Madaniyat, tsivilizatsiya va progres tushunchalarini qayta anglash Reja: 1. Madaniyat, tsivilizatsiya va progres tushunchalari. 2. Tsivilizatsiyaning tarixiy shakllari. 3. Madaniyat, tsivilizatsiya va progres tushunchalarini qayta anglash. Geosiyosiy o‘zgarishlar jahon siyosatchilari va davlat arboblarini sobiq Ittifoq hududida, ayniqsa, Markaziy Osiyoda kechayotgan jarayonlarga yangicha nigoh bilan qarashga undamoqda. Masalan, amerikalik taniqli olim va davlat arbobi Z.Bzejinskiy ushbu mintaqada kechayotgan voqea-hodisalarga va ularning AQSH manfaatlari uchun ahamiyatiga e’tibor qaratib kelmoqda. Uning nazarida, Evroosiyo jahonning eng yirik va geosiyosiy jihatdan g‘oyat muhim mintaqasi bo‘lgani bois bu hududni nazorat ostiga olgan davlat dunyoning iqtisodiy jihatdan rivojlangan uchdan ikki qismida hukmronlik qilishi mumkin. Zero sayyoramiz aholisining taxminan 75 foizi shu hududda istiqomat qiladi, jahon yalpi ichki mahsulotining taxminan 60 foizi va aniqlangan energetika zaxiralarining taxminan to‘rtdan uch qismi ham shu qit’a ulushiga to‘g‘ri keladi. AQSHdan keyin iqtisodiy va harbiy jihatdan eng qudratli davlatlar ham Evroosiyoda joylashgan. Mintaqada etakchilik qilishga va global ta’sir ko‘rsatishga intilayotgan, eng ko‘p aholiga ega davlat ham shu qit’ada joylashgan. Evroosiyo umumiy kuch-qudrati va iqtisodiy salohiyati jihatidan hatto AQSHni ortda qoldirayotgani bu mintaqa imkoniyatlaridan dalolat beradi. SHu bois iqtisodiy va harbiy jihatdan qudratli davlatlar, jumladan, AQSH siyosatida bu hudud ustuvor ahamiyat kasb etayotgani bejiz emas. YA’ni, AQSH bu qit’ada o‘z manfaatlariga putur etkazishi mumkin bo‘lgan har qanday voqea yoki hodisaga nisbatan zudlik va qat’iyatlik bilan munosabat bildiradi. Xususan, so‘nggi besh yil ichida Afg‘oniston va Iroqda amalga oshirilgan va hozirgi vaqtda ham davom etayotgan harbiy harakatlar bunga yaqqol misol bo‘la oladi. SHu bilan birga, bu masalada Rossiya ham o‘z manfaatlarini qat’iy himoya qilishi (ayniqsa, so‘ngi yillarda) tabiiy holdir. Mutaxassislar Markaziy Osiyo hududida sodir bo‘layotgan voqealar sur’atining jadallashayotganini ta’kidlamoqda. Darhaqiqat, bugungi siyosiy voqe-likni sobiq Ittifoq parchalangan 90-yillardagi vaziyat bilan qiyoslab bo‘l- maydi. Gap shundaki, mazkur mintaqa ko‘pgina yirik qudratli davlatlar man - faatlari to‘qnashayotgan hududga aylanib borayotgani bundagi geosiyosiy vaziyatni chigallashtirishni, uning Farb va SHarq o‘rtasidagi notinch “bufer zona”ga aylanib qolish xavfini keltirib chiqarishi mumkin. Ayniqsa, Fors ko‘rfazidagi yoqilg‘i zaxirasining kamayib, mintaqadagi vaziyat keskinlashib borayotgani beqiyos tabiiy boylik, iqtisodiy va intellektual salohiyatga ega bo‘lgan Markaziy Osiyo davlatlari geostrategik o‘rni va ahamiyati ortib bormoqda. Keyingi yillarda Vashington ma’muriyatining milliy xavfsizlik strategiyasi Kavkaz va Markaziy Osiyoga ustuvor ahamiyat qaratilishi, birinchi navbatda, iqtisodiy manfaatlar, xususan, energoresurslarga egalik qilish va Farbga tashib ketishni nazarda tutadi. Masalaning yangi bir jihati shundan iboratki, ayrim yirik davlatlar-ning xalqaro munosabatlarni boshqarish va tartibga solish borasida hech kim bilan hisoblashmasdan, hech kimning manfaatini hisobga olmasdan o‘zboshimcha siyosat yuritishi yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Bu siyosat go‘yo butun dunyoda yagona, faqat bitta kuch markazi bo‘lishi kerak degan aqidaga tayanadi. Bu markaz Dunyo-dagi barcha jarayonlarni qat’iy nazorat qilish va unga itoat etmaganlarni jazolashga intilmoqda. Bu o‘ta xatarli siyosiy, ya’ni dunyo xaritasini yangidan bo‘lib olib boshqarish, xalqlar va davlatlar ustidan hukmronlik qilishga in-tilishni YUgoslaviyaning parchalab yuborilishi, Iroqdagi harbiy harakatlar, Kavkazorti davlatlarida amalga oshirilayotgan xunrezliklarda kuzatish mumkin. Bir