LOKAL MAHALLIY USLUBLAR Reja: 1. Qashqadaryo-Surxondaryo mahalliy uslubi. 2. Buxoro-Samarqand mahalliy uslubi. 3. Xorazm mahalliy uslubi. 4. Farg’ona-Toshkent mahalliy uslubi. O’zbek xalqining musiqa merosida asosan to’rtta mahalliy uslub doiralari --- Xorazm, Buxoro-Samarqand, Farg’ona-Toshkent, Surxondaryo-Qashqadaryoni ko’rsatish mumkin. Bu vohalarda mahalliy uslublarning bunyodga kelishi ma’lum etnik birlik hamda umumijtimoiy-iqtisodiy sharoit natijasidir. 1.Qashqadaryo-Surxondaryo mahalliy uslubi.O’zbekistonning janubiy viloyatlari Surxondaryo va Qashqadaryo aholisining katta qismi respublikaning boshqa o’lkalaridan farqli o’laroq yaqin o’tmishda ham, asosan, chorvachilik faqat bir qismigina dehqochilik bilan shug’ullanib, ko’chmanchi holda hayot kechirar edi. Bu viloyatlar musiqa folklorida chorvadorlar mehnat xaqidagi, o’tmishda esa ko’chmanchilik hayoti xaqidagi qo’shiqlarnig xarakterli o’rin egallashi ham shundandir. Bu o’lka musiqa hayotida doston ijrochilari -- baxshilar muhim o’rin tutgan. O’lkada cholg’u asboblari turi juda ham chegaralangan bo’lib, do’mbira etakchi asbob sifatida keng tarqalgan.(Boshqa viloyatlarda do’mbira juda kam uchraydi). 2.Buxoro-Samarqand mahalliy uslubi. Surxondaryo va Qashqadaryodan farqli o’laroq, O’rta Osiyoning madaniyat markazi bo’lgan Buxoro va Samarqandda o’zbek musiqa san’atining xususiyatlari deyarli boshqachadir.Bu xususiyatlar meros mavzusi va janrlari hamda musiqa hayoti xarakteriga taalluqlidir.Buxoro va Samarqand mahalliy uslubi xususiyatlarining muhim farqi musiqa merosi va ijrochiligining ikki turga -- og’zaki an’anadagi professional san’at va folklorga bo’linishida, ya’ni musiqali merosda qadim davrlardan boshlab professional musiqaning shakllanib rivoj topganidadir.Musiqa folklorining mohir namoyondalari bilan bir qatorda bu erda professional san’atkorlar --sozanda va hofizlar katta o’rin tutib, ular maqom va boshqa professional musiqa janrlarining bilimdon ijrochilari sifatida tanilgan.Kichik shakldagi ma’lum tsiklni tashkil etuvchi xilma-xil mazmunga ega bo’lgan raqs- o’yin qo’shiqlarining ijrochilari -- sozandalar ham keng e’tibor topgan. Bu qadimiy shaharlarda cholg’u asboblari turlarining boyligi, marosim qo’shiq-kuylarining xilma-xilligi xarakterli bo’lishi bilan birga, eng yaxshi ijrochi xonanda va sozandalar ishtirokida musiqa va she’riyat kechalarining muntazam o’tkazilib turishi ham odat bo’lgan edi. Maishat, turmushning shaharcha tarzi ashulachilar, raqqos va raqqosalar hamda sozandalar ansambllarining o’ziga xos tusda keng rivojlanishiga ham imkon bergan edi. Buxoro va Samarqand viloyatlaridagi o’zbek musiqa folklori esa ko’p jihatdan tojik musiqasi bilan ma’lum darajada umumiylikka ega bo’lib, tarixiy taqdiri deyarli o’xshash bo’lgan har ikkala qardosh xalq -- o’zbeklar va tojiklarning bab-baravar darajadagi musiqa merosidir.Jumladan Shashmaqom bunga yorqin misol bo’la oladi. 