LOGOPEDIYA FANINING PREDMETI, VAZIFALARI Reja. 1.Logopediya fani va uning vazifalar. 2. Nutq nuqsonlari haqida tushuncha. 3. Nutq nuqsonlarining, kelib chiqish sabablari 4. Nutq kamchiliklariga ega bo’lgan bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlar. Tayanch iboralar: Rinolaliya- burunli nutq. Nutq murakkab funksional jarayondir. Nutq orqali odam borliqni, fikrni idrok etishi mumkin. Logopediya fanining vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Turli xil nutq kasalliklari bor kishilarning nutq faoliyatini o’rganish. 2. Nutq kamchiliklari kelib chiqishi sabablarini aniqlash. 3. Nutq kamchiliklarining kishi faoliyati ruhiy rivojlanishiga ta’sirini o’rganish. 4. Nuqsonli bolalarda nutq kamchiliklarini o’rganish. 5. Nutq kamchiliklarini aniqlash usullarini ishlab chiqarish. 6. Nutq kamchiliklarini sistemaga solish. 7. Nutq kamchiliklarini oldini olish, bartaraf etish. 8. Logopedik ishlarni tashkil etish masalalarini ishlab chiqish. Logopediya maktabgacha yoshli, maktab bolalari logopediyasi, o’smirlar va katta yoshdagilar logopediyasiga bo’linadi. Artikulyasiya qilishga ilk urinishlar bola hayotining 2-3 oyida paydo bo’ladi. Bola kattalarga taqlid qilish orqali tovush va so’zlarni to’g’ri talaffuz qilishga o’rganadi. Maktabgacha yoshdagi va maktab yoshidagi bolalarning ko’pchiligini aniq va to’g’ri nutqga ega bo’ladilar. Ammo ular orasida nutqiy niqsonga ega bo’lgan bolalar ham uchraydi. Bolalar nutqida faqat tovushlarni buzib talaffuz qilish uchramay balki ularda nutqning umumiy rivojlanmaganligi ham kuzatiladi. Bunday nutqiy nuqsonga ega bo’lgan bolalar maktab dasturlarini o’zlashtirishga qiynaladilar va ular logopedik yordamiga muxtoj bo’ladilar. Shuning uchun ota-onalar, tarbiyachilar bolalarning nutqiga e’tibor berishlari va o’z vaqtida nutqida uchraydigan kamchiliklarini oldini olishlari zarur. O’zbekistonda mutaxassislarning malumotlariga ko’ra 5 yoshli bolalarda tuvushlar ta’laffuzidagi kamchiliklar 41.5 %, 6 yoshli bolalarda 22.9 % ni tashkil etadi. Bolalarning lug’at boyligi bog`chagacha bo’lgan davrda o’sishi: 1 yoshu 6 oyda 10-15 ta so’z, 2 yoshda 300 ta so’z, 3 yoshda 1000 ta so’z, 4–6 yosh 3000-4000 ta so’zni, 7- 17 yoshgacha bo’lgan davrda yozma nutq yetakchi rol o`ynaydi. Nutq nuqsonlari quyidagicha xarakterlanadi. 1. Nutq nuqsoni o’z- o’zidan barham topmaydi, balki vaqt o’tgan sari rivojlanib boradi. 2. Nutq nuqsoni gapiruvchining yoshiga mos kelmaydi. 3. Nutqida nuqsoni bo’lgan kishilar logopedik yordamiga muxtoj bo’ladi. 4. Og’ir nutq kamchiliklari bolaning nafaqat nutqiga balki uning umumiy rivojlanishiga ham salbiy tasir ko’rsatadi. Nutq kamchiliklari o’z xususiyatlari jixatidan bolalarda va kattalarda ba’zan vaqtincha uchrab turadigan nutqiy kamchiliklardan farq qiladi. Nutq nuqsonining o’z vaqtida to’g’ri holatga kelish uchun maxsus sharoitlar zarur. -Bola ruxiy va jismoniy jixatdan sog’ bo’lishi; -Normal aqliy qobiliyatga ega bo’lishi; -Normal ko’rishi va eshitishi; -Yetarli darajada ruxiy aktivlikka ega bo’lishi; -Gaplashish extiyojiga ega bo’lishi; Bolada nutqning normal rivojlanishi, unga doimo yangi tushuncgalarni o’zlashtirib olishga, tevarak atrof haqidagi bilim va tasavvurlarini kengaytirishiga imkon yaratdi. Bolalarda nutqiy nuqsonlarni kelib chiqishining asosiy sabablari: 1. Embrion rivojlanish davridagi tirli xil patalogiyalar. 