vaqtlar AQSH quruqlik qo‘shinlari rezervining psixologik amaliyot- lar bo‘linmasi rahbari bo‘lgan, hozir esa vitse-prezident CHeynining ishonchli tashviqotchilaridan biri sifatida tanilgan general Pol Velleli 80-yil-larning oxirida yana bir olim bilan hammualliflikda “Psixologik amaliyot-lardan psixologik urushga: psixologiyaning g‘alabasi” deb nomlangan maqola e’lon qilgandi. Agressiv, quyushqonga sig‘maydigan fikirlarga to‘la bu maqolada muallif raqib mamlakatni ruhiy bosim va xurujlar orqali engish mumkinligi va zarurligini ta’kidlaydi. “Strategik jihatdan – deb yozgandi Velleli, - mazkur qurol do‘stlar, dushman -lar va betaraflardan qat’iy nazar, dunyodagi barchaga qaratilmog‘i hamda har joyga tashlab ketiladigan oddiy varaqalar, maxsus tashviqot otryadlarining karnaylari, psixotronika-ning zaif, noaniq va tor yo‘nalishlari orqali emas, balki AQSH ega bo‘lgan va Er sayyorasidagi istalgan odamga etib bora oladigan vositalar yordamida qo‘llanilishi kerak. Albatta, bu vosita – elektron OAV, matbuot, televidenie va radiodir. Sputnik orqali aloqa, video-yozuvlar va boshqa texnologiyalarning bugungi rivoji insonlar ongiga biz ilgari tasavvur ham qila olmaydigan darajada kirib borish imkonini berdi. Biz mo‘‘jizaviy Ekskalibur (qirol Arturning qilichi) – ni qo‘lga olsak kifoya va u bizga butun dunyoni bo‘ysun-dirib beradi. Faqat bizda hamma mamlakatlarni shunday vositalarga ko‘mib tashlash uchun etarlicha jur’at va qat’iyat bo‘lsa bas. Ushbu qilichsiz bizning ahloqiy normalarimizni boshqa madaniyatlarga singdirish qiyin kechadi”. Amerikaning gegemonlikka intilishi dastlab Ikkinchi jahon urushi yakun topganidan so‘ng toboro yaqqolroq ko‘ga tashlana boshladi. Buning uchun etarli omillar bor edi, albatta. Avvalo, urushda qatnashayotgan o‘nlab davlatlarning harbiy buyurtmalari evaziga AQSH dunyoning boshqa barcha mamlakatlaridan farqli o‘laroq, Jahon urushida juda katta foyda ko‘rdi. Urush tugagandan keyin tuzilgan Evropani qayta tiklash rejasida ham birinchi navbatda Amerika manfaatlari ko‘zda tutilgan edi. O‘tgan asrning ikkinchi yarmiga kelib, Qo‘shma SHtatlar G‘arbiy Evropa, Osiyo-Tinch okeani mintaqasi hamda Atlantika okeani havzasida turli yo‘llar o‘z yakka ustunligini o‘rnatish uchun faol harakatlarni boshla yuborgandi. Va bu harakatlar o‘z natijasini berdi ham. AQSHni aksariyat hollarda harbiy, iqtisodiy, siyosiy hamda ilmiy-texnikaviy taraqqiyot sohalarida yakkahokimlik o‘rnatishga ochiqdan-ochiq intilishi uchun tanqid qilishadi. qayd etish lozimki, bugungi kunga kelib butun dunyoda “antiamerikanizm” deb ataluvchi harakat yuzaga kelgan. XX asrning 60-yillaridan boshlab 30 yil davomida AQSH iqtisodiyoti katta sur’atlar bilan muttasil o‘sib bordi va bu davlat shubhasiz dunyoning eng qudratli mamlakatlaridan biriga aylandi. Dunyo aholisining 4,5 foizi istiqomat qiladigan davlatga jahon bo‘yicha bir yilda yalpi ishlab chiqarilgan mahsulotning 21 foizi va butun xalqaro bozor aylanmasining deyarli yarmi to‘g‘ri keladi. Amerika ilm-fan, ayniqsa, yuqori axborot texnologiyalari soha - sida boshqa davlatlardan ancha o‘zib ketdi. Jahon axborot texnologiyalari va xizmatlari bozorining 40 foizini qo‘shma SHtatlar ta’minlaydi. harbiy sohada, xususan, qurollanish borasida ham u dunyoda eng oldingi o‘ringa chiqib olgan. 