LIMFA TIZIMNING FUNKSIONAL VA KLINIK ANATOMIYASI. YUZA VA CHUQUR LIMFA TUGUNLARNI JOYLASHUVI VA PROEKSIYASI, ASOSIY LIMFA OQIMLARI. TALOQ: TUZILISHI, KLINIK AHAMIYATI. Limfatik tizimi Limfatik sistema qon tomirlar sistemasiga qo`shimcha ravishda kapillyarlarga so`rila olmaydigan moddalarni to`qima va hujayralardan chiqarib turadigan tomirlar sistemasidan iborat. Limfatik kapillyarlarga molekula og`irligi va xajmi katta bo`lgan moddalar (oqsil moddalar, yog`lar, hujayralar, bakteriyalar, viruslar) so`riladi. Limfa to`qimalari: limfotsit - qonning shaklli elementini ham ishlab chiqaradi. Limfatik sistemaning quyidagi tarkibiy qismlari bo`ladi: 1. limfatik kapillyarlar 2. limfa kapillyarlarining to`ri 3. limfa tomirlar 4. limfa tugunlar 5. asosiy limfa yo`llari. Limfatik kapillyarlar – to`qimalardan qovuzloq shaklida, berk kengayma holatida boshlanuvchi naychalarning tizimidan iborat. Qon tomir kapillyarlari aksincha arteriola va venulalar bilan bog`lanuvchi ikki tarafi ochiq naycha bo`lib hisoblanar edi. Qon tomir kapillyarlari singari, limfa kapillyarlarining devori ham bir qator endoteliy hujayralaridan tuzilgan bo`ladi. Lekin limfatik kapillyarlarining diametri kattaroq bo`ladi. Limfatik kapillyarlar quyidagi sohalarda uchramaydi: 1) bosh miya va orqa miyada; 2) tog`ay moddalarda; 3) terining epidermis qavatida; 4) ichki a’zolarning epiteliy qatlamida. Limfatik kapillyarlar berk holatda boshlanib, limfatik kapillyar to`rini hosil qiladi. Limfatik to`rdan limfa tomirlari boshlanadi. Bu tomirlar devori qalinlashadi, devorida silliq mushak tolalari bo`ladi, uning ichida limfa suyuqligi bir tomonga oqishini ta’minlovchi klapanlar bo`ladi. Yirik limfa tomirlar vena qon tomirlar bilan birga joylashib, ularning nomi bilan ataladi. Limfa tomirlari ma’lum joylarda limfa tugunlarida bo`linadi. Qo`l limfa tomirlari asosiy limfa yo`llariga quyilguncha 5-8 marotaba limfa tugunlari – nodilus lymphaticus da bo`linib o`tadi. Oyoqda esa 8-10 marotaba limfa tugunlarda bo`linib, so`ngra asosiy limfa yo`llariga quyiladi. Limfa tugunlarining miqdori tuban darajadagi sut emizuvchi hayvonlardan primatlarga qarab osha boradi. Limfa tugunlari odamda ayniqsa ko`p bo`lib, jag` ostida, bo`yinda, traxeya va bronxlar atrofida, qorin bo`shlig`idagi a’zolarda, ichak tutqichida, chov sohasida, qo`ltiq osti chuqurchasida, tirsak chuqurchasida, tizza osti chuqurchasida uchraydi. Limfa tugunlari zich qo`shuvchi to`qimadan tuzilgan kapsula cortex bilan o`ralgan. Bu kapsula limfa tugunlarining ichiga to`siqlar chiqaradi. To`siqlar orasida limfoid (cortex) moddasi va mag`iz (medulla) moddasi shaklida joylashadi. Har bir limfa tugunchaga bir necha limfa keltiruvchi tomir – vas afferentia - qo`yiladi. Bu limfa keltiruvchi tomirlar kapsulani teshib o`tib, sinuslarga ochiladi. Limfa suyuqlig`iga limfa tugunlarida takomil etgan limfotsit qo`shilib, tugunlardan chiqib ketuvchi tomirlar – vasa efferentia ga o`tadi. Olib chiqib ketuvchi limfa tomirlarining miqdori kamroq, lekin diametri kattaroq bo`ladi. Limfa tugunlarining vazifasi: 1) limfotsit yetishadi; 2) limfa suyuqlig`i tozalanadi; 3) antitela ishlab chiqarib bar’erlik vazifasini o`taydi; 4) to`qimalar ushlanib qolib, mexanik filtr vazifasini o`taydi. Kalla