Maktab geografiyasining mazmuni, tarkibi.

Yuklangan vaqt

2024-12-31

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

11

Faytl hajmi

33,2 KB


Maktab geografiyasining mazmuni, tarkibi. Geografiyadan Davlat ta’lim standarti Geografiya ta’limi shakllari va bosqichlariga binoan turlicha tuzilishga ega. Geografiya ta’limi hozirgi davrda quydagi qismlarga bo’linadi: - umuta’lim maktablarida geografiya ta’limi; - akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida geografiya ta’limi; - oliy geografiya ta’limi; - Yordamchi maktablarda geografiya ta’limi; - Malaka oshirish muassasalarida geografiya ta’limi. Umumta’lim maktablari geografiyasining asosiy qoidalaridan biri tabiiy va iqtisodiy geografiyani alohida - alohida o’rganishdir. Bu esa umumta’lim maktablari geografiyasida tabiiy va iqtisodiy geografiyaning asoslarini to’la aks ettirishga imkon beradi. Umum ta’lim maktabi geografiya kurslari zinapoyasimon tuzilishga ega. Bunda asta-sekin quyi sinfdan, yuqori sinflarga qarab murakkablashib boradi, qaytarishlarga yo’l qo’yilmaydi, lekin yangi ma’lumotlar ilgari o’tilgan ma’lumotlar asosida beriladi. Bu esa o’quvchilarni yangi ma’lumotlarni umuman darsni yaxshi va to’la o’zlashtirishga imkon beradi. Geografiya predmetining ayrim kurslarini o’rganish tartibi quyidagidan iborat: - I-IV sinf - atrofimizdagi olam va tabiatshunoslik; - V sinf - tabiiy geografiya boshlang’ich kursi; - VI sinf - materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi; - VII sinf - O’rta Osiyo va O’zbekiston tabiy geografiyasi; - VIII sinf - O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi; - IX sinf - Jahon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi; - X sinf - Amaliy geografiya. Tabiatshunoslik kursi - tabiiy xodisalar, moddalar, yer haqida oddiy Maktab geografiyasining mazmuni, tarkibi. Geografiyadan Davlat ta’lim standarti Geografiya ta’limi shakllari va bosqichlariga binoan turlicha tuzilishga ega. Geografiya ta’limi hozirgi davrda quydagi qismlarga bo’linadi: - umuta’lim maktablarida geografiya ta’limi; - akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida geografiya ta’limi; - oliy geografiya ta’limi; - Yordamchi maktablarda geografiya ta’limi; - Malaka oshirish muassasalarida geografiya ta’limi. Umumta’lim maktablari geografiyasining asosiy qoidalaridan biri tabiiy va iqtisodiy geografiyani alohida - alohida o’rganishdir. Bu esa umumta’lim maktablari geografiyasida tabiiy va iqtisodiy geografiyaning asoslarini to’la aks ettirishga imkon beradi. Umum ta’lim maktabi geografiya kurslari zinapoyasimon tuzilishga ega. Bunda asta-sekin quyi sinfdan, yuqori sinflarga qarab murakkablashib boradi, qaytarishlarga yo’l qo’yilmaydi, lekin yangi ma’lumotlar ilgari o’tilgan ma’lumotlar asosida beriladi. Bu esa o’quvchilarni yangi ma’lumotlarni umuman darsni yaxshi va to’la o’zlashtirishga imkon beradi. Geografiya predmetining ayrim kurslarini o’rganish tartibi quyidagidan iborat: - I-IV sinf - atrofimizdagi olam va tabiatshunoslik; - V sinf - tabiiy geografiya boshlang’ich kursi; - VI sinf - materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi; - VII sinf - O’rta Osiyo va O’zbekiston tabiy geografiyasi; - VIII sinf - O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi; - IX sinf - Jahon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi; - X sinf - Amaliy geografiya. Tabiatshunoslik kursi - tabiiy xodisalar, moddalar, yer haqida oddiy ma’lumotlarni beradi. Bu kurs quydagi bo’limlardan iborat: 1. Vatanimiz tabiati: joy tomonlarini aniqlash (ufq va ufq chizig’i, kompas bilan joy tomonlarini aniqlash: plan va masshtab: sinf, maktab, shahar plani, joy planini o’qish: plan va geografik harita) vatanimiz xaritasi oldida 2. O’zbekiston tabiatining xilma - xilligi: cho’llar (tabiati, qumli barxan, cho’l tabiatini inson tomonidan o’zlashtirish, o’simlik va xayvonlar, cho’lda kechasi, cho’l aholisining yumushlari, Qizilqumda kumushsimon o’rmon, cho’l mo’jizasi): tog’ tabiati 3. O’zbekiston tabiatini qo’riqlash:tabiat va insonni o’zaro ta’siri, tuproq, suv va havoni qo’riqlash, Qizil kitob, qo’riqxonalar, O’zbekiston tabiati yodgorliklari. Tabiiy geografiya kurslari o’quvchilarga geografik qobiqda sodir bo’ladigan voqea va hodisalar, ularni kelib chiqish sabablari va rivojlanish oqibatlari, Yer qobiqlari orasidagi aloqalar haqida har bir materik, okeanning tabiati, O’rta Osiyo va O’zbekiston tabiati haqida ma’lumotlar beradi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya kurslari o’quvchilarga O’zbekiston va jahon iqtisodiyotining asosiy xususiyatlari haqida bilimlar beradi. Amaliy geografiya - umumiy o’rta ta’lim maktablarining 10-sinfi hamda akademik litsey va kasb - xunar kollejlarining I-kursida o’tiladi. Mazukr kurs geografiya fanining amaliy tomonlarini ochib beradi. Oliy geografiya ta’limida mutaxasislik fanlari o’rganiladi. Yordamchi maktablarda geografiya ta’limining tuzilishi quydagi qismlardan iboart: - VI sinf - tabiiy geografiya (boshlang’ich kurs); -VII sinf - materiklar va okeanlar geografiyasi; - VII sinf - O’rta Osiyo va O’zbekiston geografiyasi; Yordamchi maktablardagi geografiya kurslarining asosiy xususiyatlaridan biri ularning soddalashtirilganidadir. O’zbekiston mustaqillik erishgach Davlat ta’lim standarti ta’lim tizimimg barcha bo’g’inlari uchun ishlab chiqiladi va amaliyotga tadbiq etildi. “Standart” so’z inglizcha bo’lib, “nusxa”, “o’lcham”, “me’yor” degan ma’nolarni anglatadi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ro’yobga chiqarishning birinchi bosqichida ma’lumotlarni beradi. Bu kurs quydagi bo’limlardan iborat: 1. Vatanimiz tabiati: joy tomonlarini aniqlash (ufq va ufq chizig’i, kompas bilan joy tomonlarini aniqlash: plan va masshtab: sinf, maktab, shahar plani, joy planini o’qish: plan va geografik harita) vatanimiz xaritasi oldida 2. O’zbekiston tabiatining xilma - xilligi: cho’llar (tabiati, qumli barxan, cho’l tabiatini inson tomonidan o’zlashtirish, o’simlik va xayvonlar, cho’lda kechasi, cho’l aholisining yumushlari, Qizilqumda kumushsimon o’rmon, cho’l mo’jizasi): tog’ tabiati 3. O’zbekiston tabiatini qo’riqlash:tabiat va insonni o’zaro ta’siri, tuproq, suv va havoni qo’riqlash, Qizil kitob, qo’riqxonalar, O’zbekiston tabiati yodgorliklari. Tabiiy geografiya kurslari o’quvchilarga geografik qobiqda sodir bo’ladigan voqea va hodisalar, ularni kelib chiqish sabablari va rivojlanish oqibatlari, Yer qobiqlari orasidagi aloqalar haqida har bir materik, okeanning tabiati, O’rta Osiyo va O’zbekiston tabiati haqida ma’lumotlar beradi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya kurslari o’quvchilarga O’zbekiston va jahon iqtisodiyotining asosiy xususiyatlari haqida bilimlar beradi. Amaliy geografiya - umumiy o’rta ta’lim maktablarining 10-sinfi hamda akademik litsey va kasb - xunar kollejlarining I-kursida o’tiladi. Mazukr kurs geografiya fanining amaliy tomonlarini ochib beradi. Oliy geografiya ta’limida mutaxasislik fanlari o’rganiladi. Yordamchi maktablarda geografiya ta’limining tuzilishi quydagi qismlardan iboart: - VI sinf - tabiiy geografiya (boshlang’ich kurs); -VII sinf - materiklar va okeanlar geografiyasi; - VII sinf - O’rta Osiyo va O’zbekiston geografiyasi; Yordamchi maktablardagi geografiya kurslarining asosiy xususiyatlaridan biri ularning soddalashtirilganidadir. O’zbekiston mustaqillik erishgach Davlat ta’lim standarti ta’lim tizimimg barcha bo’g’inlari uchun ishlab chiqiladi va amaliyotga tadbiq etildi. “Standart” so’z inglizcha bo’lib, “nusxa”, “o’lcham”, “me’yor” degan ma’nolarni anglatadi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ro’yobga chiqarishning birinchi bosqichida yuqorida qayd etilgan ta’lim muassasalari uchun DTS ishlab chiqildi va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 16-avgustdagi Qaroriga binoan amaliyotga joriy etildi. Unda “Davlat ta’lim standartlarini bajarish O’zbekiston Respublikasining barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir» deb belgilab qo’yilgan. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartini ishlab chiqishda quyidagi tamoyillar asos qilib olingan: - DTSning davlat va jamiyat talablariga, shaxs ehtiyojiga mosligi; - o’quv dasturlari mazmunining jamiyatimizda ro’y berayotgan ma’naviy- ma’rifiy, ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar, fan-texnika taraqqiyoti bilan bog’liqligi; - umumiy o’rta ta’limning uzluksiz ta’limning boshqa turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta’lim mazmunining uzviyligi; - umumiy o’rta ta’lim mazmunining insonparvarligi; - ta’lim mazmunining respublikadagi barcha hududlarda birligi va yaxlitliligi; - umumiy o’rta ta’lim mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda innovatsiya texnologiyalariga tayanish; - o’qituvchilarning pedagogik tafakkurida qaror topgan an’anaviy qarashlar bilan «Ta’lim to’g’risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da ifodalangan zamonaviy talablarning uzviyligi; Umumiy o’rta ta’limning DTS o’quvchilar umumta’lim tayyorgarligiga, saviyasiga qo’yiladigan majburiy minimal darajani belgilab beradi. DTS ta’lim mazmuni, shakllari, vositalari, usullarini, uning sifatini baholash tartibini belgilaydi. DTS o’z mohiyatiga ko’ra o’quv dasturlari, darsliklar, qo’llanmalar, Nizomlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni yaratish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining geografiyadan DTS o’quv fani bo’yicha o’quvchilarga beriladigan bilimlar miqdori, ular egallaydigan ko’nikma va malakalarning hajmini (BKM-bilim, ko’nikma va malaka) ko’rsatuvchi me’yor bo’lib, u umumiy o’rta ta’lim maktablarida geografiya ta’limi mazmunining negizini belgilovchi ko’rsatkichlar hamda o’quvchilarning geografik tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan talablar majmuasidan iborat bo’lgan rasmiy hujjat bo’lib hisoblanadi. yuqorida qayd etilgan ta’lim muassasalari uchun DTS ishlab chiqildi va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 16-avgustdagi Qaroriga binoan amaliyotga joriy etildi. Unda “Davlat ta’lim standartlarini bajarish O’zbekiston Respublikasining barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir» deb belgilab qo’yilgan. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartini ishlab chiqishda quyidagi tamoyillar asos qilib olingan: - DTSning davlat va jamiyat talablariga, shaxs ehtiyojiga mosligi; - o’quv dasturlari mazmunining jamiyatimizda ro’y berayotgan ma’naviy- ma’rifiy, ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar, fan-texnika taraqqiyoti bilan bog’liqligi; - umumiy o’rta ta’limning uzluksiz ta’limning boshqa turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta’lim mazmunining uzviyligi; - umumiy o’rta ta’lim mazmunining insonparvarligi; - ta’lim mazmunining respublikadagi barcha hududlarda birligi va yaxlitliligi; - umumiy o’rta ta’lim mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda innovatsiya texnologiyalariga tayanish; - o’qituvchilarning pedagogik tafakkurida qaror topgan an’anaviy qarashlar bilan «Ta’lim to’g’risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da ifodalangan zamonaviy talablarning uzviyligi; Umumiy o’rta ta’limning DTS o’quvchilar umumta’lim tayyorgarligiga, saviyasiga qo’yiladigan majburiy minimal darajani belgilab beradi. DTS ta’lim mazmuni, shakllari, vositalari, usullarini, uning