2000 yilgacha Amerikaning harbiy byudjeti yiliga 300 mlrd. dollarni tashkil etdi. SHuni unutmaslik lozimki, AQSH bu darajadagi taraqqiyotga, masalan, YAponiya singari sof ilmiy-texnikaviy salohiyat orqaligi na erishmagan. Garchi rasmiy doiralarda ochiq tilga olinmasa-da, ko‘plab siyosatshunoslar, diplomatlar, tahlilchilarning tadqiqotla rida, kitoblari va maqolalarida bot-bot ta’kidlanganidek, bunday rivojlanish darajasiga etish uchun ikki xil standartli tashqi siyosat, milliy manfaatlar yo‘lida o‘z ittifoqchilarini ham chetlab o‘tish, bosim o‘tkazish singari usullar ham xizmat qilgan. O‘tgan asr davomida AQSH “dunyoga sotsializmning tarqalishiga qarshi turish” niqobi ostida, 1991 yilda Sovet Ittifoqi tanazzulga yuz tutganidan so‘ng esa “demokratik qadriyatlarni tarqatish”, “tashqi kuchlarga, xalqaro terrorizmga qarshi kurashish” bahonasi bilan yuqori darajadagi qurollanish sur’atlarini saqlab turibdi. So‘nggi yillarda Amerikaning gegemonlik siyosati sayyoramiz -ning barcha qit’alarida va xalqaro munosabatlarning har bir soxasida ko‘zga tashlanmoqda. E’tiborga molik jihati shundaki, barcha amerikaliklar – davlatni boshqarayotganlardan tortib, oddiy fuqarolargacha bunday siyosat to‘g‘ri ekan- ligiga qattiq ishonadi va boshqalar ham shunday o‘ylashga majbur degan e’ti- qod bilan yashaydi. Bunga juda ko‘p misol keltirish mumkin. Oddiy amerika- liklar, siyosatshunoslar, olimlar, biznesmenlar yoki amerikalik jurnalist-larni qo‘yib turaylik-da, zamonaviy tashqi siyosatda chuqkr iz qoldirgan dip- lomatlardan biri, AQSHning sobiq davlat kotibi Genri Kissenjerning “Ame - rikaga tashqi siyosat kerakmi?” deb nomlangan kitobidan bir parcha keltira -miz: “YAngi ming yillik bo‘sag‘asida Amerika o‘tmishdagi barcha imperiyalarni ham ortda qoldirib, o‘z kuch-qudratining samarasini ko‘rmoqda. Harbiy sohadan to biznesgacha, ilm-fandan, to texnologiyalargacha, oliy ta’limdan ommaviy madaniyatgacha Amerika butun dunyoda cheksiz miqyoslarda ustun kelmoqda. XX asrning so‘ngi 10 yilligida har jihatdan ustun pozitsiyaga ko‘tarilish natijasida Amerika xalqaro barqarorlikni asrashning yagona kafolatiga aylandi”. Muallifning fikricha, jahonning istalgan nuqtasidagi har qanday ziddiyatni hal etishda AQSHga teng keladigani yo‘q. Mamlakatning bunday gegemonlik siyosatiga qarshi bo‘lgan har qanday harakat Kissinjerning ta’kidlashicha, “milliy manfaatlarga tahdid”dir. Xo‘sh, Prezident G.Trumen davridayoq mukammal tarzda yo‘lga qo‘yilgan, bugun esa yanada shiddatli va andishasiz ko‘rinish kasb etayotgan bu gegemonizm nimalarda namoyon bo‘ladi? Avvalo, siyosiy sohada. Bu borada amerikalik siyosatdonlar amalga oshirishga ulgurgan ishlarga o‘nlab misollar keltirish mumkin. AQSH o‘z yo‘rig‘iga yurishni istamagan dav -latlarga birinchi navbatda siyosiy jihatdan bosim o‘tkazadi. Sanksiyalar qo‘l- lash bilan tahdid qilish, axborot xuruji, siyosiy jihatdan yakkalash va mamla - katning xalqaro maydondagi obro‘sini tushirish kabilar shunday vositalar- dandir. qolaversa, BMT, Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi, Jahon Savdo Tashkilo - ti, Jahon banki singari dunyoning eng yirik xalqaro tashkilotlaridagi etakchi rol ham bosim o‘tkazishda katta imkoniyat beradi. Suriya, Sudan, SHimo -liy Koreya, Venesuela kabi davlatlarga nisbatan olib borilgan siyosat bunga misol bo‘la oladi. Boshqa mamlakatlardan xalqaro huquq normalariga so‘zsiz amal qilishni talab qiladigan AQSHning o‘zi bu normalarni ko‘p marotaba buzgan yoki ularga umuman qo‘shilmagan. Biologik qurollarni tarqatmaslik haqidagi bitim, Kioto protokoli singari xalqaro shartnomalar shular jumlasidandir. Dar-voqe, Kioto protokoli haqida bir narsani aytib o‘tish joiz. hozirga kelib, har yili iyundan noyabrga qadar amerikaning tropik mintaqalarida davom etadigan to‘fonlar mavsumi AQSH sanoat korxonalari tomonidan tabiatga etkazilgan cheksiz zararning, aniqrog‘i, ana shu xalqaro shartnomaga qo‘shil-maslikning oqibatidir.Bu haqda olimlar amerika hukumatini bundan 35 yil oldin ogohlantirgan edilar va bugun ham bu chaqiriqlar tingani yo‘q. Ammo protokolga qo‘shilish, bu – juda katta xarajat, deganidir. Ortiqcha xara-jatlar esa qo‘shma SHtatlarga kerak emas. 1972 yilda imzolangan, dunyo xavfsizligi va barqarorligining o‘ziga xos garovi sifatida qaralgan Raketaga qarshi mudofaa tizimlari haqidagi xalqaro SHartnomadan ham qo‘shma shtatlar bir tomonlama chiqib ketdi. Bu harakat eng muhim siyosiy masalalarda