sohasidagi limfa tugunlar. Nadi lymphoidei capitis 1. Nodi occipitales – ensa tugunlari; 2. Nodi mastoidei – so`rg`ichsimon o`simta sohasidagi tugunlar; 3. Nodi paratidei superficiales – quloq oldi so`lak bezining yuzaki tugunlari; 4. Nodi parotoidei profundi – quloq oldi so`lak bezining chuqur tugunlari. Bu tugunlar guruxini quyidagi tugunlar hosil qiladi: a) nodi preauriculares – quloq oldi tugunlari; b) nodi infraauriculares – quloq osti tugunlari; v) nodi intraglandulares – quloq oldi so`lak bezi ichidagi tugunlar; Limfa tizimi. 1 - V. brachiocephalica sinistra, 2 - V. jugularis interna sinistra, 3 - Truncus jugularis sinister, 4 - Ductus thoracicus, 5 - Truncus subclavius sinister, 6 - Angulus venosus sinistra, 7 - Truncus bronchomediastinalis sinister, 8 - V. subclavia sinistra, 9 - Nodi lympphatici tracheobronchiales, 10 - V. jugularis interna dextra, 11 - Truncus jugularis dexter, 12 - Truncus lymphaticus dexter, 13 - Angulus venosus dexter, 14 - Truncus subclavius dexter, 15 - V. brachiocephalica dextra, 16 - Truncus bronchomediastinalis dexter, 17 - V. cava superior, 18 - cisterna chyli, 19 - Nodi lympphatici axillares, 20 - Nodi lympphatici pectorales, 21 - Ductus thoracicus, 22 - Truncus intestinalis, 23 - Nodi lympphatici mesenterici, 24 - Nodi lympphatici lumbales, 25 - V. cava inferior, 26 - Nodi lympphatici abdominales, 27 - Truncus lumbales dexter, 28 - Nodi lympphatici sacrales, 29 - V. iliaca interna dextra, 30 - Truncus lumbales sinister, 31 - V. iliaca communis sinistra, 32 - Nodi lympphatici iliaci, 33 - Nodi lympphatici inguinales superficialis, 34 - Nodi lympphatici femorales, 35 - Nodi lympphatici inguinales profunda. 5. Nodi faciales – yuzdagi tugunlar. Bu tugunlar tarkibini quydagilar tashkil etadi: a) nodus buccinatorius – lunj tuguni; b) nodus nasolabialis – burun – lab tuguni; v) nodus malaris – yonoq tugunlari; g) nodus mandibularis – pastqi jag` tugunlari; 6. Nodi linguales – til tugunlari; 7. Nodi submentales – engak osti tugunlari; 8. Nodi submandibulares – pastki jag` osti tugunlari. Bo`yin sohasidagi limfa tugunlar. Nadi lymphoidei colli Bo`yindagi limfa tugunlari quyidagi guruxlarga bo`linadi: I. Nodi cervicales anteriores – bo`yinning oldingi tugunlari; II. Nodi cervicales laterales – bo`yinning yon tugunlari; III. Nodi supraclaviculares – o`mrov ustidagi tugunlar; IV. Nodi accesorii – qo`shimcha tugunlar. I. Bo`yinning oldingi tugunlari quyidagi gurux tugunlardan hosil bo`ladi: 1) nodi superficiales – yuzaki tugunlar; 2) nodi profundi – chuqur tugunlar guruxi. Bu gurux quyidagi tugunlardan hosil bo`ladi: a) nodi infrahyoidei – til osti suyagining ostidagi tugunlar. Uning tarkibiga nodi prelaryngei – xiqildoq oldi tugunlari kiradi; b) nodi thuroidei – qalqonsimon bez sohasidagi tugunlar; v) nodi pretracheales – traxeya oldi tugunlari; g) nodi paratracheales – traxeya atrofidagi tugunlar; d) nodi retropharyngeales – halqum orqasidagi tugunlar. II. Bo`yinning yon tugunlari guruxi quyidagi tugunlardan hosil bo`ladi: 1) nodi superficiales – yuzaki tugunlar; 2) nodi profundi superiores – chuqur joylashgan yuqoridagi tugunlar. Uning tarkibida quyidagi tugunlar bo`ladi: a) nodus jugulodigastricus – buyunturuq venasi va ikki qorinchali mushak