2. Xomiladorlik vaqtidagi taksikozlar, virusli va endokrin jarohatlar, qon rezus faktoriga mos kelmasligi. 3. Tug’riq vaqtidagi shikastlanish, jarohat, asfiksiya 4. Bola rivojlanishining birinchi yildagi bosh miya kasalliklari . 5. Miya chayqalishi bilan sodir bo’ladigan bosh miya jarohatlari. 6. Nasliy faktorlar. 7. Sotsial-maishiy sharoitning yomonligi. Hamma nutq buzilishlari kelib chiqish sabablariga ko’ra ikki guruhga bo’linadi. NUTQ BUZILISHI Organik Funksional Markaziy- Pereferik Dislaliya- duduqla- nish Organik harakterdagi nutq buzilishlar. Funksional harakterdagi nutq buzilishlar. Markaziy nutq buzilishlariga: markaziy nerv sistemasining u yoki bu qismlarining buzilishi zararlanishi kelib chiqadi. Pereferik buzilishlar: artikulatsion aparatining noto’g’ri tuzilishi yoki buzilishi. Funksional buzilishlar: nutq jarayonida ishtirok etadigan a’zolar tuzilishida hech qanday o’zgarishlar bo’lmaydi. Nutq aparatining tuzilishida, til nuqsonlari, labdagi nuqsonlar, tanglaydagi nuqsonlar, burun bo’shlig’i va halqum nuqsonlar, jag’ va tishdagi nuqsonlar uchraydi. Logopediya fanida tovushlar hosil qilishda quyidagi usullardan foydalaniladi. 1. Taqlid usuli 2. Mexanik usul (zontlar yordamida) 3. Aralash usul Turli nutq buzilishlarining rivojlanishini oldindan aniqlash katta ahaniyatga ega. Agar nuqsonli bola maktabga kelgan vaqtida ilk bor aniqlansa, u holda uni tuzilish qiyinchiliklari kuzatilib, o’zlashtirishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Agarda bolaning nutq nuqsoni maktabgacha yoki yasli yoshida aniqlansa tibbiy va pedagogik tuzatish maktabga to’la qonli talim olish imkonini beradi. Logoped bolalarning o’z kuchiga ishontirishi, mashg’ulotlarga havasini uyg’ota bilishi, diqqatini jalb qila olish, esda saqlab qolish yo’llarini qo’llashi lozim. Nutqida nuqsoni bo’lgan bololar Tibbiy Pedagogik komissiyada logopedik tekshirishdan o’tkazilib maxsus muassasalariga yuboriladi.Maktabgacha ta’lim muassasalarida, maktab, maktab-internatlarida logopedik sinflar mavjud. Respublikamizning barcha viloyatlarida bolalar poliklinakalari qoshida logopedik punktlar mavjud bo’lib, nutq kamchiliklarini oldini olish, tuzatish ishlarini olib bormoqda. Tekshirish uchun savollar. 1.Logopediya faning maqsadi. 2.Logopediya faning vazifalari. 3.Nutq haqida tushuncha. 4.Nutq nuqsonlarining kelib chiqish sabablari? 5.Nutq nuqsonlari qanday xarakterlanadi. 6.Nutq nuqsonlarining turlari. 7.Logopediyada tovush hosil qilish usullari. 8.Nutqida kamchiligi bor bolalar qayerda talim tarbiya oladilar. Adabiyotlar ro’yxati: 1.Muminova L. Bolalarni logopedik tekshirish . Toshkent. 1994 y. 2.Muminova. L. Ayupova M. Logopediya. Toshkent. 2000 y 3.Raxmonova V. Defektologiya va logopediya asoslari. Toshkent:-1991. y.