o‘z manfaatini ochiqdan-ochiq ustun qo‘yishning yaqqol namoyishidir. YUgoslaviyaga (1990-yillar), Iroqqa (1990- 2003) berilgan havo zarbalari, Koreya (1950-yillar), Vetnam (1963-1965) da olib bor -ilgan harbiy harakatlar, ko‘plab mamlakatlarning ichki va tashqi siyosatiga bo -sim o‘tkazishga urinish bilan Amerika eng muhim xalqaro shartnomalar(BMT Nizomi, Xelsinki shartnomasi kabilar)da ko‘zda tutilgan davlatlarning suve –reniteti, ichki ishlarga aralashmaslik, chegaralarning daxlsizligi, kuch ishla tmaslik singari xalqaro huquqning asosiy tamoyillarini qo‘pol ravishda buzgan. AQSH tomonidan gegemonizm siyosati iqtisodiy siyosatda ham faol qo‘llani -ladi. Hech ko‘zingiz tushganmi, “Maykrosoft” korporatsiyasining Mashhur kom-pyuter dasturlarini o‘rnatayotganingizda dastavval ekranda “Litsenziya kelishu -vi” degan oyna paydo bo‘ladi. Uning bandlaridan birida shunday yozuv bor: “Siz ushbu kompyuter dasturini AQSH tomonidan cheklovlar joriy etilgan davlatlar, jumladan, Kuba, Eron, Iroq, Liviya, SHimoliy Koreya, Sudan va Suriyaga olib kirmaslik, bu davlatlar fuqarolariga vaqtinchalik foydalanish uchun bermaslik majburiyatini olasiz”. Bunday cheklov AQSH Savdo vazirligi-ning Eksport nazorati byurosi tomonidan Amerikada ishlab chiqariladigan bar -cha mahsulotlarga belgilanadi. Ushbu taqiqning demokratiya talabalariga qay darajada mos kelishi masalasini inson huquqlari himoyachilariga qoldirgan holda aytmoqchimizki, bu iqtisodiy bosim o‘tkazish yo‘llaridan biri xolos. AQSH iqisodiy siyosatining eng ko‘p norozilik uyg‘otadigan yana bir jihati – barchani dollarga xalqaro valyuta sifatida qarashga majburlash. Prezidenlik saylovlarida kurash olib boradigan har qanday nomzod – u xoh demokratlardan, xoh respublikachilardan bo‘lsin, ana shu “xalqaro maqom”ni ta’minlash yuzasidan o‘z reja-sini taqdim qilishi qoidaga aylangan. Dollarning xalqaro valyuta sifatida muomalada bo‘lishi juda katta ahamiyat kasb etadi. Bu holatni soddaroq qilib shunday tushunib olish mumkin. Masalan, Sizning 1 million so‘m pulingiz bor va uni amaldagi kurs bo‘yicha 1 000 dollarga almashtirdingiz, deylik. Agar AQSH hukumati 10 foizlik devalvatsiya (davlat tomonidan milliy valyutaning qadrini pasaytirish yo‘li bilan qayta baholash)ni amalga oshirsa, o‘sha 1 000 dollarni endi 900 ming so‘mga almashtirasiz. Bunday devalvatsiyalar esa AQSH iqtisodiy siyosatida bir necha bor kuzatilgan. Ushbu holatda ming emas, milliardlab dollarni o‘z markaziy banklarida majburan saqlayotgan davlatlarning ko‘radigan zararini tasavvur qilish qiyin emas. Ko‘rib turganimizdek, dollarning qattiq valyuta ekanligi Amerikaga dunyo bo‘yicha o‘z so‘zini o‘tkazish uchun juda katta imkoniyatlarni ochib beradi. Gegemonizmning uchinchi asosiy ko‘rinishi madaniy siyosatda namoyon bo‘ladi. YUqorida tilga olingan kitobida Kissinjer yozadi: “Biz bu millatni insonlarni ozod qilish uchun yaratdik, biz o‘z konsepsiyamiz va maqsadlarimiz nuqtai-nazaridan olib qaraganda, Amerika bilan cheklanmaymiz va endi barcha insonlarning ozod bo‘lishi uchun harakat qilamiz. Agar bunday qilsasak, Amerikaning shon-shavkati barbod bo‘ladi, uning qudrati esa havogo uchib keta- di”. Amerikanizmning mohiyatini mana shu so‘zlardan yanada mufassalroq anglab etish mumkin. Bunday siyosat odatda “madaniyatlarni boyitish”, “demo-kratiya an’anlarini joriy etish” yo‘llari bilan amalga oshiriladi. O‘z qadriyatlarini saqlashga urinib, bunday “madaniy uyg‘unlik”ni, “demokratiya talablari”ni qabul qilmaydigan davlatlar oldida esa ikki yo‘l turadi: yo bo‘ysunish, yo qoloqlik, xalqaro siyosatda yakkalanish, obro‘sizlanishga duchor bo‘lish. Bu va yuqorida sanab o‘tilgan boshqa holatlar AQSH tomonidan qo‘llani-ladigan bosimlardan ayrim misollar xolos. Amerikaning bunday tashqi siyosa -tidan ko‘zlangan bosh maqsad – insoniyatning eng muhim tabiiy, moliyaviy, in -tellektual va informatsion resurslari ustidan qo‘z nazoratini o‘rnatishdir. Sovet Ittifoqi parchalangach, qo‘shma SHtatlar mazkur hududda ham o‘z hukmronligini o‘rnatishga jahd bilan kirishdi. Rasmiy Vashingtonning butun diqqat e’tibori, sobiq davlat kotibi M. Olbrayt xonimning ta’biri bilan aytganda, “postsovet hududidagi ajralishlarni boshqarish” jarayoniga qaratildi. har tomonlama puxta ishlab chiqilgan loyihalar, dasturlar; barcha sohalarni qamrab olgan xalqaro, nodavlat notijorat tashkilotlar; ta’sirli kuchga ega bo‘lgan OAV yordamida bu hududda mustahkam baza yaratildi. 