orasida; b) nodus lateralis – yon tugunlar; g) nodus anterior – oldingi tugunlar; 3) nodi profundi inferiores – chuqur joylashgan pastki tugunlar. Ularning tarkibida quyidagi tugunlar bo`ladi: a) nodus juguloomohyoideus – buyunturuq venasi va kurak – til osti mushagi sohasidagi tugun; b) nodus lateralis – yon tugun; g) nodus anteriorus – oldingi tugun; III. Qo`shimcha tugunlar tarkibi – nodi retropharyngeales – xalqum orqasidagi tugunlardan tashkil topgan. Qo`ldagi limfa tugunlar. Nodi lymphoidei membri superioris Qo`ldagi limfa tugunlar qo`ltiq osti sohasida va tirsak bo`g`imi sohalarida joylashadi. 1. Nodi lymphatici axillares – qo`ltiq sohasidagi limfa tugunlar yuzaki va chuqur guruhlarga ajraladi. Qo`ltiq sohasidagi yuzaki limfa tugunlar: kaftning ichki yuzasidan, bilakning medial yuzasidan – v. basilica bo`ylab yo`nalgan limfa tomirlarini qabul qiladi. Bilakning lateral yuzasidan limfa tomirlar – v. basilica bo`ylab yo`naladi va yuzaki qo`ltiq tugunlariga quyiladi. Qo`ltiq sohasidagi chuqur qo`ltiq tugunlariga: tirsak tugunlaridan chiquvchi limfa tomirlar, yelka sohasidagi, yelka kamari sohasidan va ko`krakning yon devoridagi limfa tomirlar quyiladi. Qo`ltiqdagi limfa tugunlarga uning atrofidagi quyidagi limfa tugunlar quyiladi : a) nodi subscapulares – kurak osti limfa tugunlari; b) nodi pectoralis – ko`krakning oldingi devoridagi limfa tugunlar; v) nodi apicales – qultiq uchidagi tugunlar; g) nodi humeralis – yelkadagi tugunlar; d) nodi centrales – qultiq markazidagi tugunlar. 2) Nodi interpectorales – ko`krak mushaklari orasidagi tugunlar xam qo`ltiq osti tugunlariga quyiladi; 3) Nodi deltopectorales – deltasimon mushak va ko`krak mushagi orasidagi tugunlar xam qo`ltiq osti tugunlariga quyiladi; 4) Nodi brachiales – yelka mushaklari orasidagi tugunlar; 5) Nodi cubitales – tirsak bo`g`imi sohasidagi limfa tugunlar: kaftdagi va bilakdagi vena qon tomirlar bilan birga yo`nalgan limfa tomirlarni qabul qiladi. Bu tugunlarga qo`l panjasining suyaklaridagi va mushaklaridagi, bilakdagi suyaklarning va mushaklarning limfa tomirlari quyiladi. Bu gurux tugunlari tarkibiga yelka suyagi g`altagi ustidagi – nodi supratrochleares tugunlari ham qo`shiladi. 6) Qo`ldagi tugunlar tarkibiga bilakdagi yuzaki tugunlar – nodi superficiales kiradi; 7) Qo`ldagi tugunlar tarkibiga bilak mushaklari orasidagi chuqur tugunlar – nodi profundi ham kiradi; Ko`krak qafasidagi limfa tugunlar Ko`krak qafasidagi limfa tugunlar uning devoridagi pariyetal tugunlarga va ko`krakdagi a’zolarning tuguni - visseral guruhga bo`linadi. Pariyetal limfa tugunlar quyidagilardan iborat: 1. Nodi intercostales – qovurg`alararo limfa tugunlar; 2. Nodi parasternales – ko`krak qafasining oldingi devoridagi limfa tugunlar; 3. Nodi phrenici superiores – diafragmadagi ustki limfa tugunlar; 4. Nodi lymphatici paramammaria – oldingi devorning tashqi yuzasida – sut bezining atrofidagi limfa tugunlar. Ko`krak qafasidagi visseral limfa tugunlar. 