LIPIDLAR VA ULARNING XUSUSIYATLARI. REJA: 1. Lipidlarning umumiy tuzilishi 2. Yog’lar va moylar 3. Lipid, yog’lar va moylarning klassifikatsiyasi Tayanch iboralar: Lipid, moy, Prostaglandinlar, Rezerv yog’lar, - oksidlanish. Odam organizmi lipidlari tuzilishi jihatdan ham tirik hujayrada ado etib boradigan vazifalari jihatdan ham bir-biridan farq qiladigan birikmalarni o’z ichiga oladi. Lipidlar eng muhim guruppalari quydagilardir. 1. Yog’ kislotalari tuzilishi jihatdan eng sodda lipidlar, ular organizmda boshqa lipidlar parchalanishi yoki sintezida xosil bo’ladigan oraliq mahsulotdir. 2. Yog’lar (triatsilglitsirin) asosan rezerv energetik material vazifasini bajaradi. Ovqat lipidlari asosan (taxminan 99%) yog’lardan iborat. 3. Fosfolipidlar bilan glikolipidlar (murakkab lipidlar) hujayra membranalarining eng muhim tarkibiy qismlaridir. 4. Steroidlar: bularning eng ko’p tarqalgani xolesterin. U hujayra molekulalari tarkibiga struktura elementi bo’lib kiradi. 5. Prostaglandinlar belugrodli siklga ega bo’lgan yog’ kislotalar xosilalari. Lipidlar metobolimi va funksiyalari bir qancha xususiyatlari ularning gidrofobligidan kelib chiqadi. Yog’ bosishi, o’t-tosh kasalliklari, metabolik atsidoz, ateroskleroz singari bir necha kasalliklar lipidlar almashinuvi izdan chiqishiga bog’liq. Organizmdagi yog’ kislotalarining juda ko’pchiligida uglerod atomlari juft sonda bo’lib, yog’ kislotalari asosan 3-yo’nalishda sarflanadi. 1) Rezerv yog’lar tarkibiga qo’shiladi; 2) Murakkab lipidlar tarkibiga qo’shhiladi; 3) Uglerod dioksidi va suvgacha oksidlanib, energiyasidan AТF sintezi uchun foydalaniladi. Yog’lar (triatsilglitseridlar) gidrolizlanish natijasida xosil bo’ladigan yog’ kislotalarining oksidlanish yo’li bilan parchalanish universal bioximiyaviy protsess bo’lib, barcha tirik organizmlarda bir xilda bo’ladi. bu prosessni katalizlovchi fermentlar metoxondriylarda to’plangan. Yog’ kislotalar va  oksidlanish yo’li bilan parchalanadi. -oksidlanishi: Yog’ kislotalarining oksidlanish mexanizmi to’g’risidagi hozirgi zamon tushunchalar Knoop tomonidan 1904 taklif qilingan gipoteza asosida yaratilgan. Keyingi yillarda Grin, Ogao, Lordi, Lneninjer va boshqalarning bir qator tajribalarida isbotlangan. Hozirgi vaqtda yog’ kislotalarining oksidlanish protsessi va uning ayrim replikatsiyalari xar tomonlama o’rganiladi. Oksidlanish replikatsiyalarida ishtirok etadigan barcha oraliq moddalar koferment-A bilan bog’langan bo’ladi. Yog’ kislotalar parchalanishdan oldin KoA yordamida aktivlashib, koferment-A ning xosilasiga aylanishi lozim. Oksidlanish protsessining birinchi bosqichida erkin kislota koferment-A va AТF bilan o’zaro replikatsiyaga kirishib, yog’ kislotalarning energiyaga boy bo’lgan atsilli xosilalarini sintezlaydi. Replikatsiya atsil-KoA sintetaza yoki tiokinaza fermenti ishtirokida katalizlanadi, yog’ kislotalarining  -oksidlanish prsessi metoxondriyalarida sodir bo’ladi. Chunki bu protsessni katalizlovchi barcha fermentlar sistemalari