sifatini baholash tartibini belgilaydi. DTS o’z mohiyatiga ko’ra o’quv dasturlari, darsliklar, qo’llanmalar, Nizomlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni yaratish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining geografiyadan DTS o’quv fani bo’yicha o’quvchilarga beriladigan bilimlar miqdori, ular egallaydigan ko’nikma va malakalarning hajmini (BKM-bilim, ko’nikma va malaka) ko’rsatuvchi me’yor bo’lib, u umumiy o’rta ta’lim maktablarida geografiya ta’limi mazmunining negizini belgilovchi ko’rsatkichlar hamda o’quvchilarning geografik tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan talablar majmuasidan iborat bo’lgan rasmiy hujjat bo’lib hisoblanadi. «Ta’lim mazmuni negizini belgilovchi ko’rsatkichlar» umumiy o’rta ta’lim maktablarida geografiyadan beriladigan bilimlarning minimal darajasini, ya’ni ta’lim mazmunining negizini ifodalaydi. Mazkur ko’rsatkichlar umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun geografiya o’quv fani dasturi va darsliklarini yaratishda hamda ta’lim-tarbiya ishlarini tashkil etishda mo’ljal vazifasini bajaradi. Geografiya ta’limi standartidagi «O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan minimal talablar» o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilishi shart bo’lgan ko’rsatkichlarni ifodalaydi. Bunda o’quvchilarning bilishi, anglashi, amaliy ishlarni bajara oladigan ko’nikma va malakalarga ega bo’lishlarini ta’minlash va ularning sifatini aniqlashga imkon beradi. Belgilangan ko’rsatkich va talablar geografiya ta’limining asosiy sifatlarini baholashda o’lchov bo’lib xizmat qiladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining geografiyadan davlat ta’lim standartida keltirilgan ko’rsatkich va talablar maktab geografiya ta’limi mazmunini to’liq qamrab oladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida geografiyadan tuzilgan DTSda qayd etilgan maksimal talablar asosida o’quv dasturi tayyorlanadi. O’quv dasturida o’quv fani bo’yicha o’rganiladigan bob va mavzular o’quvchilarning yoshlik va psixologik xususiyatlari, mavzular o’rtasidagi uzviylik va izchillik asosida mantiqiy bir tizimga keltirilgan holda beriladi. O’quv dasturida o’rganiladigan boblar ularni o’rganish uchun ajratilgan soatlar ko’rsatiladi, mazkur boblar tarkibiga kiradigan mavzularning qisqacha mazmuni yoritiladi. Geografiyadan tuzilgan o’quv dasturi mazkur o’quv fanining mazmunini belgilab beradigan va bajarilishi majburiy bo’lgan me’yoriy hujjat sanaladi Geografiya ta’lim standartining tarkibiy qismlari. Geografiya ta’lim standarti geografiya ta’limining maqsad va vazifalarini yoritishdan boshlanadi. Geografiya ta’limining bosh maqsadi o’quvchi shaxsini tarbiyalashdan iborat. Geografiya ta’lim standartida geografiya ta’limining asosiy vazifalari atroflicha yoritib berilgan. Tabiiyot va geografiya fanidan umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartining tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: - umumiy o‘rta ta’limning tayanch o‘quv rejasi; «Ta’lim mazmuni negizini belgilovchi ko’rsatkichlar» umumiy o’rta ta’lim maktablarida geografiyadan beriladigan bilimlarning minimal darajasini, ya’ni ta’lim mazmunining negizini ifodalaydi. Mazkur ko’rsatkichlar umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun geografiya o’quv fani dasturi va darsliklarini yaratishda hamda ta’lim-tarbiya ishlarini tashkil etishda mo’ljal vazifasini bajaradi. Geografiya ta’limi standartidagi «O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan minimal talablar» o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilishi shart bo’lgan ko’rsatkichlarni ifodalaydi. Bunda o’quvchilarning bilishi, anglashi, amaliy ishlarni bajara oladigan ko’nikma va malakalarga ega bo’lishlarini