10 yildan ortiqroq muttasil, izchil harakatlar natijasi o‘laroq, Gruziya, Ukraina, Qirg‘izistonda birin ketin rangli inqiloblar yuz brdi. Biz ushbu mavzuga batafsil to‘xtamoqchi emasmiz, balki e’tiboringizni boshqa masalaga - AQSHning Markaziy Osiyodagi geosiyosiy maqsadlariga qaratmoqchimiz. Bush ma’muriyati “Katta YAqin SHarq” degan yangi geografik atamani o‘ylab topdi. 2003 yil 19 oktyabrda NATO Kengashi yig‘ilishida chiqish qilar ekan, AQSHning NATOdagi domiy vakili Nikolas Barnes “Biz butun diqqat e’tiborimizni aynan Katta YAqin SHarqqa qaratishimiz lozim”, degan so‘zlarni aytgandi. Bu atama o‘z ichiga Markaziy Osiyo, SHimoliy Afrika va SHarqiy Arab davlatlarini olgan juda katta hududni anglatadi. SHubhasiz, jami aholisi 67 mln.dan ziyod, yillik yalpi ichki mahsulot 60 mlrd. dollardan ortadigan, eng zarur tabiiy zahiralarga juda boy Maar kaziy Osiyo hududi, shu jumladan, O‘zbekiston qit’adagi joylashgan o‘rni (shimolda–Rossiya; janubda–Pokiston, Hindiston, Eron; SHarqda–Xitoy, Koreya, YAponiya; g‘arbda–Kaspiy dengizi, Turkiya, YAq -in SHarq mamlakatlari)ni ham inobatga olsak, katta ahamiyat kasb etadi. SHu tariqa, mo‘ljal bir vaqtlar qadrdon strategik hamkor deb atalgan, 2001 yil sentyabrdagi terrorchilik harakatlaridan so‘ng hatto harbiy aerodromigacha bo‘shatib bergan O‘zbekistonga qaratildi. 2005 yil Andijonda amalga oshirilgan terrorchilik harakatlaridan so‘ng, mana bir yilki, mamlakatimizga nisbatan o‘tkazilayot- gan bosimlar hamon tinmayapti. Bu ssenariy (baolki endi, serial deb atash maqsadga muvofiqdir) davomida bosimning barcha usul-lari qo‘llanildi: Bi-Bi-Si, “Ozodlik” radiosi, Nyu-York Tayms kabi gazetalar Assoshieyted Press, Reyter axborot agentliklari singari turli OAV orqali axborot xuruji; BMT, Human Rights Watch, IWPR, Xalqaro Amnistiya qo‘mitasi singari xalqaro tashkilotlar orqali siyosiy bosim o‘tkazilmoqda. Ammo, bir savol tug‘iladi: AQSH nima uchun bizdan norozi? 13 may kuni Andijonda og‘ir jinoyatlar sodir etgan terrorchilarga qarshi qat’iy pozitsiyada turganimiz, chegaradan noqonuniy o‘tib ketgan “qochqinlar”ni qonuniy talab qilayotganimiz yoki “Katta YAqin SHarqda” katta ishtiyoq va muvaffaqiyat bilan amalga oshirilayotgan rejalarga o‘zi “kichkinagina” bir davlat bo‘la turib, “tap tortmay” xalaqit berayotganimiz uchundir balki?! Mamlakatimizning eng yuqori sud instansiyasida, xorijiy diplomatlar va jurnalistlar qarshisida ko‘rsatma bergan ayblanuvchilar Andijon fojealarida tashqi kuchlarning, xususan, AQSHning qo‘li borligi haqidagi ma’lumotlarni aytdi. Agar, ushbu ko‘rsatma isbotlanadigan bo‘lsa, AQSH o‘z siyosatida yana bir g‘irrom tamoyil, ya’ni “Sening dushmaning – mening do‘stim” degan qoidaga amal qilishi o‘z tasdig‘ini topmoqda. YOdingizda bo‘lsa, sobiq Ittifoqqa nisbatan Afg‘oniston maslasida shunday siyosat amalga oshirilgan va bu keyin AQSHning o‘ziga ham, boshqalarga ham katta balo keltirgan “Tolibon” harakatining yuzaga kelishiga zamin yaratgandi. AQSH tomonidan olib borilayotgan bu siyosat, yuqorida keltirilgan misol- lardan so‘ng, “zamona zo‘rniki ekanda”, deb, umidsizlikka tushmaslik kerak. Aslo! CHunki, jinsi shim kiygan, doim “kola” ichib, CNN yangilik-larini ko‘radigan odam amerikalik bo‘lib qolavermaydi. Oliy millat va dunyo egasi bo‘lishga da’vogarlar