mamlakat riski - tashqi loyiha risklariga tegishli bo‘lib, uning mazmuni shundaki, loyiha amalga oshirilayotgan mamlakatning ijtimoiy-siyosiy jarayonlari va davlatning siyosati loyiha faoliyati uchun jiddiy qiyinchiliklar yaratishi va hatto loyihani barbod qilishi ham mumkin. Siyosiy mamlakat riski - hukumatning chet el investorlari va kreditorlari ishtirokidagi loyiha faoliyatini to‘xtatish yoki cheklashga qaratilgan harakati bilan bog‘liq. Iqtisodiy mamlakat riski davlatning loyihani amalga oshirilishi sharoitida qo‘llaydigan soliq, valyuta, bojxona va boshqa iqtisodiy shart- sharoitlarni o‘zgartirishi bilan bog‘liq. Ma’muriy risklar - loyiha kompaniyalari va loyiha faoliyatining boshqa ishtirokchilarini davlat nazorat va tartibga solish boshqarmalaridan turli litsenziyalar ruxsatlarni olishi bilan bog‘liq. Huquqiy risk - risk qaysidir darajada mamlakat, ma’muriy va boshqaruv risklari bilan bog‘liq. Fors-major riski - loyiha faoliyatiga tegishli bo‘lmagan tashqi risklardan biri bo‘lib, unga yer silkinishi, yong‘inlar, suv toshqini, bo‘ronlar va boshqa tabiiy hodisalar taalluqli. 10.5. Korxonalarda innovasiya faoliyati va innovasiya Bugungi kunda dunyo mamlakatlari shiddat bilan o‘zgarib borayotgan, globallashuv jarayoni, texnika-texnologiyalar taraqqiy etib borayotgan bir vaqtda, barcha sohalar rivojlanishining asosi sifatida innovasiyalarni ko‘rsatish mumkin. Innovasiyalar taraqqiyotning asosiy omili bo‘lib xizmat qilmoqda.
b) valyuta riski; c) foiz stavkasining o‘zgarish riski. Kredit riski - loyihani amalga oshirayotgan tashkilotning kreditor bankka kredit shartnomasi bo‘yicha to‘lov majburiyatlarini to‘liq yoki umuman to‘lay olmaslik riski. Valyuta riski - risk loyiha mahsuloti mahalliy bozorda sotilganda va hokimiyat mahsulotni milliy valyutada sotilishini talab qilayotgan paytda yuqori bo‘ladi. Foiz stavkasining o‘zgarish riski - risk kredit resurslari o‘zgaruvchan stavkada qo‘llanilganda ro‘y beradi. Mamlakat riski - tashqi loyiha risklariga tegishli bo‘lib, uning mazmuni shundaki, loyiha amalga oshirilayotgan mamlakatning ijtimoiy-siyosiy jarayonlari va davlatning siyosati loyiha faoliyati uchun jiddiy qiyinchiliklar yaratishi va hatto loyihani barbod qilishi ham mumkin. Siyosiy mamlakat riski - hukumatning chet el investorlari va kreditorlari ishtirokidagi loyiha faoliyatini to‘xtatish yoki cheklashga qaratilgan harakati bilan bog‘liq. Iqtisodiy mamlakat riski davlatning loyihani amalga oshirilishi sharoitida qo‘llaydigan soliq, valyuta, bojxona va boshqa iqtisodiy shart- sharoitlarni o‘zgartirishi bilan bog‘liq. Ma’muriy risklar - loyiha kompaniyalari va loyiha faoliyatining boshqa ishtirokchilarini davlat nazorat va tartibga solish boshqarmalaridan turli litsenziyalar ruxsatlarni olishi bilan bog‘liq. Huquqiy risk - risk qaysidir darajada mamlakat, ma’muriy va boshqaruv risklari bilan bog‘liq. Fors-major riski - loyiha faoliyatiga tegishli bo‘lmagan tashqi risklardan biri bo‘lib, unga yer silkinishi, yong‘inlar, suv toshqini, bo‘ronlar va boshqa tabiiy hodisalar taalluqli. 10.5. Korxonalarda innovasiya faoliyati va innovasiya Bugungi kunda dunyo mamlakatlari shiddat bilan o‘zgarib borayotgan, globallashuv jarayoni, texnika-texnologiyalar taraqqiy etib borayotgan bir vaqtda, barcha sohalar rivojlanishining asosi sifatida innovasiyalarni ko‘rsatish mumkin. Innovasiyalar taraqqiyotning asosiy omili bo‘lib xizmat qilmoqda.
XX asrning birinchi o`n yilligida avstraliyalik olim Yozef Shumpeter tomonidan kiritilgan “Innovasiya” atamasi yangiliklar ma’nosini anglatadi. Olim innovasiyalarni iqtisodiy rivojlanishdagi o‘zgarishlar turlari sifatida tushuntirdi. O‘zining «Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi» nomli asarida (1911y.) Y.Shumpeter ilk bora rivojlanishda o‘zgarishlarning yangi kombinatsiyalari masalalarini (ya’ni innovasiya masalalarini) ko‘rib chiqdi va innovatsion jarayonga to‘liq tavsif berdi. Y. Shumpeter rivojlanishdagi besh xil o‘zgarishni ajratib ko‘rsatdi: 1) yangi texnika, texnologik jarayonlar yoki ishlab chiqarishning yangicha bozor ta’minotidan foydalanish; 2) yangi xususiyatlarga ega bo‘lgan mahsulot joriy qilish; 3) yangi xomashyodan foydalanish; 4) ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning moddiy-texnika ta’minotida o‘zgarishlar; 5) yangi sotuv bozorlarining paydo bo‘lishi R.A.Fatxuddinov fikriga ko‘ra, innovasiya – boshqaruv ob’yektini o‘zgartirish hamda iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik, ilmiy-texnik yoki boshqa turdagi samara olish maqsadida yangiliklar joriy qilishning yakuniy natijasi. R.A.Goldshteyn bildirgan fikrga ko‘ra esa innovasiya – ITTKI, marketing va boshqaruv sohalarining o‘zaro aloqasi natijasi. Balabanov I.L. fikricha, innovasiya – kapitalni yangi texnika yoki texnologiyaga, ishlab chiqarishni tashkil qilish, mehnat, xizmat ko‘rsatish va boshqaruvning yangi shakllariga, jumladan, yangicha nazorat va hisob shakllari, rejalashtirish va tahlil usullariga kiritishdan olingan, moddiy tus olgan natijadir. “Innovasiyalar” tushunchasi ta’riflarining variantlari Ta’rif Manba Innovasiya – kapitalni yangi texnika yoki texnologiyaga, ishlab chiqarishni tashkil qilish, mehnat, xizmat ko‘rsatish va boshqaruvning yangi shakllariga, jumladan, yangicha nazorat va hisob Balabanov I.L. Inno vatsionnыy menedjment. SPb.: Piter, 2001
XX asrning birinchi o`n yilligida avstraliyalik olim Yozef Shumpeter tomonidan kiritilgan “Innovasiya” atamasi yangiliklar ma’nosini anglatadi. Olim innovasiyalarni iqtisodiy rivojlanishdagi o‘zgarishlar turlari sifatida tushuntirdi. O‘zining «Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi» nomli asarida (1911y.) Y.Shumpeter ilk bora rivojlanishda o‘zgarishlarning yangi kombinatsiyalari masalalarini (ya’ni innovasiya masalalarini) ko‘rib chiqdi va innovatsion jarayonga to‘liq tavsif berdi. Y. Shumpeter rivojlanishdagi besh xil o‘zgarishni ajratib ko‘rsatdi: 1) yangi texnika, texnologik jarayonlar yoki ishlab chiqarishning yangicha bozor ta’minotidan foydalanish; 2) yangi xususiyatlarga ega bo‘lgan mahsulot joriy qilish; 3) yangi xomashyodan foydalanish; 4) ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning moddiy-texnika ta’minotida o‘zgarishlar; 5) yangi sotuv bozorlarining paydo bo‘lishi R.A.Fatxuddinov fikriga ko‘ra, innovasiya – boshqaruv ob’yektini o‘zgartirish hamda iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik, ilmiy-texnik yoki boshqa turdagi samara olish maqsadida yangiliklar joriy qilishning yakuniy natijasi. R.A.Goldshteyn bildirgan fikrga ko‘ra esa innovasiya – ITTKI, marketing va boshqaruv sohalarining o‘zaro aloqasi natijasi. Balabanov I.L. fikricha, innovasiya – kapitalni yangi texnika yoki texnologiyaga, ishlab chiqarishni tashkil qilish, mehnat, xizmat ko‘rsatish va boshqaruvning yangi shakllariga, jumladan, yangicha nazorat va hisob shakllari, rejalashtirish va tahlil usullariga kiritishdan olingan, moddiy tus olgan natijadir. “Innovasiyalar” tushunchasi ta’riflarining variantlari Ta’rif Manba Innovasiya – kapitalni yangi texnika yoki texnologiyaga, ishlab chiqarishni tashkil qilish, mehnat, xizmat ko‘rsatish va boshqaruvning yangi shakllariga, jumladan, yangicha nazorat va hisob Balabanov I.L. Inno vatsionnыy menedjment. SPb.: Piter, 2001