ta’minlash va ularning sifatini aniqlashga imkon beradi. Belgilangan ko’rsatkich va talablar geografiya ta’limining asosiy sifatlarini baholashda o’lchov bo’lib xizmat qiladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining geografiyadan davlat ta’lim standartida keltirilgan ko’rsatkich va talablar maktab geografiya ta’limi mazmunini to’liq qamrab oladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida geografiyadan tuzilgan DTSda qayd etilgan maksimal talablar asosida o’quv dasturi tayyorlanadi. O’quv dasturida o’quv fani bo’yicha o’rganiladigan bob va mavzular o’quvchilarning yoshlik va psixologik xususiyatlari, mavzular o’rtasidagi uzviylik va izchillik asosida mantiqiy bir tizimga keltirilgan holda beriladi. O’quv dasturida o’rganiladigan boblar ularni o’rganish uchun ajratilgan soatlar ko’rsatiladi, mazkur boblar tarkibiga kiradigan mavzularning qisqacha mazmuni yoritiladi. Geografiyadan tuzilgan o’quv dasturi mazkur o’quv fanining mazmunini belgilab beradigan va bajarilishi majburiy bo’lgan me’yoriy hujjat sanaladi Geografiya ta’lim standartining tarkibiy qismlari. Geografiya ta’lim standarti geografiya ta’limining maqsad va vazifalarini yoritishdan boshlanadi. Geografiya ta’limining bosh maqsadi o’quvchi shaxsini tarbiyalashdan iborat. Geografiya ta’lim standartida geografiya ta’limining asosiy vazifalari atroflicha yoritib berilgan. Tabiiyot va geografiya fanidan umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartining tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: - umumiy o‘rta ta’limning tayanch o‘quv rejasi; - umumiy o‘rta ta’limning o‘quv dasturi; - umumiy o‘rta ta’limning malaka talablari; - baholash tizimi. Tayanch o’quv rejaga muvofiq Tabiiyot va geografiya fanidan o’quv sostlari quyidagicha ajratilgan. Umumiy o‘rta ta’limning tayanch o‘quv rejasi T/r O‘quv fanlari Sinflar Haftalik umumiy soat 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. Tabiiyot va geografiya 1 1 1 1 1 3 2 1.5 1.5 13 Umumiy o‘rta ta’limning o‘quv dasturi tayanch o‘quv rejaga muvofiq o‘quv fanlarining sinflar va mavzular bo‘yicha hajmi, mazmuni, o‘rganish ketma-ketligi va shakllantiriladigan kompetensiyalari belgilangan hujjat hisoblanadi. O‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Umumiy o‘rta ta’limning malaka talablari umumta’lim fanlari bo‘yicha ta’lim mazmunining majburiy minimumi va yakuniy maqsadlariga, o‘quv yuklamalari hajmiga hamda ta’lim sifatiga qo‘yiladigan talablardan iborat bo‘lib, u bilim, ko’nikma, malaka va kompetensiyalarlardan tashkil topadi. Ularning mazmuni qisqacha quyidagicha: bilim — o‘rganilgan ma’lumotlarni eslab qolish va qayta tushuntirib berish; ko ‘nikma — o‘rganilgan bilimlarni tanish vaziyatlarda qo‘llay olish; malaka — o‘rganilgan bilim va shakllangan ko‘nikmalarni notanish vaziyatlarda qo‘llay olish va yangi bilimlar hosil qilish; kompetensiya — mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik faoliyatda qo‘llay olish qobiliyati. Baholash tizimi — davlat ta’lim standarti bo‘yicha umumiy o‘rta ta’limning malaka talablarini o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi darajasini hamda umumiy o‘rta ta’lim muassasasining faoliyati samaradorligini aniqlaydigan mezonlar majmuidan iborat. - umumiy o‘rta ta’limning o‘quv dasturi; - umumiy o‘rta ta’limning malaka talablari; - baholash tizimi. Tayanch o’quv rejaga muvofiq Tabiiyot va geografiya fanidan o’quv sostlari quyidagicha ajratilgan. Umumiy o‘rta ta’limning tayanch o‘quv rejasi T/r O‘quv fanlari Sinflar Haftalik umumiy soat 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. Tabiiyot va geografiya 1 1 1 1 1 3 2 1.5 1.5 13 Umumiy o‘rta ta’limning o‘quv dasturi tayanch o‘quv rejaga muvofiq o‘quv fanlarining sinflar va mavzular bo‘yicha hajmi, mazmuni, o‘rganish