1. nodi brachiocephalici – yelka – bo`yin tugunlari 2. nodi paratracheales – traxeya atrofidagi limfa tugunlar; 3. nodi tracheo-bronchiales superiores – traxeyaning bo`linish sohasidagi ustki limfa tugunlar; 4. nodi tracheo-bronchiales inferiores – traxeyaning bo`linish sohasidagi pastki limfa tugunlar; 5. nodi broncho pulmonales – o`pka darvozasi sohasidagi limfa tugunlar; 6. nodi intrapulmonales – o`pka ichidagi tugunlar; 7. nodi juxtaoesophageales – qizilo`ngach atrofidagi tugunlar; 8. nodi prevertebrales – umurtqa oldididagi tugunlar 9. nodi mediastinales posteriores – orqa ko`ks oralig`idagi limfa tugunlar; 10. nodi mediastinales anteriores – oldingi ko`ks oralig`idagi limfa tugunlar; 11. nodi lymphatici paraoesophageales pulmonales – o`pkaning qizilo`ngach atrofidagi limfa tugunlari; 12. nodi prepericardiales et pericardeales laterales – yurak xaltasi atrofidagi limfa tugunlar. Ko`krak qafasidagi limfa tugunlardan chiquvchi limfa tomirlar ikkita limfa tomirlarga yig`iladi: a) chap tarafdagi a’zo va to`qimalardan limfa - trunci bronchomediastenales sinister - bu tomir – ko`krak limfa yo`li – ductus thoracicus ga quyiladi. b) o`ng tarafdagi a’zo va to`qimalardan limfa – trunci bronchomediastinales dexter ga - bu limfa tomiri esa o`ng limfa yo`li – ductus lymphaticus dexter ga quyiladi. Qorindagi limfa tugunlar. Nadi lymphoidei abdominis Qorin devorining ustki qismidan limfa tomirlar qo`ltiq osti limfa tugunlari - nodi lymphatici axillares ga quyiladi. Qorin devorining pastki qismlaridan limfa tomirlar chov sohasidagi limfa tugunlar – nodi lymphatici inguinales ga quyiladi. Qorin bo`shlig`idagi limfa tugunlar qorin devorining ichki yuzasidagi pariyetal limfa tugunlardan va qorin bo`shlig`idagi a’zolarning limfa tugunlari – visseral limfa tugunlariga bo`linadi. Pariyetal limfa tugunlar qorin aortasi va pastki kavak vena atrofida joylashadi va bel sohasining limfa tugunlari – nodi lymphatici lumbales deyiladi. Qorindagi pariyetal limfa tugunlari: 1) Nodi lumbales sinistri – belning chap tugunlari quyidagi tugunlardan hosil bo`ladi: a) nodi aortici laterales – aorta sohasidagi yon tugunlar; b) nodi preaortici – aorta oldidagi tugunlar; v) nodi retroaortici – aorta orqasidagi tugunlar; 2) nodi lumbales intermedii – belning oralig`idagi tugunlari; 3) nodi lumbales dextri – belning o`ng tugunlari quyidagi tugunlardan hosil bo`ladi: a) nodi cavales laterales – pastki kavak vena yonidagi tugunlar; b) nodi precavales – pastki kavak vena oldidagi tugunlar; v) nodi retrocavales - pastki kavak vena orqasidagi tugunlar; 4) nodi phrenici inferiores – diafragmaning ostidagi tugunlar; 5) nodi epigastrici inferiores – qorin devorining ostki tugunlari. Visseral limfa tugunlar qorin bo`shlig`idagi aortaning toq tarmoqlari atrofida joylashadi va quyidagi limfa tugunlardan iborat: 1. Nodi coyeliaci – shu nomli arteriya bo`ylab joylashgan limfa tugunlar; 2. Nodi pylorici – me’daning chiqish qismidagi limfa tugunlar; 3. Nodi gastrici sinistri – shu nomli arteriya bo`ylab joylashgan, me’daning kichik egriligidagi limfa tugunlar; 4. Nodi gastrici dextri – shu nomli arteriya bo`ylab joylashgan, me’daning kichik egriligidagi limfa tugunlar; 5. Nodi gastroomentales dextri et sinistri – o`ng va chap oshqozon – charvi tugunlari; 6. Nodi pancreatici – oshqozon osti bezining tugunlari; 7. Nodi splenici – taloq tugunlari; 8. Nodi hepatici – jigar darvozasi sohasidagi limfa tugunlar; 9. Nodi pancreaticoduodenalis – me’da osti bezi va o`nikki barmoqli ichak limfa tugunlari; 