shakllari, rejalashtirish va tahlil usullariga kiritishdan olingan, moddiy tus olgan natijadir. Innovasiya – ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlari (ITTKI) natijalarini bozorga yetkazish Bolьshoy tolkovыy slovarь biznesa. M.: Veche : ACT, 1998 Innovasiya (yangiliklar kiritish) – yangi mahsulot turlari, texnologiyalar ishlab chiqish, yaratish va tarqatishga, yangi tashkiliy shakllar joriy qilishga yo‘naltirilgan ijodiy faoliyat natijasi. Borisov A.B. Bolьshoy ekonomicheskiy slovarь. M.: Knijnьy mir,2000 Innovasiya – intellektual mahsulot – ixtiro, axborot, nou-xau yoki g‘oya iqtisodiy mazmunga ega bo‘ladigan jarayon Brayan T. Upravlenie nauchno-texnicheskimi novovvedeniyami. M.: Ekonomika,1989 Innovasiya – bozorga mavjud taklif bilan ta’minlanmagan ehtiyojlarni qondiradigan mahsulot olib chiqishga qodir bo‘lgan, maxsus ishlab chiqilgan texnologiyaga asoslangan yangi mahsulot liniyasini o‘zlashtirish Valdaytsev S.V. Otsen ka biznesa i innova tsii. M.: Filin, 19.97 Innovasiya – ishlab chiqarish mexanizmining boshlang‘ich strukturasidagi o‘zgarish, ya’ni uning ichki strukturasi yangicha holatga o‘tishi; mahsulot, texnologiya, ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchining professional va malakaviy strukturasiga taalluqli; ham ijobiy, ham salbiy ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga ega bo‘lgan o‘zgarishlar Valenta F. Upravlenie innovatsiyami. M.: Progress, 1985 Innovasiya – tizim sifatida korxona faoliyatidagi maqsadli o‘zgarish (korxona faoliyatining istalgan sohasida sifat va son o‘zgarishlari) Voldachek L. Strategiya upravleniya innovatsiyami na
shakllari, rejalashtirish va tahlil usullariga kiritishdan olingan, moddiy tus olgan natijadir. Innovasiya – ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlari (ITTKI) natijalarini bozorga yetkazish Bolьshoy tolkovыy slovarь biznesa. M.: Veche : ACT, 1998 Innovasiya (yangiliklar kiritish) – yangi mahsulot turlari, texnologiyalar ishlab chiqish, yaratish va tarqatishga, yangi tashkiliy shakllar joriy qilishga yo‘naltirilgan ijodiy faoliyat natijasi. Borisov A.B. Bolьshoy ekonomicheskiy slovarь. M.: Knijnьy mir,2000 Innovasiya – intellektual mahsulot – ixtiro, axborot, nou-xau yoki g‘oya iqtisodiy mazmunga ega bo‘ladigan jarayon Brayan T. Upravlenie nauchno-texnicheskimi novovvedeniyami. M.: Ekonomika,1989 Innovasiya – bozorga mavjud taklif bilan ta’minlanmagan ehtiyojlarni qondiradigan mahsulot olib chiqishga qodir bo‘lgan, maxsus ishlab chiqilgan texnologiyaga asoslangan yangi mahsulot liniyasini o‘zlashtirish Valdaytsev S.V. Otsen ka biznesa i innova tsii. M.: Filin, 19.97 Innovasiya – ishlab chiqarish mexanizmining boshlang‘ich strukturasidagi o‘zgarish, ya’ni uning ichki strukturasi yangicha holatga o‘tishi; mahsulot, texnologiya, ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchining professional va malakaviy strukturasiga taalluqli; ham ijobiy, ham salbiy ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga ega bo‘lgan o‘zgarishlar Valenta F. Upravlenie innovatsiyami. M.: Progress, 1985 Innovasiya – tizim sifatida korxona faoliyatidagi maqsadli o‘zgarish (korxona faoliyatining istalgan sohasida sifat va son o‘zgarishlari) Voldachek L. Strategiya upravleniya innovatsiyami na
predpriyatii. M.: Ekonomika, 1989 Xalqaro standartlarga muvofiq innovasiya (yangilik kiritish) bozorda joriy qilingan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, amaliy faoliyatda foydalaniladigan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon ko‘rinishida yoxud ijtimoiy xizmatlarga yangicha yondashuvda namoyon bo‘ladigan innovatsion faoliyatning yakuniy natijasi sifatida tavsiflanad . Ilmiy, ilmiy-texnika va innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlash kelajakda eng katta foyda keltiradigan investisiyalardir. Iqtisodiyotda innovasiyalar ishtirokidagi yangicha bozor mexanizmi shakllanmoqda. Endilikda yaratilgan mahsulotlar xizmat jarayonida eskirib ulgurmasdan ma’naviy eskirib qolmoqda. Bu esa korxonalarni fan-texnika yutuqlaridan foydalanishga, moddiytexnik bazani mustahkamlashga, yangi turdagi mahsulot ishlab chiqarishga, korxonalarda innovasiyani boshqarish faoliyatiga e’tibor qaratishga undamoqda. Innovasiyani boshqarish – korxonaning belgilangan innovasiya stategiyasini amalga oshirishga qaratilgan innovasiya loyihalarini ishlab chiqish, texniktexnologik yangiliklarni joriy etish, boshqaruvga yangiliklar kiritish orqali ishlab chiqarishni kengaytirish, rejalashtirish, motivatsiya, nazorat qilish jarayonlaridan iboratdir. Innovasiyani boshqarishga ilmiy-texnik innovasiyalar jarayoni yig`indisi sifatida qarash mumkin, ya’ni ilmiy-texnik innovasiyalar jarayoni – bu fan, texnika, iqtisodiyot, biznes va boshqaruvni birlashtirgan jarayondir Hozirda korxonalarda innovasiyani boshqarish va yangiliklarni joriy qilish borasida bir qancha muammolar mavjud bo‘lib,ular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: -korxonalarda yangiliklarga, innovatsion loyihalarga bo‘lgan qiziqishning kamligi; -kasbiy tayyorgarligi yuqori bo‘lgan kadrlarning – innovatsion menejerlarning yetishmasligi; -katta xarajatlar va tavakkalchiliklardan qo`rqish; -innovasiyalarga turtki bo‘ladigan marketing tatqiqotlarining noaniqligi;