tarixda ko‘p kuzatilgan va ularning hammasi inqirozga yuz tutgan. Albatta, biz uchun Nyu-Yorkdagi 140 qavatli osmono‘par bino Bibixonim madrasasidagi bitta koshinning, eng zo‘r qo‘shig‘i “Munojot” ning bitta nolasi, xot-dog va pitssa bitta obi-nonning o‘rnini bosa olmaydi. MDH davlatlariga nisbatan bu borada yangicha taktika qo‘llanilmoqda. Ushbu mamlakatlardagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolardan foydalanib jamiyat va davlatga qarshi kuchlarni har tomonlama qo‘llab, kerak bo‘lsa, buzg‘unchi- terrorchilarni ham rag‘batlantirgan holda (Andijon voqealarida xuddi shunday yo‘l tutildi) qonuniy hokimiyatni ag‘darib tashlashga harakatlar ko‘zga tashlanmoqda. Gruziya, Ukraina va Qirg‘izistonda bu borada ma’lum natijalarga ham erishildi. Biroq, ushbu mamlakatlarda “yakka gegemoniya” uchun xizmat qiladigan rejimlar o‘rnatildi. Bu taktika O‘zbekistonga nisbatan qo‘llanganda kutilgan natija bermaganidan keyin mamlakatimizga qarshi axborot huruji boshlab yuborildi, davlatimiz obro‘ini to‘kishga harakatlar boshlandi. Ammo bu sa’y-harakatlar ham natija bermagach, ayrim kuchlar O‘zbekistonni xalqaro hamjamiyatdan ajratib qo‘yishga intilmoqda. Ammo O‘zbekistonning mustaqil tashqi siyosatini obro‘sizlantirmoqchi bo‘lganlar yanglishadi. CHunki O‘zbekiston yuksak davlatchilik an’analari, buyuk tarix, bebaho madaniy- ma’naviy merosi, xalqining ulkan aqliy salohiyati, bunyodkorligiga tayanib taraqqiyot sari intilayotgan va bu borada salmoqli yutuqlarni qo‘lga kiritgan mamlakat. Uni do‘q-po‘pisa, turli tazyiqlar bilan taraqqiyot yo‘lidan qaytarib bo‘lmaydi. SHunday merosga ega xalq hech qachon hech kimga qaram bo‘lmaydi. O‘zini himoya qilishga qodir. SHuning uchun ham O‘zbekiston rahbariyati mintaqadagi geosiyosiy vaziyatni e’tiborga olib mamlakat mustaqilligi va istiqboliga tah-did solayotgan xavf-xatarga qarshi turish uchun barcha imkoniyatlarni ishga sol-moqda. SHu ma’noda, O‘zbekiston-Rossiya ittifoqchilik munosabatlarining ahamiyati beqiyosdir. Bu munosabatlar O‘zbekiston mustaqilligi, tanlagan yo‘li, mustaqil tashqi siyosatini himoya qilish, ko‘zlagan maqsadlarimizga erishishga xizmat qiladi. Mikromintaqaviy nuqtai nazardan asosiy geosiyosiy ob’ekt sanalgan Markaziy Osiyo Rossiyaning strategik muhim qo‘shnisigina emas, balki Evroosiyo va umuman, jahon siyosati jumboqlarining o‘ziga xos «kaliti»dir. SHu bois Markaziy Osiyo hududida ro‘y berayotgan va bu mintaqa davlatlariga tahdidlar nafaqat shu hududda joylashgan mamlakatlar xavfsizligi va barqarorligi, balki Rossiya Federatsiyasining milliy xavfsizlik muammolariga ham bevosita daxldordir. Markaziy Osiyo tarixan G‘arb-SHarq SHimol-Janub yo‘nalishlari chorrahasidagi transport-kommunikatsiya bo‘g‘ini, g‘oyat muhim resurslar oqimi-ning markazi, sharqiy (musulmon) va g‘arbiy (nasroniy) sivilizatsiyalar o‘rta-sidagi barcha jarayonlarda «filtr» va «bo‘g‘in» sifatida hozirgi zamon xalq- aro tartibotning shakllanishida O‘zbekiston va Rossiya manfaatlari himoya-sini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Bu jarayonda manfaatdor hukmron doiralarning mablag‘i evaziga beqarorlik keltirib chiqarishni ko‘zlayotgan turli nodavlat tashkilotlarining faoliyatidan tortib, dunyoni yakka qutb-lilik asosida boshqarishga qaratilgan barcha geosiyosiy harakatlargacha nazorat qilinishiga alohida e’tibor qaratiladi. Bunday xulosa chiqarishga etarli asoslar bor. Ko‘pgina tahlilchilarning ta’kidlashicha, so‘nggi 20–30 yilda jahon bo‘yicha energiya iste’moli ancha ko‘paygan. AQSH energetika vazirligining ma’lumotlariga ko‘ra, 1993 va 2015 yillar oralig‘ida yoqilg‘ining energiya zaxiralariga ehtiyoj kamida 50 foizga ortadi. Bzejinskiy ta’kidlaganidek, “Osiyodagi iqtisodiy taraqqiyotga beril-gan turtki yangi energiya zaxiralarini izlab topish va ulardan foydalanishga katta ta’sir ko‘rsatilishini anglatadi. Ma’lumki, Markaziy