10. Nodi mesenterici superiores – shu nomli arteriya atrofida joylashgan limfa tugunlar – ingichkia ichak tutqichidagi tugunlardan va yo`g`on ichakning ko`p qismidan limfa tomirlarni qabul qiladi; Nodi mesenterici superiores tugunlar guruxi quyidagi tugunlardan tashkil topgan: a) nodi juxtaintestinales – ingichka ichak atrofidagi tugunlar; b) nodi superiores centrales – yuqorigi markaziy tugunlar; v) nodi ileocolici – yonbosh va yo`g`on ichak tugunlari; g) nodi precoecales – ko`r ichak oldidagi tugunlar; d) nodi retrocoecales – ko`r ichak orqasidagi tugunlar; e) nodi appendiculares – chuvalchangsimon o`simta tugunlari; n) nodi mesocolici – ko`ndalang chambar ichak to`tqichidagi tugunlar. O`z navbatida bu tugunlar guruxi – nodi paracolici – ko`ndalang chambar ichak yaqinidagi, nodi solici dextri, medii, sinistri, – ko`ndalang chambar ichak to`tqichining o`ng, o`rta, chap tugunlaridan tashkil topgan. 11. Nodi mesenterici inferiores – shu nomli arteriya bo`ylab joylashadi va yo`g`on ichakning tushuvchi va S-simon qismlaridan limfa tomirlarni qabul qiladi. Nodi mesenterici inferiores – pastki tutqich tugunlari quyidagi tugunlardan hosil bo`ladi: a) nodi sigmoidei – S – simon ichak tugunlari ; b) nodi rectales superiores – to`g`ri ichakning yuqorigi tugunlari; Ingichka ichak devoridagi limfa tomirlari, uning shilliq qavatidagi vorsinkalarning uchidan berk xoldagi limfa kapillyarlari sifatida boshlanadi. Ingichka ichakdan yog` moddalari limfa kapillyarlariga o`tadi. Boshqa moddalar esa (glyukoza, oqsil va h.k.) qon tomir kapillyarlariga so`riladi. 12 barmoqli ichakdan yo`nalayotgan limfatik tomirlar – nodi lymphatici pancreaticoduodenalis limfa tugunlariga yig`iladi. Och ichak va yonbosh ichakdan kelayotgan limfatik tomirlar ingichki ichak tutqichidagi - nodi lymphatici mesenteriali - limfa tugunlariga quyiladi. Ingichkia ichak tutqichining ildiz sohasida uning limfa tomiri – trunci intestinales hosil bo`lib, bu tomir ko`krak limfa yo`li – ductus thoracicus ga yoki o`ng bel limfa tomiri – truncus lumbali dextra ga quyiladi. Chanoq sohasidagi va oyoqdagi limfa tugunlar. Chanoq soxasidagi limfa tugunlari quyidagi guruxlarga ajraladi: I. Nodi lymphoidei parietales – chanoq devoridagi pariyetal tugunlar; II. Nodi lymphoidei viscerales – chanoq a’zolarining limfa tugunlari; I. Chanoq devoridagi limfa tugunlar guruxi qon tomirlar bo`ylab joylashib quyidagi tugunlardan hosil bo`ladi: 1) nodi iliaci communes – umumiy yonbosh venalari soxasidagi tugunlar quyidagilardan tashkil topgan: a) nodi mediales – medial tugun; b) nodi intermedii – oraliqdagi tugunlar; v) nodi laterales – lateral tugunlar; g) nodi subaortici – aorta ostidagi tugunlar; d) nodi promontorii – bel – dumg`aza bo`rtig`i sohasidagi tugunlar; 2) nodi iliaci externi – tashqi yonbosh venalar sohasidagi tugunlar quyidagilardan tashkil topgan: a) nodi mediales – medial tugunlar; b) nodi intermedii – oraliqdagi tugunlar; v) nodi laterales – lateral tugunlar; g) nodi interiliaci – yonbosh orasidagi tugunlar; d) nodi obturatorii – yopqich teshigi sohasidagi tugunlar; 3) nodi iliaci interni – ichki yonbosh venalar sohasidagi tugunlar quyidagilardan tashkil topgan: a) nodi gluteales superiores et inferiores – ustki va ostki dumba