predpriyatii. M.: Ekonomika, 1989 Xalqaro standartlarga muvofiq innovasiya (yangilik kiritish) bozorda joriy qilingan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, amaliy faoliyatda foydalaniladigan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon ko‘rinishida yoxud ijtimoiy xizmatlarga yangicha yondashuvda namoyon bo‘ladigan innovatsion faoliyatning yakuniy natijasi sifatida tavsiflanad . Ilmiy, ilmiy-texnika va innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlash kelajakda eng katta foyda keltiradigan investisiyalardir. Iqtisodiyotda innovasiyalar ishtirokidagi yangicha bozor mexanizmi shakllanmoqda. Endilikda yaratilgan mahsulotlar xizmat jarayonida eskirib ulgurmasdan ma’naviy eskirib qolmoqda. Bu esa korxonalarni fan-texnika yutuqlaridan foydalanishga, moddiytexnik bazani mustahkamlashga, yangi turdagi mahsulot ishlab chiqarishga, korxonalarda innovasiyani boshqarish faoliyatiga e’tibor qaratishga undamoqda. Innovasiyani boshqarish – korxonaning belgilangan innovasiya stategiyasini amalga oshirishga qaratilgan innovasiya loyihalarini ishlab chiqish, texniktexnologik yangiliklarni joriy etish, boshqaruvga yangiliklar kiritish orqali ishlab chiqarishni kengaytirish, rejalashtirish, motivatsiya, nazorat qilish jarayonlaridan iboratdir. Innovasiyani boshqarishga ilmiy-texnik innovasiyalar jarayoni yig`indisi sifatida qarash mumkin, ya’ni ilmiy-texnik innovasiyalar jarayoni – bu fan, texnika, iqtisodiyot, biznes va boshqaruvni birlashtirgan jarayondir Hozirda korxonalarda innovasiyani boshqarish va yangiliklarni joriy qilish borasida bir qancha muammolar mavjud bo‘lib,ular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: -korxonalarda yangiliklarga, innovatsion loyihalarga bo‘lgan qiziqishning kamligi; -kasbiy tayyorgarligi yuqori bo‘lgan kadrlarning – innovatsion menejerlarning yetishmasligi; -katta xarajatlar va tavakkalchiliklardan qo`rqish; -innovasiyalarga turtki bo‘ladigan marketing tatqiqotlarining noaniqligi;
-innovatsion faoliyatni axborot bilan ta’minlanish masalalari va shu kabilar. Investor- bu innovasiyaga investisiya kirituvchi huquqiy va jismoniy shaxs. Keyingi yillarda sanoati rivojlangan mamlakatlar (Yaponiya, AQSh) da riskli darajadagi yuqori, ilg`or texnologiyalar(«xay-tek»)ning ulushi ortib bormoqda. Yuqori texnologiyalar bo‘yicha tayyorlangan maxsulotlarning hayotiylik sikli oddiy sanoat maxsulotlariga nisbatan 3 marotaba qisqa bo‘lib, 3-5 yilni tashkil etadi. Amerikada ishlab chiqarilgan maxsulotlarni boshqarish assotsiatsiyasi ma’lumotlari bo‘yicha yangilik 1982 yilda 23% foyda keltirgan bo‘lsa, 1993 yilga kelib bu ko‘rsatkich 58% ni tashkil etdi. Kuper (1981) 195 ta sanoat maxsulotlarining muvaffaqiyatsizligi va omadsizligining sabablarini o`rgandi. Ulardan 102 tasini muvaffaqiyatli, 93 tasini esa muvaffaqiyatsizlikka uchragan deb hisoblagan. U muvaffaqiyatning uchta muhim omilini ajratib ko‘rsatdi:  maxsulot raqobatchi maxsulotlariga qaraganda bir qator afzalliklariga ega;  korxonaning marketing «nou-xau»si, bozorni, iste’molchilarni hatti- harakatini, yangiliklarni qabul qila olishini, imkonli bozor hajmini yaxshi tushunishi;  texnologik «nou-xau», yuqori sinergiyalik ITTKI va ishlab chiqarish. Kuper omadning o`n besh qoidasini ishlab chiqqan bo‘lib, bu qoidalar 2- jadvalda berilgan. 2-jadval Maxsulot muvaffaqiyatini ta’minlashning o`n beshta qoidasi (Kuper, 1993) № Nomi 1 A’lo darajadagi maxsulot:tabaqalashtirilgan, noyob, xaridorlar uchun qo`shimcha afzalliklarni keltiruvchi maxsulot 2 Kuchli marketing yo`nalishi: ishlanmaning maxsulotini bozorga va xaridorga yo`naltirilganligi
-innovatsion faoliyatni axborot bilan ta’minlanish masalalari va shu kabilar. Investor- bu innovasiyaga investisiya kirituvchi huquqiy va jismoniy shaxs. Keyingi yillarda sanoati rivojlangan mamlakatlar (Yaponiya, AQSh) da riskli darajadagi yuqori, ilg`or texnologiyalar(«xay-tek»)ning ulushi ortib bormoqda. Yuqori texnologiyalar bo‘yicha tayyorlangan maxsulotlarning hayotiylik sikli oddiy sanoat maxsulotlariga nisbatan 3 marotaba qisqa bo‘lib, 3-5 yilni tashkil etadi. Amerikada ishlab chiqarilgan maxsulotlarni boshqarish assotsiatsiyasi ma’lumotlari bo‘yicha yangilik 1982 yilda 23% foyda keltirgan bo‘lsa, 1993 yilga kelib bu ko‘rsatkich 58% ni tashkil etdi. Kuper (1981) 195 ta sanoat maxsulotlarining muvaffaqiyatsizligi va omadsizligining sabablarini o`rgandi. Ulardan 102 tasini muvaffaqiyatli, 93 tasini esa muvaffaqiyatsizlikka uchragan deb hisoblagan. U muvaffaqiyatning uchta muhim omilini ajratib ko‘rsatdi:  maxsulot raqobatchi maxsulotlariga qaraganda bir qator afzalliklariga ega;  korxonaning marketing «nou-xau»si, bozorni, iste’molchilarni hatti- harakatini, yangiliklarni qabul qila olishini, imkonli bozor hajmini yaxshi tushunishi;  texnologik «nou-xau», yuqori sinergiyalik ITTKI va ishlab chiqarish. Kuper omadning o`n besh qoidasini ishlab chiqqan bo‘lib, bu qoidalar 2- jadvalda berilgan. 2-jadval Maxsulot muvaffaqiyatini ta’minlashning o`n beshta qoidasi (Kuper, 1993) № Nomi 1 A’lo darajadagi maxsulot:tabaqalashtirilgan, noyob, xaridorlar uchun qo`shimcha afzalliklarni keltiruvchi maxsulot 2 Kuchli marketing yo`nalishi: ishlanmaning maxsulotini bozorga va xaridorga yo`naltirilganligi
3. Maxsulotning umumbashariy tomoili: maxsulot g`oyasi shakllanganidan, uni ishlab chiqarilgunga qadar dunyo bozoriga mo`ljallanganligi. 4. Intensiv boshlang`ich tahlil: ishlab chiqarishdan avvalroq chuqur texnik- iqtisodiy asosga ega bo‘lgan kadrlar va moliyaviy resurslarni ajratish. 5. Tomoilni aniq shaklantirish: aniq vazifalar ro`yxati, bozorni tanlash, maxsulot xususiyatini tayinlash. 6 O‘zlashtirishning tizimlashgan rejasi: baho, sotish va kommunikatsiya doirasida belgilangan holatdan operatsion marketing rejasiga o`tish. 7. Funksiyalararo muvofiqlashtirish: ITTKI-ishlab chiqarish-marketing interfeysini shakllantirish. 8. Rahbariyatni qo‘llab-quvvatlash: halal berish o`rniga innovasiyalarni qo‘llab-quvvatlash, resurslar va jarayonlarni to‘g‘ri ko‘ra bilish imkonini beruvchi maxsus tizimni shakllantirish. 9. Sinergiyani qo‘llash: texnologik va tijorat sinergiyasidan foydalanib faoliyatning kuchli tomonlarni amalga oshirish 10. Bozorning jalb qiluvchanligi. 11. Qarorni oldindan tanlay olish. 12. Ishlanmalarni tadqiq qilish, nazorat qilish. 13. Resurslar va investisiyalarga erishish. 14. Vaqt omilining roli: bozorga tez kira olish-bu raqobatdagi afzalliklarning manbai bo‘lib hisoblanadi, ammo bu maqsad uchun sifatga putur yetkazmasdan erishish kerak. 15. Tadqiq qilish ishlari protsedurasining ko‘p bosqichliligi. Kuperning maxsulot muvaffaqiyatini ta’minlovchi 15 qoidasiga yana uchta taklif kiritamiz:  maxsulotni yangilash va uni qayta ishlashni rejalashtirish jarayoniga menejment tizimi, muhokama, funksional, qayta ishlash, me’yoriy yondashuvlarni qo‘llash;  maxsulotni qayta ishlash jarayoniga tizimli va majmuaviy funksional qiymatli tahlil, modellashtirish uslublarini qo‘llash;