3.Xorazm mahalliy uslubi. Buxoro va Samarqandga ancha yaqin bo’lgan Xorazm mahalliy uslubi avvalo o’zining rang-barangligi bilan ajralib turadi.U mahalliy qo’shiqlarning intonatsion-kuy tuzilishi hamda talqiniga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Xorazm uslubining turkman va ozarbayjon musiqasi bilan ma’lum umumiylikka egaligi shubhasizdir. Xorazm xalq musiqasining o’ziga xos mahalliy xususiyatlariga dostonlar ijrosi ham taalluqlidir. Agar, O’zbeksitonning barcha viloyatlarida dostonlar musiqasi odatda rechitativ-deklamatsion yoki ohangdor-rechitativ xarakterda bo’lsa, Xorazmda ular yorqin ifodali qo’shiqlari bilan farq qiladi, hamda O’zbeksitonning boshqa viloyatlarida bo’lganidek, do’mbira bilan emas, balki dutor yoki an’anaviy ansambl—bulamon, g’ijjak va dutor (ba’zida doira )jo’rligida aytiladi. Xorazm cholg’u asboblari ham o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Masalan yuqorida eslatilgan bulamon cholg’u asbobi respublikamizning faqat Xorazm viloyati hamda Qoraqalpog’istonda uchraydi. Ayni vaqtda bu erda do’mbira mutlaqo uchramaydi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab bugungi kungacha Xorazmda keng foydalanib kelinayotgan garmon ham xuddi shu o’lka mahalliy uslubining o’ziga xos xususiyatlaridan biri bo’lib qoldi. Ayrim musiqa asboblarining mahalliy farqi o’z tuzilishi va tembr-akustik xususiyatlarida ko’rinadi.Masalan, Xorazm dutori kosaxonasi hajmining nisbatan kichikligi, dastasining ingichkaroq va kaltaroqligi, hamda o’z akustik-tembr xususiyatlariga ko’ra O’zbekistonning boshqa mahalliy mintaqalari, xususan, Farg’ona viloyatida rasm bo’lgan dutorlardan farq qiladi. 4. Farg’ona Toshkent mahalliy uslubi. Farg’ona musiqa folklori ham o’ziga xos xarakterli belgilari bilan ajralib turadi. Bu erda ixcham hajmli oddiy ammo jozibador va tematikasiga ko’ra xilma-xil qo’shiqlar muhim o’rin tutadi. Ayniqsa, xotin-qizlar qo’shig’i mashhurdir. Farg’ona vodiysida ham Toshkent viloyatida (Tojikistonda esa Xo’jandda)keng tarqalgan katta ashula janri esa aksincha, keng hajmli rivojlangan kuyning rechitativ-deklamatsion xarakterdaligi bilan ajralib turadi. Bu sof mahalliy janr yuqorida aytganimizdek ikki- uch va undan ortiq hofizlar tomonidan an’anaviy uslubda cholg’u asboblari jo’rligisiz ijro etib kelinmoqda. Xalq hayotining ma’lum tarixiy sharoiti natijasi hisoblangan barcha mahalliy uslublarda o’zbek xalq musiqasining umumiy belgilari yorqin ifodalangan.Bu belgilar yuqorida ta’kidlaganidek, o’zbek xalqining, keyinchalik davrda o’zbek millatining shakllanish jarayonida turli mahalliy uslublarning umummilliy madaniyatga chatishib ketishi natijasida vujudga keladi. Nazorat savollari: 1. Qashqadaryo-Surxondaryo mahalliy uslubi. 2. Buxoro-Samarqand mahalliy uslubi. 3. Xorazm mahalliy uslubi. 4. Farg’ona-Toshkent mahalliy uslubi. Adabiyotlar: 1. O’zbek musiqasi tarixi. Tuzuvchi T.E. Solomonova T.”O’qituvchi” 1981.y. 2. Axmad Odilov.”O’zbek xalq cholg’ularida ijrochilik tarixi” T. ”O’qituvchi” 1995 y. 3. Yu. Rajabiy “Musiqa merosimizga bir nazar” T. 1970. 4. X. Xamidov “Avesto fayzlari” T.2001 y. 5. “O’zbekiston tarixi” T.1994 y.