tugunlari; b) nodi sacrales – dumg`aza tugunlari; II. CHanoq a’zolarining limfa tugunlari: 1) nodi paravesicales – siydik qopchasi atrofidagi tugunlar quyidagilardan tashkil topgan: a) nodi prevesicales – siydik qopchasi oldidagi tugunlar; b) nodi retrovesicales – siydik qopchasi orqasidagi tugunlar; v) nodi vesicales lateralis – siydik qopchasining lateral tugunlari; 2) nodi parauterini – ayollarda – bachadon atrofidagi tugunlar; 3) nodi paravaginales – ayollarda qin atrofidagi tugunlar; 4) nodi pararectales – to`g`ri ichak atrofidagi tugunlar. Oyoqdagi limfa tomirlar oyoqdagi qon tomirlar bilan birga yo`nalib taqim chuqurchasi sohasidagi nodi lymphatici popliteales limfa tugunlarida hamda chov sohasidagi - nodi lymphatici inguinales - limfa tugunlarida yakunlanadi. O`z navbatida chov sohasidagi limfa tugunlar guruhi – nodi lymphatici inguinales profundi dan tashkil topadi. Oyoqdagi yuzaki limfa tomirlar teri osti venalari bilan birga yo`naladi. V. saphena magna - katta teri osti venasi bilan birga yo`naladigan limfa tomirlar, chovning yuzaki limfa tugunlari - nodi lymphatici inguinales superficiales ga quyiladi. Oyoqning kichik teri osti venasi - v. saphena parva bilan birga yo`naladigan limfa tomirlar taqim osti sohasidagi - nodi lymphatici popliteales limfa tugunlariga quyiladi. Oyoq panjasining lateral chekkasidagi, IV barmoq sohasidagi, boldirning lateral yuzasidagi yuzaki limfa tomirlar taqim osti limfa tugunlariga quyiladi. Oyoq panjasining qolgan I, II, III barmoqlari sohasidan, boldirning medial va orqa yuzalaridagi yuzaki limfa tomirlar chov sohasidagi yuzaki tugunlarga yig`iladi. CHov sohasidagi yuzaki tugunlar sonning yuzaki limfa tomirlarini, qorin devorining yuzaki limfa tomirlarini, tashqi jinsiy a’zolarining limfa tomirlarini va dumba sohasining yuzaki limfa tomirlarini qabul qiladi. Oyoq panjasining suyaklaridan, mushaklaridan va to`qimalaridan,boldir sohasining, suyak va mushaklaridan limfa tomirlar asosiy qon tomirlar bilan birga yo`naladi va taqim osti limfa tugunlariga quyiladi. Taqim osti limfa tugunlari tizza bo`g`imidagi limfa tomirlarni qabul qiladi. Taqim osti limfa tugunlaridan chiquvchi limfa tomirlar sondagi asosiy qon tomirlar bilan birga yo`nalib, chuqur chov limfa tugunlarig quyiladi. Chov sohasidagi chuqur limfa tugunlariga sonning suyaklaridan va mushaklaridan limfa tomirlarni yig`adi. Chov sohasidagi limfa tugunlardan chiqadigan limfa tomirlar tashqi yonbosh arteriyalar bilan birga yo`nalib, bel limfa nayi trunci lumbales ga quyiladi. Chanoq sohasidagi limfa tugunlar: tashqi yonbosh arteriya sohasida - nodi lymphatici sacrales da joylashadi. Bu limfa tugunlarga chanoq devoridan va chanoq ichidagi a’zolarning limfa tomirlari quyiladi. Chanoq limfa tugunlaridan chiquvchi limfa tomirlar bel limfa nayiga - trunci lumbales ga yig`iladi. Oyoqdagi limfa tugunlari – nodi lymrhoidei membri inferiores. I. CHov sohasidagi limfa tugunlar – nodi lymphaidei inguinales ikki gurux tugunlaridan tashkil topgan: 1).CHov sohasining yuzaki tugunlari – nodi inguinales superficiales quyidagilardan tashkil topgan: a) nodi superomediales – ustki medial tugunlar; b) nodi superolaterales – ustki lateral tugunlar; v) nodi inferiores – pastki tugunlar; 2) CHov