3. Maxsulotning umumbashariy tomoili: maxsulot g`oyasi shakllanganidan, uni ishlab chiqarilgunga qadar dunyo bozoriga mo`ljallanganligi. 4. Intensiv boshlang`ich tahlil: ishlab chiqarishdan avvalroq chuqur texnik- iqtisodiy asosga ega bo‘lgan kadrlar va moliyaviy resurslarni ajratish. 5. Tomoilni aniq shaklantirish: aniq vazifalar ro`yxati, bozorni tanlash, maxsulot xususiyatini tayinlash. 6 O‘zlashtirishning tizimlashgan rejasi: baho, sotish va kommunikatsiya doirasida belgilangan holatdan operatsion marketing rejasiga o`tish. 7. Funksiyalararo muvofiqlashtirish: ITTKI-ishlab chiqarish-marketing interfeysini shakllantirish. 8. Rahbariyatni qo‘llab-quvvatlash: halal berish o`rniga innovasiyalarni qo‘llab-quvvatlash, resurslar va jarayonlarni to‘g‘ri ko‘ra bilish imkonini beruvchi maxsus tizimni shakllantirish. 9. Sinergiyani qo‘llash: texnologik va tijorat sinergiyasidan foydalanib faoliyatning kuchli tomonlarni amalga oshirish 10. Bozorning jalb qiluvchanligi. 11. Qarorni oldindan tanlay olish. 12. Ishlanmalarni tadqiq qilish, nazorat qilish. 13. Resurslar va investisiyalarga erishish. 14. Vaqt omilining roli: bozorga tez kira olish-bu raqobatdagi afzalliklarning manbai bo‘lib hisoblanadi, ammo bu maqsad uchun sifatga putur yetkazmasdan erishish kerak. 15. Tadqiq qilish ishlari protsedurasining ko‘p bosqichliligi. Kuperning maxsulot muvaffaqiyatini ta’minlovchi 15 qoidasiga yana uchta taklif kiritamiz:  maxsulotni yangilash va uni qayta ishlashni rejalashtirish jarayoniga menejment tizimi, muhokama, funksional, qayta ishlash, me’yoriy yondashuvlarni qo‘llash;  maxsulotni qayta ishlash jarayoniga tizimli va majmuaviy funksional qiymatli tahlil, modellashtirish uslublarini qo‘llash;
 sifatli boshqaruv qarorlarini rag‘batlantirish. Fransiya bozoridagi yangi maxsulotlarning sinishiga quyidagilar asosiy sabab qilib ko‘rsatiladi:  bozorni chuqur tahlil etmaslik-50%  ishlab chiqarish muammolari-38%  moliyaviy resurslarning yetishmasligi-7%  tijoratlashtirish muammolari-5% AQSh, Yaponiya, Buyuk Britaniya bozorlaridagi yangi maxsulotlarning muvaffaqiyatiga asosiy omillar quyidagilardan iborat:  maxsulotning bozor talabiga mosligi;  raqobatchilarnikiga qaraganda sifat, tuzilishining soddaligi, baho bo‘yicha afzallikka egaligi;  maxsulotning qulayligi;  maxsulotning noyobligi;  omilkor marketing va boshqalar. Korxonalarda innovasiyalarni asosan uch xil ko‘rinishda uchratish mumkin: Maxsulot innovasiyasi moddiy ishlab chiqarish muhitida hosil bo‘layotgan va ishlab chiqarishni vositachi yoki iste’mol predmeti tariqasida ishlatilayotgan maxsulotlarni o‘zgarishlarini qamrab oladi. Yaratish texnologiya (bajarish uslublari) sidagi yangi maxsulot ishlab chiqarish va iste’mol jarayoniga mansub faoliyatga texnologik innovasiya deb aytiladi. Tashkiliy boshqaruv guruhi esa yangi tizim uslublarini tashkil etish yoki uni boshqarish bilan bog‘liqdir. 10.6 Korxonada innovatsion faoliyatni tashkil qilish usullari Innovatsion faoliyat – yakunlangan ilmiy tadqiqot va loyihalar natijalari yoki boshqa ilmiy-texnik yutuqlarni (fan-texnika yutuqlarini) yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotga; bozorda sotiladigan, amaliy faoliyatda foydalaniladigan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayonga, shuningdek, shu bilan bog‘liq qo‘shimcha ilmiy tadqiqot va loyihalarga joriy qilishga yo‘naltirilgan jarayondir
 sifatli boshqaruv qarorlarini rag‘batlantirish. Fransiya bozoridagi yangi maxsulotlarning sinishiga quyidagilar asosiy sabab qilib ko‘rsatiladi:  bozorni chuqur tahlil etmaslik-50%  ishlab chiqarish muammolari-38%  moliyaviy resurslarning yetishmasligi-7%  tijoratlashtirish muammolari-5% AQSh, Yaponiya, Buyuk Britaniya bozorlaridagi yangi maxsulotlarning muvaffaqiyatiga asosiy omillar quyidagilardan iborat:  maxsulotning bozor talabiga mosligi;  raqobatchilarnikiga qaraganda sifat, tuzilishining soddaligi, baho bo‘yicha afzallikka egaligi;  maxsulotning qulayligi;  maxsulotning noyobligi;  omilkor marketing va boshqalar. Korxonalarda innovasiyalarni asosan uch xil ko‘rinishda uchratish mumkin: Maxsulot innovasiyasi moddiy ishlab chiqarish muhitida hosil bo‘layotgan va ishlab chiqarishni vositachi yoki iste’mol predmeti tariqasida ishlatilayotgan maxsulotlarni o‘zgarishlarini qamrab oladi. Yaratish texnologiya (bajarish uslublari) sidagi yangi maxsulot ishlab chiqarish va iste’mol jarayoniga mansub faoliyatga texnologik innovasiya deb aytiladi. Tashkiliy boshqaruv guruhi esa yangi tizim uslublarini tashkil etish yoki uni boshqarish bilan bog‘liqdir. 10.6 Korxonada innovatsion faoliyatni tashkil qilish usullari Innovatsion faoliyat – yakunlangan ilmiy tadqiqot va loyihalar natijalari yoki boshqa ilmiy-texnik yutuqlarni (fan-texnika yutuqlarini) yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotga; bozorda sotiladigan, amaliy faoliyatda foydalaniladigan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayonga, shuningdek, shu bilan bog‘liq qo‘shimcha ilmiy tadqiqot va loyihalarga joriy qilishga yo‘naltirilgan jarayondir
Innovatsion faoliyat qatoriga quyidagi faoliyat turlarini kiritish taklif etiladi:  amaliyotda qo‘llash uchun mo‘ljallangan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon yaratish bo‘yicha ilmiy- tadqiqotchilik, tajribakonstruktorlik yoki texnologik ishlar bajarish;  yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot chiqarish, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon joriy qilish uchun ishlab chiqarishni tayyorlash va texnologik qayta jihozlash;  yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayonni sinab ko‘rishni amalga oshirish;  xarajatlar o‘zini oqlashiga qadar yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon qo‘llash, yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot chiqarish;  yangi mahsulotni bozor tomon harakatlantirish bo‘yicha faoliyat; innovatsion infratuzilma yaratish va rivojlantirish;  innovatsion faoliyatni amalga oshirish uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish;  sanoat mulki ob’ektlari yoki maxfiy ilmiy-texnik axborotlarga