ketma-ketligi va shakllantiriladigan kompetensiyalari belgilangan hujjat hisoblanadi. O‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Umumiy o‘rta ta’limning malaka talablari umumta’lim fanlari bo‘yicha ta’lim mazmunining majburiy minimumi va yakuniy maqsadlariga, o‘quv yuklamalari hajmiga hamda ta’lim sifatiga qo‘yiladigan talablardan iborat bo‘lib, u bilim, ko’nikma, malaka va kompetensiyalarlardan tashkil topadi. Ularning mazmuni qisqacha quyidagicha: bilim — o‘rganilgan ma’lumotlarni eslab qolish va qayta tushuntirib berish; ko ‘nikma — o‘rganilgan bilimlarni tanish vaziyatlarda qo‘llay olish; malaka — o‘rganilgan bilim va shakllangan ko‘nikmalarni notanish vaziyatlarda qo‘llay olish va yangi bilimlar hosil qilish; kompetensiya — mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik faoliyatda qo‘llay olish qobiliyati. Baholash tizimi — davlat ta’lim standarti bo‘yicha umumiy o‘rta ta’limning malaka talablarini o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi darajasini hamda umumiy o‘rta ta’lim muassasasining faoliyati samaradorligini aniqlaydigan mezonlar majmuidan iborat. DTS talablariga rioya etish va uni bajarilish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan nazorat qilib boriladi. DTS talablariga rioya qilish ustidan nazoratni amalga oshirishning maqsadi — davlat ta’lim standarti talablarini bajarish darajasini aniqlash, zarur chora-tadbirlarni amalga oshirish asosida ta’lim sifatini ta’minlashdan iborat. DTS talablariga rioya qilish ustidan nazorat umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan malaka talablariga baho berish, tayanch o‘quv reja va o‘quv dasturlarining bajarilishini tahlil qilish , ularni bajarilishi va ta’lim sifatiga ta’sir Etuvchi omillarni, foydalanilgan pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining natijaviyligini tahlili kabi ko’rinishlarda amalga oshiriladi. Umumiy o‘rta ta’lim sifatini nazorat qilish: ichki, tashqi,davlat va jamoatchilik nazorati hamda milliy va xalqaro darajada baholash kabi turlarga bo’linadi. Bunda: ichki nazorat — O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan tartib asosida umumiy o‘rta ta’lim muassasasining monitoring guruhi tomonidan amalga oshiriladi; tashqi nazorat — ta’lim sohasidagi vakolatli davlat organlari, hududiy xalq ta’limi boshqaruvi organlari tomonidan amalga oshiriladi; davlat-jamoatchilik nazorati — qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hududiy xalq ta’limi boshqaruvi organlari va nodavlat notijorat tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi; milliy va xalqaro darajada baholash — Hukumatning tegishli qarori hamda xalqaro shartnomalar asosida xalq ta’limi boshqaruvi organlari, nodavlat notijorat tashkilotlar va xalqaro tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi. Umumiy o‘rta ta’lim muassasasi o‘quvchilarining bilimi sifatini nazorat qilishning reyting tizimi tartibi O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi hamda Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi tomonidan tasdiqlanadi. Davlat ta’lim standartin ishlab chiqishdagi asosiy pritsiplaridan biri “davlat ta’lim standartini davlat, jamiyat, talablariga, shaxs ehtiyojiga mosligi” dir. Geografiyadan o’quv dasturlari tahlili Maktablarda o’qitilgan har bir o’quv fanining mazmuni o’quvchilar bilishi lozim bo’lgan bilimlar, o’zlashtirishi kerak bo’lgan o’quv ko’nikmalar, malakalar yig’indisini ifoda qiluvchi xujjat - o’quv dasturi hisoblanadi. Unda o’quv fanini DTS talablariga rioya etish va uni bajarilish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan nazorat qilib boriladi. DTS talablariga rioya qilish ustidan nazoratni amalga oshirishning maqsadi — davlat ta’lim standarti talablarini bajarish darajasini aniqlash, zarur