sohasining chuqur tugunlari – nodi inguinales profundi quyidagilardan tashkil topgan: a) nodus proximalis – yuqoridagi tugunlar; b) nodus intermedius – oraliqdagi tugunlar; v) nodus distalis – pastki tugunlar; II. Taqim osti sohasidagi tugunlar – nodi poplitei quyidagilardan tashkil topgan: a) nodi superficiales – yuzaki tugunlar; b) nodi profundi – chuqur tugunlar; III. Oldingi katta boldir venasi bo`ylab joylashgan tugun – nodus tibiales anterior ; IV. Orqa katta boldir venasi bo`ylab joylashgan tugun – nodus tibialis posterior; V . Kichik boldir venasi bo`ylab joylashgan tugun – nodus fibulares . Ko`krak limfa nayi - ductus thoracicus. Ko`krak limfa nayi XI ko`krak - II bel umurtqalarining sohasida o`ng va chap bel limfa poyalarining - truncus lumbales dexter et sinister larning o`zaro qo`shilishi natijasida hosil bo`ladi. Bu limfa naylari oyoq va chanoq sohasidan limfa tomirlarni qabul qiladi. Qorin bo`shlig`idagi a’zolardan keluvchi poya – truncus intestinalis – chap bel limfa poyasiga quyiladi. Ko`krak limfa nayining boshlanish sohasi kengayma - cistern chyli – sifatida boshlanadi. Ko`krak limfa nayi - diafragmadan aorta bilan birga o`tadi. Ko`krak qafasida ko`krak limfa nayiga ko`krak qafasining chap limfa tomirlari - truncus brochomediastinalis sinister, chap qo`ldan keluvchi limfa tomir – truncus subclavius sinister va truncus jugularis sinister – kallaning chap qismidan va bo`yinning chap qismidan limfa tomirlarni qabul qiladi. Natijada ko`krak limfa nayi odam tanasimning 3/4 qismidan limfa tomirlarni qabul qiladi. Ko`krak limfa nayi VII bo`yin umurtqasi sohasida chap tarafdagi ichki bo`yinturuq venasi - v. jugularis interne sinistrae yoki bu venaning chap o`mrov osti venasi bilan qo`shilish burchagiga - angulus venosus sinister ga quyiladi. O`ng limfa nayi - ductus lymphaticus dexter O`ng limfa nayi quyidagi limfa tomirlarining qo`shilishidan xosil bo`ladi: 1.truncus jugularis dexter – kallaning o`ng qismidan va bo`yinning o`ng qismidan limfa tomirlarni qabul qiladi; 2.truncus subclavius dexter – o`ng qo`ldan limfa tomirlarn qabul qiladi; 3.truncus bronchomediastinalis dexter - ko`krak qafasining o`ng qismidan, o`ng o`pkadan va chap o`pkaning pastki bo`lagidagi limfa tomirlarni qabul qiladi. O`ng limfa nayining uzunligi 10-11 mm bo`lib, o`ng o`mrov osti venasi - v. subclavia dextra ga quyiladi. Taloq Taloq (lien seu splen) immun tizimining periferik a’zosi bo'lib, qonni katta qon aylanish doirasi magistral qon tomiri (aorta) dan jigaiga boradigan yo'lida joylashadi. Taloq qon shakliy elementlarini hosil qilishda va modda almashinuvida ishtirok etadi. U toq a’zo bo'lib, qorin bo'shlig'ida chap IX—XI qovuig'a sohasida joylashadi. Uning uzunligi katta odamlarda 10—14 sm, kengligi 6—10 sm, qalinligi 3—4 sm, og'irligi o'rtacha erkaklarda 192 g, ayollarda 153 g. U cho'zinchoq oval shaklida bo'lib, rangi to'q qizil. ushlab ko'iganda yumshoq. Taloqda kki: yuqori va tashqi tomonga qaragan silliq diafragma yuzasi (facies diapbragmatica) oldinga va ichki tomonga qaragan vistseral yuzasi (facies visceralis) tafovut qilinadi. Vistseral yuzasida taloq darvozasi (hilus lienalis) joylashgan. Uning vistseral yuzasida qo'shni ichki a’zolar tegib turadigan qismlari bor. Taloq