egalik huquqini boshqalarga berish yoki xarid qilish  yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon yaratish va (yoki) amaliyotda qo‘llash bo‘yicha ekspertiza, maslahat, axborot, yuridik va boshqa xizmatlar ko‘rsatish;  innovatsion faoliyatni moliyalashtirishni tashkil qilish Iqtisodiy rivojlanishni innovatsion yo`naltirilganligi, texnologik yangilinishning o`sib borayotgan zaruriyati innovatsion faoliyatda tashkil qilish tamoyillari va tarkibiy-tashkiliy o‘zaro aloqalarga aniq va mos kelishning muhimligini tahkidlaydi. Gap innovatsion impulslarni iqtisodiy haqiqatga kiritishning muvofiq yo‘llarini qidirib topish haqida ketmoqda. Tushunarliki, innovatsion o‘zgarishlarni kengayib borgani sari innovatsion rivojlanishning vazifaviy – elementar bazasini ilmiy asoslangan shakllanishi talab qilinadi. Innovasiyalarni tashkil qilish o‘z ichiga uchta asosiy jihatlarni oladi: - innovatsion faoliyatning yangiliklarini ishlab chiqish, tadbiq etish va ishlab chiqarishni birgalikda amalga oshiruvchi odamlarning birlashmasi bo‘lgan sub’ektni;
Innovatsion faoliyat qatoriga quyidagi faoliyat turlarini kiritish taklif etiladi:  amaliyotda qo‘llash uchun mo‘ljallangan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon yaratish bo‘yicha ilmiy- tadqiqotchilik, tajribakonstruktorlik yoki texnologik ishlar bajarish;  yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot chiqarish, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon joriy qilish uchun ishlab chiqarishni tayyorlash va texnologik qayta jihozlash;  yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayonni sinab ko‘rishni amalga oshirish;  xarajatlar o‘zini oqlashiga qadar yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon qo‘llash, yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot chiqarish;  yangi mahsulotni bozor tomon harakatlantirish bo‘yicha faoliyat; innovatsion infratuzilma yaratish va rivojlantirish;  innovatsion faoliyatni amalga oshirish uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish;  sanoat mulki ob’ektlari yoki maxfiy ilmiy-texnik axborotlarga egalik huquqini boshqalarga berish yoki xarid qilish  yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon yaratish va (yoki) amaliyotda qo‘llash bo‘yicha ekspertiza, maslahat, axborot, yuridik va boshqa xizmatlar ko‘rsatish;  innovatsion faoliyatni moliyalashtirishni tashkil qilish Iqtisodiy rivojlanishni innovatsion yo`naltirilganligi, texnologik yangilinishning o`sib borayotgan zaruriyati innovatsion faoliyatda tashkil qilish tamoyillari va tarkibiy-tashkiliy o‘zaro aloqalarga aniq va mos kelishning muhimligini tahkidlaydi. Gap innovatsion impulslarni iqtisodiy haqiqatga kiritishning muvofiq yo‘llarini qidirib topish haqida ketmoqda. Tushunarliki, innovatsion o‘zgarishlarni kengayib borgani sari innovatsion rivojlanishning vazifaviy – elementar bazasini ilmiy asoslangan shakllanishi talab qilinadi. Innovasiyalarni tashkil qilish o‘z ichiga uchta asosiy jihatlarni oladi: - innovatsion faoliyatning yangiliklarini ishlab chiqish, tadbiq etish va ishlab chiqarishni birgalikda amalga oshiruvchi odamlarning birlashmasi bo‘lgan sub’ektni;
- Tashkilotning innovatsion faoliyatdagi zaruriy vazifalarni bajarishga qaratilgan jarayonlari va harakatlarining majmuasini; - Tizimni ichki tartibga solinganligi va uning elementlari tizimchalari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni takomillashuvini ta’minlovchi tuzilmalarni. Ushbu nuqtai nazardan innovasiyalarni tashkil qilishni innovatsion faoliyatni tartibga solish jarayoni sifatida, sub’ekt, firma, institut, innovatsion korxona sifatida, bo‘linmalarning tarkibi va o`rnini belgilab beruvchi, hamda innovatsion faoliyatda amalga oshiriladigan shakllar, usullar, jarayonlar tadbirlarini tartibga soluvchi tashkiliy tuzilmalar sifatida tushunish kerak. Tashkilot firma nuqtai nazaridan odamlarning birlashmasi yoki innovasiyalarni amalga oshirish bo‘yicha ishlarni bajarish haqidagi ularning kelishuvi sifatida ko‘rib chiqilishi mumkin. Masalan, innovatsion korxonalar va tashkilotlar fundamental tadqiqotlar (akademik va OO‘Yu sektori va ITI (amaliy ilmiy tadqiqotlar va ishlamalar)ga ixtisoslashishlari mumkin, bular ilmiy innovatsion korxonalar, Oliy o‘quv yurtlari, kichiq tadbirkorlik sub’ektlari, ilmiy-texnik majmualar va birlashmalar bo‘lishlari mumkin. Tajribaviy namunalarni yaratish va tadbiq etish bosqichi bilan ham tadbirkorlik tuzilmalari va ham ITTKI ning rivojlangan bazasiga ega firmalar, institutlar va korporatsiyalar bog‘langanlar. Amaliy ITTKI va TKI bazasida innovator-izbosarlar bazaviy texnologik, ilmiy-texnik va mahsulotli yangiliklarni yaratadilar. Ilmiy-texnik va mahsulotli yangiliklarni tadbiq etish va ishlab chiqarish bilan, qoidagi ko‘ra, yaxshi resurs bazasi, malakali xodimlar, bozordagi belgilangan o`rinlarga ega yirik firmalar shug‘ullanadilar. Tadqiqotchilar firmaning o‘lchamini kashfiyotlar soni bilan bog`lamasalar ham, G‘arbiy Yevropada innovatsion rivojlanishning katta tajribasi to‘plangan. Ammo Frantsiya va Buyuk Britaniyada shunday fikr tarqalganki, ilmiy ishlab chiqishlar bosqichida akademik va OO‘Yu sektori va kichiq firmalar asosiy rolni o‘ynaydilar. 10.7. Innovatsion loyiha yaratish va amalga oshirishning asosiy bosqichlari Iqtisodiyotga loyihalarni boshqarishning nisbatan yangi kontseptsiyasi (‘roject Management) jadal ravishda kirib kelmoqda. Bu kontseptsiyaning asosini loyihasiga har qanday tizimning vaqt va mablag‘lar sarflanishi bilan bog‘liq dastlabki holatini