chora-tadbirlarni amalga oshirish asosida ta’lim sifatini ta’minlashdan iborat. DTS talablariga rioya qilish ustidan nazorat umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan malaka talablariga baho berish, tayanch o‘quv reja va o‘quv dasturlarining bajarilishini tahlil qilish , ularni bajarilishi va ta’lim sifatiga ta’sir Etuvchi omillarni, foydalanilgan pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining natijaviyligini tahlili kabi ko’rinishlarda amalga oshiriladi. Umumiy o‘rta ta’lim sifatini nazorat qilish: ichki, tashqi,davlat va jamoatchilik nazorati hamda milliy va xalqaro darajada baholash kabi turlarga bo’linadi. Bunda: ichki nazorat — O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan tartib asosida umumiy o‘rta ta’lim muassasasining monitoring guruhi tomonidan amalga oshiriladi; tashqi nazorat — ta’lim sohasidagi vakolatli davlat organlari, hududiy xalq ta’limi boshqaruvi organlari tomonidan amalga oshiriladi; davlat-jamoatchilik nazorati — qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hududiy xalq ta’limi boshqaruvi organlari va nodavlat notijorat tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi; milliy va xalqaro darajada baholash — Hukumatning tegishli qarori hamda xalqaro shartnomalar asosida xalq ta’limi boshqaruvi organlari, nodavlat notijorat tashkilotlar va xalqaro tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi. Umumiy o‘rta ta’lim muassasasi o‘quvchilarining bilimi sifatini nazorat qilishning reyting tizimi tartibi O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi hamda Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi tomonidan tasdiqlanadi. Davlat ta’lim standartin ishlab chiqishdagi asosiy pritsiplaridan biri “davlat ta’lim standartini davlat, jamiyat, talablariga, shaxs ehtiyojiga mosligi” dir. Geografiyadan o’quv dasturlari tahlili Maktablarda o’qitilgan har bir o’quv fanining mazmuni o’quvchilar bilishi lozim bo’lgan bilimlar, o’zlashtirishi kerak bo’lgan o’quv ko’nikmalar, malakalar yig’indisini ifoda qiluvchi xujjat - o’quv dasturi hisoblanadi. Unda o’quv fanini o’qitishdan maqsad, vazifalar, o’quvchilar o’zlashtirish kerak bo’lgan bilimlar, ko’nikmalar kompleksi o’z ifodasini topadi. Geografiya kursining o’quv dasturini boshida uqtirish xati berilgan. Unda geografiya kursining qanday fan ekanligi, u qanday o’quv fanlardan tashkil topganligi ana shu o’quv fanlar mazmunidagi o’zgarishlar qisqacha bayon etilgan. Xususan, Tabiiy geografiya boshlang’ich kursi V- sinfda, Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi VI-sinfda, O’rta Osiyo va O’zbekiston tabiiy geografiyasi VII sinfda, O’zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi VIII- sinfda, Jahon mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi IX-sinfda, Amaliy geografiya o’quv fani X- sinf va akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida o’qitilishi qayd qilingan. Geografiya kursining o’qitishga oid metodik ko’rsatmalarda “darsda va sinfdan tashqari mashg’ulotlarda dalillar, xodisalar bilan cheklanmay, asosiy g’oyalar, tushunchalarning o’quvchilar tomonidan puxta va ongli o’zlashtirilishiga e’tiborni qaratish lozimligi qayd qilingan. O’quv dasturidan ko’zlangan yana bir maqsad ta’lim bilan tarbiyaning uyg’unligini amalga oshirishdan iborat. Geografiya o’qitishda o’qitiladigan mavzular mazmuni bilan uzviy bog’liq holda, o’quvchilarning axloqiy, vatanparvarlik, estetik, ekologik, gigienik, iqtisodiy va jinsiy tarbiyasiga ahamiyat berish lozimligi ta’kidlangan. Geografik o’quv mavzularga o’quvchilarning qiziquvchanligini oshirish uchun geografik harita, tabiiy-tasviriy, dinamik, jadval, sxematik ko’rgazmali va audio, video vositalardan ta’lim berish jarayonida samarali foydalanish va o’quvchilar faoliyatini