darvozasi oldida ko‘ringan me’da yuzasi (fades gastrica) me’dani tubiga tegib turadi. Taloq darvozasi orqasida joylashgan buyrak yuzasi (facies renalis) chap buyrakning yuqori uchi va chap buyrak usti beziga, taloq darvozasidan pastda uning oldingi uchiga yaqin joylashgan chambar ichak yuzasi (facies colica) chap chambar ichak burilish burchagiga tegib turadi. Taloqning diafragma yuzasini me’da yuzasidan ajmtadigan yuqori chekkasi (margo superior) o'tkir qirrali bo'lib, unda 2— 3 ta ko‘ndalang o'ymalar bor. Pastki chekkasi (margo inferior) esa to'mtoqroq. Taloqning orqa qutbi (extremitas posterior) yumaloq, yuqoriga va orqaga qaragan. Oldingi qutbi (extremitas anterior) o'tkir, oldinga yo'nalib, ko'ndalang chambar ichakdan yuqorida yotadi. Taloq qorinparda bilan har tomondan o'ralgan bo'lib, boylamlar vositasida me’da katta egriligi (lig. gastrolienale), chap byurak (lig. lienorenale) va diafragma (lig. pbrenicolienale) bilan birlashadi. Seroz pardaning ostida fibroz parda (tunica fibrosa) yotadi. Fibroz pardadan taloqning ichiga tarkibida kollagen, retikular va elastik tolalari bo'lgan birik-tiruvchi to'qimali to'siqlar, taloq trabekulalari (trabeculae lienalis) kiradi. Trabekulalar o'rtasida parenxima, taloq pulpasi (pulpa lienis) joylashgan. Taloqda oq va qizil pulpa tafovut qilinadi. Qizil pulpa (pulpa rubra) venoz sinuslar oralig'ida joylashib eritrotsit, leykotsit, limfotsit va makrofaglar bilan to 'la retikula to'qima to'riaridan iborat. Oq pulpa (pulpa alba) taloqning limfoid tugunlaridan (noduli lymphoidei splenici) va limfotsitlar, hamda limfoid to'qimaning boshqa hujayralaridan tashkil topgan periarterial qinlardan iborat. Limfoid tuguniar yumaloq shaklda bo'lib, ulaming ichidan markaziy arteriya o'tadi. Limfoid tuguniar retikula to'qimasi to'ri ichida joylashgan limfotsitlardan iborat. Periarterial limfoid qinlar pulpada arteriyalar va taloqning markaziy arteriyalarining boshlanish qismi atroftni o'rab oladi. Taloqning oq pulpasi massasi taloq umumiy massasining 18,5—21% ini tashkil qilsa, qizil pulpa 82—85% ini tashkil qiladi.Taloq kurtagi homila hayotining 5— 6-haftasida, me’daning dorsal tutqichi ichida joylashgan mezenxima hujayralari to'plami shaklida paydo bo'ladi. Homila taraqqiyotining 2—4-oylarida vena sinuslari, qon tomirlar va trabekulalar, bo'lajak limfoid tugunlarni hosil qiluvchi limfotsitlar to'planishidan hosil bo'ladi. 4—5-oylarda arteriyalar atrofida periarterial limfoid qinlar paydo bo'la boshlaydi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda taloq yumaloq shakldagi bo'laklardan iborat. Uning o'rtacha og'irligi 9,5 g bo'lsa, bir yoshda 24—28 g, 6 yoshda taloq og'irligi bir yoshga nisbatan 2 marta kattalashib, 10 yoshda 66 — 70 g, 16 —17 yoshda 165 - 171 g bo'ladi. Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati 1. Baxadirov F.N. «Odam anatomiyasi». - 2005, 2006 yil. Toshkent. 2. Sapin M. R. Anatomiya cheloveka. - 1998. 3. Richard L.Drake, et alt. Gray`s Anatomy for students (third edition), ELSEVIER 2014, 1161 p. 4. Anatomy of the Human Body. University of Washington. Seattle. 2004. 5. Xalkaro anatomik terminologiya eponimlar bilan. –Toshkent. 2011. 6. U. G‘ofurov.Tishlarning anatomiyasi.- o‘quv qo‘llanma, Toshkent, 2015.