Osiyo va Kaspiy mintaqasi hududlarida tabiiy gaz va neft zaxiralari joylashgan”. Energiya mahsulotlariga bo‘lgan bunday katta ehtiyoj va ko‘pgina davlatlarda ularning tanqisligi iqtisodiyotini ushbu mahsulotlar bilan ta’minlash harakatidagi davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning qanday bo‘lishini tasavvur etish qiyin emas. Ikkinchidan, xalqaro munosabatlarda kuchlar mutanosibligida jiddiy o‘zgarishlar yuz berganini ta’kidlash joiz. Endilikda bitta yoki bir necha yirik davlatlar guruhining ustunligini o‘rnatib bo‘lmaydi. Bunda dunyoning barcha nuqtalaridagi kuch markazlari, jumladan, EvroAzES davlatlari kuch-qudrati, salohiyati bilan hisoblashishga to‘g‘ri keladi. Davlatlararo munosabatlar amaliyoti shundan dalolat beradiki, kuchlar mutanosibligi tamoyilini tushunmaslik, uni tan olmaslik yohud davlatning tashqi siyosatida e’tiborga olmaslik va og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Kuchlar mutanosibligi va undagi jiddiy o‘zgarishlarni inobatga olish nafaqat siyosatning ustuvor yo‘nalishlari, maqsad va vositalarini ishlab chiqishda balki xalqaro munosabatlar rivojining istiqbolini bashorat qilishda ham alohida ahamiyat kasb etadi. Davlatlarning o‘zaro aloqadorligi ortayotgan, xalqaro terrorizm va diniy ekstremizm xavfi kuchayayotgan hozirgi davrda bu ayniqsa muhimdir. Bugungi kunda dunyoning ko‘pgina hududlarida o‘ziga xos mintaqaviy kuchlar mutanosibligi tizimi qaror topgan. Bunday tizim Markaziy Osiyoda ham shakllangan. U ko‘pgina davlatlarning, jumladan, AQSH va Rossiya ekspertlari va tahlilchilarining e’tiborini jalb etmoqda. Mintaqaviy kuchlar mutanosibligida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, avvalo, uning ishtirokchilari, ya’ni Markaziy Osiyo respublikalari uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ularning bu tizimga moslashishi, harakatlari, siyosat yuritishi nafaqat o‘zining, balki butun mintaqa hududida xavfsizlikni belgilab beradi. Zero bu erdagi kuchlar mutanosibligi ko‘plab yirik davlatlar ta’siri bilan belgilanadi. Bu o‘rinda O‘zbekiston Prezidenti I. Karimov tomonidan ilgari surilgan “globalizmga regionalizm orqali” g‘oyasi dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bizningcha, unda jahon siyosatining asosiy yo‘nalishlari jumladan, geosiyosiy vaziyat, milliy manfaatlar, global va mintaqaviy kuchlar mutano-sibligining uzviy bog‘liqligi o‘z ifodasini topgan. Qolaversa, bu g‘oya globallashuv jarayoni keltirib chiqarayotgan muammolar hal etish, turli tahdidlarni mintaqaviy jipslik va hamkorlikni kuchaytirish orqali bartaraf etish, demakki, mamlakatimizning xalqaro maydonda munosib o‘rin egallash, har jihatdan taraqqiy etishiga xizmat qiladi. XX asrning so‘nggi choragida jahon miqyosida yangi dunyoviy tartibning qaror topishi, avvalo, turli mamlakatlar iqtisodiyotining integratsiyalashuvi “geoiqtisodiyot»ning shakllanishi bilan uzviy bog‘liqdir. Bu jarayonning quyidagi belgilovchi omillarini ajratib ko‘rsatish mumkin: “sovuq urush”da g‘olib chiqqan davlatlarning harbiy qudratining kuchayishi; SHimoliy Amerika, G‘arbiy Evropa va SHarqiy Osiyoda iqtiso-diyotning jadal o‘sishi; Transmilliy korporatsiyalar va nodavlat tashkilotlar mavqei va ta’sirining oshishi rivojlangan va “Uchinchi dunyo” mamlakatlar o‘rtasidagi ziddiyatlarning keskinlashuvi; rivojlangan davlatlarning rivoj-lanayotgan davlatlar tabiiy boyliklarini egallash, ishchi kuchi va intellek-tual zaxiralarini jalb etish va hokazo. Globallashuv jarayoni ayniqsa moliyaviy va iqtisodiy sohada jadal sur’atlar bilan kechmoqda. U avvalo, tabiiy boyliklar va savdo bozorlari ustidan nazorat o‘rnatish borasida raqobatning keskinlashuvida namoyon bo‘ladi. Bu jarayonda davlatlar bilan bir qatorda transmilliy korporatsiyalar (TMK) ham etakchi o‘rin tutadi. Transmilliy korporatsiyalar — industrial rivojlangan davlatlarning global ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘p funksiyali milliy trest va konsernlari, xalqaro firma, kompaniya va korpora-siyalari. Ular faoliyati asosan ikkinchi jahon urushidan keyin rivojlana boshlab, hozirgi davrda yirik TMKlar keng tashqi iqtisodiy ekspansiya siyosatini yuritmoqda. Masalan, jahon miqyosidagi savdo hajmining qariyb uchdan ikki qismi TMK ulushiga to‘g‘ri keladi, dunyodagi patentlar, litsenziya va nou-xaular - ning beshdan to‘rt qismi ham ularga tegishli. Mutaxassislarning fikricha, 2004 yilda er yuzida 64 ming atrofida TMKlar mavjud bo‘lib, ularning dunyo bo‘yicha 830 mingta filiallari faoliyat olib borgan. (Taqqoslash uchun raqamlarga murojaat etsak, 1939 yilda dunyo miqyosida 30 ta TMK bo‘lgan bo‘lsa, 1970 yilda 7 mingtaga, 1976 yilda 11 mingtaga etgan). Dunyo miqyosida etakchi mavqega ega 100 ta eng yirik TMKlar xalqaro savdoning umumiy hajmidan 16%ni nazorat qiladi va bu TMKlarning uchdan bir qismi AQSHga to‘g‘ri keladi. XX asr so‘ngida etakchi 100 ta TMKlarning chet ellardagi aktivlari 1,4 trln. doll. tashkil etdi. Ta’kidlash lozimki, zamonaviy TMKlarga xos bo‘lgan xususiyat, bu “ikki andozalik” yondoshuvidir. Bir tomondan ular dunyo iqtisodiy makonining liberallashuvi va demokratlashuvidan manfaatdor bo‘lsa, ikkinchi tomondan TMK ichida dunyoda mavjud erkin bozor qonuniyatlari ishlamaydi (bozor asosida emas, balki korporatsiya strategiyasidan kelib chiqib narxlar belgilanadi). Umuman, TMKlar faoliyati o‘zlari joylashgan (ro‘yxatdan o‘tgan) davlat manfaatlari bilan mustahkam bog‘langan bo‘ladi. Yirik TMKlar ko‘pgina mamlakatlarda faoliyat yuritib, ijtimoiy hayotning barcha sohalariga ta’sir etishga intiladi. Ayrimlari esa muayyan davlatlarning iqtisodiy va siyosiy nazoratidan butunlay xalos bo‘lishga va birinchi galda, qanday yo‘llar bilan bo‘lmasin, o‘z moddiy manfaatlarini himoya qilishga harakat qiladi. TMKlar va muayyan mamlakat hukumati o‘rtasida ziddiyatlar vujudga kelgan hollarda ular mazkur mamlakatni tark etishib boshqasiga borib joylashadi. TMKlar faoliyatidan tashvishga tushgan jahon hamjamiyatini tinchlantirish uchun 70-80 yillar mobaynida BMT darajasida TMKlar faoliyatini izga solish, mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlarini himoya qilish maqsadida o‘ziga xos ahloq kodeksini ishlab chiqishga urinishlar ko‘p bo‘lgan. Biroq, bu urinishlar TMK vakillarining qattiq zarbasiga duch keladi va 1992 yilda bu borada olib borilayotgan muzokaralar to‘xtatiladi. Vaholanki, TMKlar faoliyatida ko‘pgina, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida quyidagi salbiy holatlar namoyon buladi: - mamlakatning eskirgan va ekologik jihatdan xavfli texnologiyalar axlatxonasiga aylanib qolish extimoli; - mamlakat sanoat ishlab chiqarishining eng rivojlangan segmentlari va ilmiy-tadqiqot tuzilmalari, istiqbolli mahalliy korxona va firmalarni egallab olinishi xavfi; - mahalliy kompaniyalarga nisbatan TMK manfaatlariga mos istiqbolli yo‘nalishlarni tiqishtirilishi mumkinligi; - iqtisodiy yoki moliyaviy inqiroz yuz bergan hollarda korxonalarning yopilishi, ishlab chiqarishning qisqarishi, ishsizlikning kuchayishi; Bunday hollarda TMKlar sarmoyasini mamlakatdan olib chiqib ketishga harakat qiladi; Ma’lum bo‘ladiki, TMKlar jahon iqtisodiyotining integratsiyalashuvi, zamonaviy texnika va texnologiyalarning rivojiga hissa qo‘shsada, milliy iqtisodiyot taraqqiyotiga salbiy ta’sir etayotganidan ko‘z yumib bo‘lmaydi. Xulosa qilib aytganda, jahon xo‘jaliklararo aloqalarida TMKlar ancha murakkab va jadal rivojlanib kelayotgan hodisadir. Urushdan keyingi g‘arbiy Evropa, YAponiya va “yangi industrial mamlakatlar”ning bosib o‘tgan yo‘li shuni ko‘rsatadiki, TMKlar bilan raqobatga dosh berish uchun milliy kapital faol tashqi iqtisodiy siyosat olib bora oladigan baquvvat moliyaviy va sanoat tuzilmalariga birlashmog‘i lozim.