shu organizmda joylashgan. Yog’ kislotalarining -oksidlanishida ajralib chiqadigan atsetilin KoA bilan bir vaqtda bir molekula qaytarilgan NAD va bir molekula qaytarilgan FAD ham xosil bo’ladi. qaytarilgan bir molekula NAD ning nafas olish zanjiri orqali oksidlanishda uch molekula AТF va qaytarilgan bir molekula FAD ning oksidlanishdan ikki molekula AТF singdiriladi. Demak, -oksidlanish protsessida bir molekula atsetil- KoA-Krebs siklida CO2 va H2O ga to’liq parchalanishda 12 molekula AТF xosil bo’ladi. binobarin -oksidlanish protsessida bir molekula atsetil-KoA xosil bo’lishi va uning to’liq parchalanish natijasida hammasi bo’lib, 17 molekula AТF singdiriladi. -oksidlanish: O’simlaiklarda yog’ kislotalar boshqacha, ya’ni qo’shimcha yo’l bilan oksidlanadi. -oksidlanishdan keskin farq qiladigan bu yo’l faqat tarkibida 13-18 ta uglerod atomi tutuvchi yuqori molekulyar yog’ kislotalar oksidlanadi. Bundan tashqari, yog’ kislotalarni oldindan aktiv xolda keltirish ham talab qilinmaydi. Bu prosessda xar doim yog’ kislotalarning -uglerod atomi oksidlanib, karboksil guruppasi CO2 sifatida ajralib chiqadi va shuning uchun -oksidlanish deyiladi. Yog’ kislotalar biosintezi: Yog’ kislotalar atsetil-KoA dan sintezlanadi, sintez sitozolda bo’lib o’tadi. Yog’ kislotalar sintezi uchun sarflanadigan atsetil-KoA –karboksilada ta’sirida malonil KoA ga aytiladi. CH3-C-CKoA+CO2+AТFHOOC-CH-C-CKoA+ADF+H3PO4 Boshqa karboksilazalar singari, bu ferment tarkibida ham biotin bor, CO2 ning subetratga o’tishda shu biotin bevosita ishtirok etadi. Yog’ kislotalari sintezida palmitelsintetaza (yog’ kislotalar sintetazasi) asosiy rolni o’ynaydi. Yog’ kislotalar keyingi bosqichdagi reaksiyalarda manolil-KoA bir molekula atsetil KoA bilan birikadi, bu reaksiyada CO2 ajralib chiqadi. tiolaza HOOC-CH2-C ~ S-KoA+CH3-CH~S-KOACH3-S-CH2-S~S-KoA+CO2+HS- KoA oksibutiril-KoA Keyingi reaksiyada snol-KoA-gidrotaza fermenti ishtirokida bir molekula H2O ajralib chiqadi va to’yinmagan birikma krotipil- KoA xosil bo’ladi. CH3- CH - CH3- S~S-KoACH3-CH+CH-S~S-KoA Krotinil-KoA Oxirgi reaksiyada krotinil KoA yana bir molekula NADf N2 yordamida qaytarilib, butiril- KoA ga aylanadi. CH3-Sn-CH-S~S-KoA+NADF H2 CH3-CH2-CH2-S~S-KoA+NADf H2 butiril-KoA demak, yuqoridagi reaksiyalar natijada aktiv xoldagi 2 molela atsetil-KoA dan to’yingan4-uglerodli birikmabutiril-KoA paydo bo’ladi. Yog’ kislotalar sintezi reaksiyalarining umumiy tenglamasi quydagicha: 8CH3-CO~S-KoA+7CO2+14NADfH2+7AТFCH3(CH2)14-COOH+7CO2+8HS- KoA+ +14NADf+7ADF+7H3PO4+6H2O Yog’larning xazm bo’lishi: Тabiiy yog’lar kislotalarning tarkibi jihatidan bir-biridan farq qiladigan traatsilgletsirinlar aralashmasidir. Odam triatsilglitserinlarida to’yinmagan yog’lar kislotalr ko’p bo’ladi, shu sababdan odam yog’ining suyuqlanish tempraturasi past 10-15COdir, shuning uchun hujayralarda yog’ suyuq xolatda bo’ladi. Yog’lar odam asosiy oziq moddalarining bir guruppasi bo’lib, ularga bo’lgan sutkalik ehtiyoj 50-100 g tashkil