- Tashkilotning innovatsion faoliyatdagi zaruriy vazifalarni bajarishga qaratilgan jarayonlari va harakatlarining majmuasini; - Tizimni ichki tartibga solinganligi va uning elementlari tizimchalari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni takomillashuvini ta’minlovchi tuzilmalarni. Ushbu nuqtai nazardan innovasiyalarni tashkil qilishni innovatsion faoliyatni tartibga solish jarayoni sifatida, sub’ekt, firma, institut, innovatsion korxona sifatida, bo‘linmalarning tarkibi va o`rnini belgilab beruvchi, hamda innovatsion faoliyatda amalga oshiriladigan shakllar, usullar, jarayonlar tadbirlarini tartibga soluvchi tashkiliy tuzilmalar sifatida tushunish kerak. Tashkilot firma nuqtai nazaridan odamlarning birlashmasi yoki innovasiyalarni amalga oshirish bo‘yicha ishlarni bajarish haqidagi ularning kelishuvi sifatida ko‘rib chiqilishi mumkin. Masalan, innovatsion korxonalar va tashkilotlar fundamental tadqiqotlar (akademik va OO‘Yu sektori va ITI (amaliy ilmiy tadqiqotlar va ishlamalar)ga ixtisoslashishlari mumkin, bular ilmiy innovatsion korxonalar, Oliy o‘quv yurtlari, kichiq tadbirkorlik sub’ektlari, ilmiy-texnik majmualar va birlashmalar bo‘lishlari mumkin. Tajribaviy namunalarni yaratish va tadbiq etish bosqichi bilan ham tadbirkorlik tuzilmalari va ham ITTKI ning rivojlangan bazasiga ega firmalar, institutlar va korporatsiyalar bog‘langanlar. Amaliy ITTKI va TKI bazasida innovator-izbosarlar bazaviy texnologik, ilmiy-texnik va mahsulotli yangiliklarni yaratadilar. Ilmiy-texnik va mahsulotli yangiliklarni tadbiq etish va ishlab chiqarish bilan, qoidagi ko‘ra, yaxshi resurs bazasi, malakali xodimlar, bozordagi belgilangan o`rinlarga ega yirik firmalar shug‘ullanadilar. Tadqiqotchilar firmaning o‘lchamini kashfiyotlar soni bilan bog`lamasalar ham, G‘arbiy Yevropada innovatsion rivojlanishning katta tajribasi to‘plangan. Ammo Frantsiya va Buyuk Britaniyada shunday fikr tarqalganki, ilmiy ishlab chiqishlar bosqichida akademik va OO‘Yu sektori va kichiq firmalar asosiy rolni o‘ynaydilar. 10.7. Innovatsion loyiha yaratish va amalga oshirishning asosiy bosqichlari Iqtisodiyotga loyihalarni boshqarishning nisbatan yangi kontseptsiyasi (‘roject Management) jadal ravishda kirib kelmoqda. Bu kontseptsiyaning asosini loyihasiga har qanday tizimning vaqt va mablag‘lar sarflanishi bilan bog‘liq dastlabki holatini
o`lchashga qarash tashkil qiladi. Oldindan ishlab chiqilgan dasturlar bo‘yicha byudjet va vaqtli chegaralashlar doirasida amalga oshirilgan bu o‘zgarishlar jarayoni esa – loyihalarni boshqarishdir. Hozirgi vaqtga kelib loyihalarni boshqarish barcha sanoati rivojlangan va yangi sanoatli mamlakatlarda investision faoliyat metodologiyasi tomonidan tan olingan. Mamlakatimiz amaliyotida bu kontseptsiya dasturiy – maqsadiy dasturlar (DMD)ni qo‘llanilishida o‘z aksini topgan. “Innovatsion loyiha” tushunchasi quyidagicha ko‘rib chiqilishi mumkin: innovatsion faoliyatni maqsadli boshqarish shakli; innovasiyalarni amalga oshirish jarayoni; hujjatlar majmuasi. Innovatsion loyiha innovatsion faoliyatni maqsadli boshqarishni shakli sifatida fan va texnikani ustuvor yo‘naltirilgan rivojlantirishning aniq maqsadlari (vazifalari)ga erishishga qaratilgan tadbirlarning resurslar, muddatlar va ijrochilar bo‘yicha o‘zaro asoslangan va o‘zaro bog`langan murakkab tizimidan iboratdir. Innovasiyalarni amalga oshirish jarayoni sifatida – bu innovasiyalarga olib keluvchi ilmiy, texnologik, ishlab chiqarish, tashkiliy, moliyaviy va tijorat tadbirlarini belgilangan izchillikda bajariladigan majmuasidir. Shuning bilan bir vaqtda innovatsion loyiha – bu loyiha maqsadlarini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan texnik, tashkiliy, rejaviy va hisoblash – moliyaviy hujjatlarning yig`indisidir. Bu uchta nuqta nazarlarni hisobga olish bilan, quyidagi tahrifni berish mumkin: innovatsion loyiha – bu masofa va vaqtda muammolarni hal qilish, innovatsion jarayonlarni tashkil qilish bo‘yicha ilmiy asoslangan maqsadlar va tadbirlarni belgilab beruvchi hujjatlarining yig‘indisidir. Maqsadlar va tadbirlarni ilmiy asoslanishiga Menejmentga ilmiy yondashishlarga rioya qilish, zamonaviy usullarni qo‘llash yo‘li bilan erishiladi. Innovatsion loyihani ishlab chiqish va amalga oshirishga rahbarlik loyiha rahbari (loyiha menejeri) va ilmiy texnik kengashi (ITK) tomonidan amalga oshiriladi. ITK tarkibiga ilmiy – texnik yechimlarni tanlash, ular amalga oshirish darajasi, loyihaviy maqsadlarga erishish uchun zarur talbirlarning to‘liqligi va butligi uchun javobgarlikka ega, ijrochilarni tanlov asosida tanlash va olingan natijalarning ekspertizasini tashkil qiluvchi loyihaning tematik yo`nalishlari bo‘yicha yetakchi mutaxassislar kiradilar. Loyiha rahbari – yuridik shaxslar, unga buyurmachi loyiha: rejalashtirish, loyiha ishtirokchilari ishlarini nazorat qilish va muvofiqlashtirish bo‘yicha ishlarga rahbarlik qilish vakolatlarini topshiradi. Loyiha
o`lchashga qarash tashkil qiladi. Oldindan ishlab chiqilgan dasturlar bo‘yicha byudjet va vaqtli chegaralashlar doirasida amalga oshirilgan bu o‘zgarishlar jarayoni esa – loyihalarni boshqarishdir. Hozirgi vaqtga kelib loyihalarni boshqarish barcha sanoati rivojlangan va yangi sanoatli mamlakatlarda investision faoliyat metodologiyasi tomonidan tan olingan. Mamlakatimiz amaliyotida bu kontseptsiya dasturiy – maqsadiy dasturlar (DMD)ni qo‘llanilishida o‘z aksini topgan. “Innovatsion loyiha” tushunchasi quyidagicha ko‘rib chiqilishi mumkin: innovatsion faoliyatni maqsadli boshqarish shakli; innovasiyalarni amalga oshirish jarayoni; hujjatlar majmuasi. Innovatsion loyiha innovatsion faoliyatni maqsadli boshqarishni shakli sifatida fan va texnikani ustuvor yo‘naltirilgan rivojlantirishning aniq maqsadlari (vazifalari)ga erishishga qaratilgan tadbirlarning resurslar, muddatlar va ijrochilar bo‘yicha o‘zaro asoslangan va o‘zaro bog`langan murakkab tizimidan iboratdir. Innovasiyalarni amalga oshirish jarayoni sifatida – bu innovasiyalarga olib keluvchi ilmiy, texnologik, ishlab chiqarish, tashkiliy, moliyaviy va tijorat tadbirlarini belgilangan izchillikda bajariladigan majmuasidir. Shuning bilan bir vaqtda innovatsion loyiha – bu loyiha maqsadlarini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan texnik, tashkiliy, rejaviy va hisoblash – moliyaviy hujjatlarning yig`indisidir. Bu uchta nuqta nazarlarni hisobga olish bilan, quyidagi tahrifni berish mumkin: innovatsion loyiha – bu masofa va vaqtda muammolarni hal qilish, innovatsion jarayonlarni tashkil qilish bo‘yicha ilmiy asoslangan maqsadlar va tadbirlarni belgilab beruvchi hujjatlarining yig‘indisidir. Maqsadlar va tadbirlarni ilmiy asoslanishiga Menejmentga ilmiy yondashishlarga rioya qilish, zamonaviy usullarni qo‘llash yo‘li bilan erishiladi. Innovatsion loyihani ishlab chiqish va amalga oshirishga rahbarlik loyiha rahbari (loyiha menejeri) va ilmiy texnik kengashi (ITK) tomonidan amalga oshiriladi. ITK tarkibiga ilmiy – texnik yechimlarni tanlash, ular amalga oshirish darajasi, loyihaviy maqsadlarga erishish uchun zarur talbirlarning to‘liqligi va butligi uchun javobgarlikka ega, ijrochilarni tanlov asosida tanlash va olingan natijalarning ekspertizasini tashkil qiluvchi loyihaning tematik yo`nalishlari bo‘yicha yetakchi mutaxassislar kiradilar. Loyiha rahbari – yuridik shaxslar, unga buyurmachi loyiha: rejalashtirish, loyiha ishtirokchilari ishlarini nazorat qilish va muvofiqlashtirish bo‘yicha ishlarga rahbarlik qilish vakolatlarini topshiradi. Loyiha
rahbari vakolatlarining aniq tarkibi buyurtmachi bilan shartnoma tomonidan belgilanadi. Loyiha jamoasi – loyiha rahbari tomonidan boshqariladigan va loyihani amalga oshirish davrida rejaviy ko‘rsatkichlarga o‘z vaqtida erishish maqsadida tashkil qilinadigan o‘ziga xos tashkiliy tuzilmadir. Loyiha jamoasining tarkibi va vazifalari loyihaning ko`lamlari murakkabligi va boshqa tahriflariga bog‘liqdir. O‘z vazifalarining bir qismini bajarish uchun ishlab chiquvchi ixtisoslashtirilgan tashkilotlarni jalb qilishi mumkin. Loyihani qo‘llab quvvatlovchilarga innovatsion markazlar, dasturlar va loyihalarni qo‘llab quvvatlovchi fondlar, konsalting firmalari, mustaqil ekspertiza tashkilotlari, patent-litsenziya firmalari, auditorlik firmalari, ko‘rgazma markazlari va h.k kiradilar. Innovatsion loyihalarni tasniflash innovasiyalarni tasniflashlar asosida amalga oshiriladi. Innovasiya loyihasining asosiy maqsadlaridan biri – korxona yuqori sifatga ega bo‘lgan kerakli miqdorda mahsulot ishlab chiqarish layoqatiga ega ekanligini raqobatchilarga isbotlashdan iborat. “Innovatsion loyiha” tushunchasi bir qancha nuqtai nazardan qaralishi mumkin: – innovatsion maqsadlarga erishishga xizmat qiladigan tadbirlar yig`indisi sifatida; – innovatsion faoliyatni amalga oshirish jarayoni sifatida; – ushbu tadbirlarni asoslovchi va bayon qiluvchi hujjatlar paketi sifatida. Ushbu uch jihatlar innovatsion loyihaning innovatsion faoliyatini tashkil qilish va maqsadli boshqarish shakllari sifatidagi ahamiyatini ko‘rsatadi. Shunday qilib, innovatsion loyiha – bu resurslar, muddatlar va ijrochilar bo‘yicha o‘zaro bir-birini asoslaydigan hamda o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘lgan, ilm- fan va texnika taraqqiyotining ustuvor yo`nalishlarida muayyan maqsadlar (vazifalar)ga erishishga qaratilgan jarayonlarning murakkab tizimidir. Innovatsion loyihalarni amalga oshirish uchun ularni moliyaviy asoslash va investisiyalash muhim ahamiyatga ega. Bunda loyihaviy moliyalashtirish jarayonlari nuqtai nazaridan o‘ziga xos xususiyatlarga ega innovatsion loyihalarni farqlash kerak: a) investision loyihalar, masalan, yangi sanoat ob’yektlari qurilishiga (energetika, transport, aloqa va h.k.) yirik capital qo`yilmalar;
rahbari vakolatlarining aniq tarkibi buyurtmachi bilan shartnoma tomonidan belgilanadi. Loyiha jamoasi – loyiha rahbari tomonidan boshqariladigan va loyihani amalga oshirish davrida rejaviy ko‘rsatkichlarga o‘z vaqtida erishish maqsadida tashkil qilinadigan o‘ziga xos tashkiliy tuzilmadir. Loyiha jamoasining tarkibi va vazifalari loyihaning ko`lamlari murakkabligi va boshqa tahriflariga bog‘liqdir. O‘z vazifalarining bir qismini bajarish uchun ishlab chiquvchi ixtisoslashtirilgan tashkilotlarni jalb qilishi mumkin. Loyihani qo‘llab quvvatlovchilarga innovatsion markazlar, dasturlar va loyihalarni qo‘llab quvvatlovchi fondlar, konsalting firmalari, mustaqil ekspertiza tashkilotlari, patent-litsenziya firmalari, auditorlik firmalari, ko‘rgazma markazlari va h.k kiradilar. Innovatsion loyihalarni tasniflash innovasiyalarni tasniflashlar asosida amalga oshiriladi. Innovasiya loyihasining asosiy maqsadlaridan biri – korxona yuqori sifatga ega bo‘lgan kerakli miqdorda mahsulot ishlab chiqarish layoqatiga ega ekanligini raqobatchilarga isbotlashdan iborat. “Innovatsion loyiha” tushunchasi bir qancha nuqtai nazardan qaralishi mumkin: – innovatsion maqsadlarga erishishga xizmat qiladigan tadbirlar yig`indisi sifatida; – innovatsion faoliyatni amalga oshirish jarayoni sifatida; – ushbu tadbirlarni asoslovchi va bayon qiluvchi hujjatlar paketi sifatida. Ushbu uch jihatlar innovatsion loyihaning innovatsion faoliyatini tashkil qilish va maqsadli boshqarish shakllari sifatidagi ahamiyatini ko‘rsatadi. Shunday qilib, innovatsion loyiha – bu resurslar, muddatlar va ijrochilar bo‘yicha o‘zaro bir-birini asoslaydigan hamda o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘lgan, ilm- fan va texnika taraqqiyotining ustuvor yo`nalishlarida muayyan maqsadlar (vazifalar)ga erishishga qaratilgan jarayonlarning murakkab tizimidir. Innovatsion loyihalarni amalga oshirish uchun ularni moliyaviy asoslash va investisiyalash muhim ahamiyatga ega. Bunda loyihaviy moliyalashtirish jarayonlari nuqtai nazaridan o‘ziga xos xususiyatlarga ega innovatsion loyihalarni farqlash kerak: a) investision loyihalar, masalan, yangi sanoat ob’yektlari qurilishiga (energetika, transport, aloqa va h.k.) yirik capital qo`yilmalar;
b) ilmiy-texnik (innovatsion) – ilg`or texnologiyalar, yangiliklar, mahsulotlar va xizmatlar. Ushbu ikki xil loyiha o‘rtasida muhim farqlar mavjud: 1. Sanoat ob’yektlariga kapital qo`yilmalar haqidagi mavjud moliyaviy axborot, hattoki eng oddiy ilmiy-texnik loyihalarga qaraganda, ayniqsa, ularning erta bosqichlarida, ishonchliroqdir; 2. Innovatsion ilmiy-texnik loyihalar mavhumlikning yuqori darajasiga ega ekanligi bilan farq qilib, ular shunday afzallikka egaki, ular ishlanmaning erta bosqichidayoq katta bo‘lmagan moliyaviy yo‘qotishlar bilan to`xtatib qo`yilishi mumkin; 3. Ilmiy-texnik loyihalarda axborot investisiyaviy loyihalarga qaraganda ko‘proq cheklanganligi va mos emasligi bilan farq qiladi. Bu esa mustaqil ekspertlarning loyihalarini baholash bo‘yicha fikrlarini korrelyatsiyalashni nihoyatda qiyinlashtiradi; 4. Innovatsion loyihalar ko‘p mezonliligi va yuqori darajali mavhumliligi bilangina farq qilmasdan, balki sifatli baholash bo‘yicha ham farqlanadi. Innovatsion loyihalar g`oyalar, fikrlar va texnik yechimlarning ilmiy- texnik ahamiyati darajasi bo‘yicha quyidagi tarzda tasniflanadi: 1) modernizatsion loyihalar, bunda namuna konstruktsiyasi yoki asosiy texnologiya tub o‘zgarmaydi; 2) novator loyihalar, bunda yangi buyum konstruktsiyasi turiga va elementlari xossalariga qarab oldingisidan jiddiy farq qiladi (yangi xossalarni qo`shish, masalan, ushbu turdagi buyumlarda ilgari qo‘llanilmagan avtomatlashtirish vositalarini, lekin boshqa turdagi buyumlarda qo‘llangan kiritish); 3) ilgarilab boruvchi, bunda konstruktsiya ilgarilab boruvchi yechimlarga asoslanadi; 4) pioner loyihalar, ilgari mavjud bo‘lmagan materiallar paydo bo‘lganda; 5) oldingi va hattoki yangi funktsiyalarni bajaradigan konstruktsiyalar va texnologiyalar; Loyihaning ahamiyat darajasi uning murakkabligi, davomiyligi, ijrochilar tarkibi, ko`lami, natijalarni ilgari surish xususiyati bilan belgilanadi, bu loyihani