qiladi. Oziq mahsulotlari bilan og’iz bo’shlig’iga tushgan yog’lar ximiyaviy o’zgarishlarga deyarli uchramaydi, chunki bu yerda yog’larni parchalovchi fermentlar yo’q. Hayvonlarda va insonlarda yog’lar me’da va ichakda o’zlashtiriladi. Yuqori rivojlangan hayvonlarda ovqat bilan qabul qilingan triatsilglitseridlarning ko’p qismi ingichka ichakda oshqozonosti bezining sekretsiyada lipaza fermenti ta’sirida gidrolitik parchalanadi. Ozuqa tarkibidagi emulsiyalanmagan yog’lar o’t kislotalarining ta’sirida emulsiya xolatiga o’tadi. O’t tarkibida konyugatsiyalangan yog’ kislotalari-glikoxolat va tauroxolat kislotalar bo’ladi. O’t lipaza fermentini aktivlashtiradi, ammo bu jarayon to’liq o’rganilmagan. O’t kislotalar jigarda asosan xolestirinlardan sintezlanadi. O’t ishqoriy reaksiyaga ega bo’lib, tillarang-sariq tusda bo’ladi. Odamda bir sutkada 500-1200 gacha o’t xosil bo’ladi. O’t yuzaning tortilish kuchini kamaytirib, yog’larni emulsiya xoliga kiradi, ya’ni katta-katta yog’ tomchilarini mayda sharchalarga xilomikronlarga aylanadi, ularning diametri 0,5 mk dan oshmaydi. O’t xosil bo’lishi yoki o’t ajralib chiqishi buzilgan mahallarda yog’larning xazm bo’lishi va gidroliz mahsulotlarining surilishi sharoitlari yomonlashadi va yog’larning anchagini qismi axlat bilan chiqib ketadi (steatorreya). Bunda yog’da eriydigan vitaminlar ham surilmaydiki, bu narsa gipovitaminoz boshlanishiga olib keladi. Uglevodlardan yog’larning xosil bo’lishi Ovqat bilan birga kiradigan uglevodlarning bir qismi, ayniqsa, uglevodlar miqdori jigar va muskullardagi glekogen zaxirasini asliga keltirish uchun keragidan ortiqcha bo’lsa, organizmda yog’larga aylanadi. Glyukoza atsetil-KoA manbai bo’lib yog’ kislotalarishu asitil-K0A dan sintezlanadi. qaytaruvchi reksiyalar uchun oksidlanish xisiobiga, shuningdek NADF ga bog’liq reaksiyalari xisobiga yetkazib beradi. Glitserofosfat glikolizning oraliq maxsuloti bo’lmish dioksiatsetonning qaytarilish yo’li nima zarur bo’lsa borchasi glyukozidan xosil bo’ladi. Uglerodlardan yog’lar sintezlanishi jigarda hammadan aktiv tarzda o’tadigan bo’lsa yog’ to’qimasida kamroq aktivlik bilan boradi. Yog’larning to’planib borishi va sarflanishi: Yog’lar yog’ to’qimalarining ixtisoslashgan aloxida hujayralarida adipotsitlarda to’planib boradi. Yog’ to’qimasi massasining 90% ga yaqini yog’lar ulushiga to’g’ri keladi. Yog’ hujayrasi xajmining ko’p qismini yupqa sitoplazma qatlami bilan o’ralib turadigan yog’ tomchisi tashkil qiladi, yog’ hujayrasida yadro, mitoxondriyalar, va boshqa hujayra strukturalari bo’ladi. Yog’ hujayralarining o’zida glyukozadan xosil bo’ladi. Lipoprateinlarning yog’i lipoproteilipoza ta’sirida yog’ to’qimasi kapillyarlarida parchalanadi. Nazorat uchun savollar: 1. Yog’larni xazm bo’lish jarayonidagi muxim omillar qaysilar? 2. Yog’lar almashinuvidagi ichki sekretsiya bezlarining ahamiyati qanday? 3. F.Kioopning tajribalari ahamiyatini tushuntiring? Yog’ kislotalar biosintezining qanday xususiyatlari bor?