b) ilmiy-texnik (innovatsion) – ilg`or texnologiyalar, yangiliklar, mahsulotlar va xizmatlar. Ushbu ikki xil loyiha o‘rtasida muhim farqlar mavjud: 1. Sanoat ob’yektlariga kapital qo`yilmalar haqidagi mavjud moliyaviy axborot, hattoki eng oddiy ilmiy-texnik loyihalarga qaraganda, ayniqsa, ularning erta bosqichlarida, ishonchliroqdir; 2. Innovatsion ilmiy-texnik loyihalar mavhumlikning yuqori darajasiga ega ekanligi bilan farq qilib, ular shunday afzallikka egaki, ular ishlanmaning erta bosqichidayoq katta bo‘lmagan moliyaviy yo‘qotishlar bilan to`xtatib qo`yilishi mumkin; 3. Ilmiy-texnik loyihalarda axborot investisiyaviy loyihalarga qaraganda ko‘proq cheklanganligi va mos emasligi bilan farq qiladi. Bu esa mustaqil ekspertlarning loyihalarini baholash bo‘yicha fikrlarini korrelyatsiyalashni nihoyatda qiyinlashtiradi; 4. Innovatsion loyihalar ko‘p mezonliligi va yuqori darajali mavhumliligi bilangina farq qilmasdan, balki sifatli baholash bo‘yicha ham farqlanadi. Innovatsion loyihalar g`oyalar, fikrlar va texnik yechimlarning ilmiy- texnik ahamiyati darajasi bo‘yicha quyidagi tarzda tasniflanadi: 1) modernizatsion loyihalar, bunda namuna konstruktsiyasi yoki asosiy texnologiya tub o‘zgarmaydi; 2) novator loyihalar, bunda yangi buyum konstruktsiyasi turiga va elementlari xossalariga qarab oldingisidan jiddiy farq qiladi (yangi xossalarni qo`shish, masalan, ushbu turdagi buyumlarda ilgari qo‘llanilmagan avtomatlashtirish vositalarini, lekin boshqa turdagi buyumlarda qo‘llangan kiritish); 3) ilgarilab boruvchi, bunda konstruktsiya ilgarilab boruvchi yechimlarga asoslanadi; 4) pioner loyihalar, ilgari mavjud bo‘lmagan materiallar paydo bo‘lganda; 5) oldingi va hattoki yangi funktsiyalarni bajaradigan konstruktsiyalar va texnologiyalar; Loyihaning ahamiyat darajasi uning murakkabligi, davomiyligi, ijrochilar tarkibi, ko`lami, natijalarni ilgari surish xususiyati bilan belgilanadi, bu loyihani
boshqarish mazmuniga ham o‘z ta’sirini o`tkazadi. Hal etilayotgan masalalar ko`lamlariga qarab innovatsion loyihalar quyidagilarga ajratiladi: 1) monoloyihalar – odatda, bitta tashkilot yoki hattoki bitta bo‘linma tomonidan bajariladigan loyihalar. Ular bitta innovatsion maqsad qo`yilishi (aniq buyumni, texnologiyani yaratish) bilan farq qiladi, qat’iy vaqt va moliya doirasida amalga oshiriladi, unda loyiha muvofiqlashtiruvchisi yoki rahbari talab etiladi; 2) multiloyihalar – o`nlab monoloyihalarni birlashtiruvchi kompleks dasturlar ko‘rinishida taqdim etiladigan, murakkab innovatsion maqsadga erishishga qaratilgan loyihalar, bunday maqsadga, masalan, ilmiy-texnik majmuani barpo etish, yirik texnologik muammoni hal qilish, harbiy-sanoat majmuasining bitta yoki bir guruh korxonalarini konversiyalash kabilar kiradi. 3) megaloyihalar – bir qator mulьtiloyihalarni va yuzlab monoloyihalarni birlashtiruvchi, o‘zaro bitta maqsadlar shajarasi bilan bog`langan ko‘p maqsadli kompleks dasturlar bo‘lib, markazlashtirilgan moliyalashtirishni hamda muvofiqlashtirish markazidan boshqarilishini talab qiladi. Megaloyihalar asosida tarmoqni texnik qayta qurollantirish, mintaqaviy va federal konversiya hamda ekologiya muammolarini hal etish, mahalliy mahsulotlar va texnologiyalar raqobatbardoshligini oshirish kabi innovatsion maqsadlarga erishish mumkin. Megaloyihalarni shakllantirish va amalga oshirish bir qator tarmoqlar, mintaqalar, moliya-sanoat guruhlari va yirik korporatsiyalar, mamlakatlar guruhlari sa’y-harakatlarini birlashtirishni talab etishi mumkin. Bajarilayotgan ishlar hajmlari va davomiyligiga qarab loyihalar: – qisqa muddatli (1 yilgacha); – o‘rta muddatli (5 yilgacha); – uzoq muddatli (5 yildan ortiq) bo‘lishi mumkin. Loyiha bosqichlari va pog`onalari tarkibi uning tarmoq va funktsional mansubligiga qarab belgilanadi. “Loyiha” tushunchasi bilan bir qatorda, “innovatsion dastur” degan tushuncha ham mavjud. Bu tushunchalar o‘zaro chambarchas bog`langan. Dastur – bu loyiha shakllaridan biri, dasturlash esa (dasturni shakllantirish) – loyihalar hayot
boshqarish mazmuniga ham o‘z ta’sirini o`tkazadi. Hal etilayotgan masalalar ko`lamlariga qarab innovatsion loyihalar quyidagilarga ajratiladi: 1) monoloyihalar – odatda, bitta tashkilot yoki hattoki bitta bo‘linma tomonidan bajariladigan loyihalar. Ular bitta innovatsion maqsad qo`yilishi (aniq buyumni, texnologiyani yaratish) bilan farq qiladi, qat’iy vaqt va moliya doirasida amalga oshiriladi, unda loyiha muvofiqlashtiruvchisi yoki rahbari talab etiladi; 2) multiloyihalar – o`nlab monoloyihalarni birlashtiruvchi kompleks dasturlar ko‘rinishida taqdim etiladigan, murakkab innovatsion maqsadga erishishga qaratilgan loyihalar, bunday maqsadga, masalan, ilmiy-texnik majmuani barpo etish, yirik texnologik muammoni hal qilish, harbiy-sanoat majmuasining bitta yoki bir guruh korxonalarini konversiyalash kabilar kiradi. 3) megaloyihalar – bir qator mulьtiloyihalarni va yuzlab monoloyihalarni birlashtiruvchi, o‘zaro bitta maqsadlar shajarasi bilan bog`langan ko‘p maqsadli kompleks dasturlar bo‘lib, markazlashtirilgan moliyalashtirishni hamda muvofiqlashtirish markazidan boshqarilishini talab qiladi. Megaloyihalar asosida tarmoqni texnik qayta qurollantirish, mintaqaviy va federal konversiya hamda ekologiya muammolarini hal etish, mahalliy mahsulotlar va texnologiyalar raqobatbardoshligini oshirish kabi innovatsion maqsadlarga erishish mumkin. Megaloyihalarni shakllantirish va amalga oshirish bir qator tarmoqlar, mintaqalar, moliya-sanoat guruhlari va yirik korporatsiyalar, mamlakatlar guruhlari sa’y-harakatlarini birlashtirishni talab etishi mumkin. Bajarilayotgan ishlar hajmlari va davomiyligiga qarab loyihalar: – qisqa muddatli (1 yilgacha); – o‘rta muddatli (5 yilgacha); – uzoq muddatli (5 yildan ortiq) bo‘lishi mumkin. Loyiha bosqichlari va pog`onalari tarkibi uning tarmoq va funktsional mansubligiga qarab belgilanadi. “Loyiha” tushunchasi bilan bir qatorda, “innovatsion dastur” degan tushuncha ham mavjud. Bu tushunchalar o‘zaro chambarchas bog`langan. Dastur – bu loyiha shakllaridan biri, dasturlash esa (dasturni shakllantirish) – loyihalar hayot