faollashtirish hamda mustaqil bilim olishini tashkil etish maqsadida faollashtiruvchi metodlaridan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalardan keng foydalanish tavsiya etilgan. O’quv dasturida Tabiiy geografiya boshlang’ich kursi o’quv fani uchun 34 soat (haftasiga 1 soat), Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi o’qub fani uchun 68 soat (haftasiga 2 soat), O’rta Osiyo va O’zbekiston tabiiy geografiyasi o’quv fani uchun 68 soat (haftasiga 2 soat), O’zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi o’quv fani uchun 68 soat (haftasiga 2 soat), Jahon mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi o’quv fani uchun 68 soat (haftasiga 2 soat), Amaliy geografiya o’quv fani uchun 34 soat (akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida 40 soat, haftasiga o’qitishdan maqsad, vazifalar, o’quvchilar o’zlashtirish kerak bo’lgan bilimlar, ko’nikmalar kompleksi o’z ifodasini topadi. Geografiya kursining o’quv dasturini boshida uqtirish xati berilgan. Unda geografiya kursining qanday fan ekanligi, u qanday o’quv fanlardan tashkil topganligi ana shu o’quv fanlar mazmunidagi o’zgarishlar qisqacha bayon etilgan. Xususan, Tabiiy geografiya boshlang’ich kursi V- sinfda, Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi VI-sinfda, O’rta Osiyo va O’zbekiston tabiiy geografiyasi VII sinfda, O’zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi VIII- sinfda, Jahon mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi IX-sinfda, Amaliy geografiya o’quv fani X- sinf va akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida o’qitilishi qayd qilingan. Geografiya kursining o’qitishga oid metodik ko’rsatmalarda “darsda va sinfdan tashqari mashg’ulotlarda dalillar, xodisalar bilan cheklanmay, asosiy g’oyalar, tushunchalarning o’quvchilar tomonidan puxta va ongli o’zlashtirilishiga e’tiborni qaratish lozimligi qayd qilingan. O’quv dasturidan ko’zlangan yana bir maqsad ta’lim bilan tarbiyaning uyg’unligini amalga oshirishdan iborat. Geografiya o’qitishda o’qitiladigan mavzular mazmuni bilan uzviy bog’liq holda, o’quvchilarning axloqiy, vatanparvarlik, estetik, ekologik, gigienik, iqtisodiy va jinsiy tarbiyasiga ahamiyat berish lozimligi ta’kidlangan. Geografik o’quv mavzularga o’quvchilarning qiziquvchanligini oshirish uchun geografik harita, tabiiy-tasviriy, dinamik, jadval, sxematik ko’rgazmali va audio, video vositalardan ta’lim berish jarayonida samarali foydalanish va o’quvchilar faoliyatini faollashtirish hamda mustaqil bilim olishini tashkil etish maqsadida faollashtiruvchi metodlaridan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalardan keng foydalanish tavsiya etilgan. O’quv dasturida Tabiiy geografiya boshlang’ich kursi o’quv fani uchun 34 soat (haftasiga 1 soat), Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi o’qub fani uchun 68 soat (haftasiga 2 soat), O’rta Osiyo va O’zbekiston tabiiy geografiyasi o’quv fani uchun 68 soat (haftasiga 2 soat), O’zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi o’quv fani uchun 68 soat (haftasiga 2 soat), Jahon mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi o’quv fani uchun 68 soat (haftasiga 2 soat), Amaliy geografiya o’quv fani uchun 34 soat (akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida 40 soat, haftasiga 1 soat) vaqt ajratilganligi ta’kidlanadi. O’quv dasturida har bir o’quv fani bo’yicha o’qitiladigan asosiy mavzular mazmuni, ularni o’tish uchun kerakli jihozlar keltirilgan. O’quv dasturida ana shu mavzularning qanday dars tiplaridan foylanib o’qitish kerakligi haqida ham ma’lumotalr berilgan. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi o’quv fanida esa kirish, materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi nimani o’rganadi?, Geografik haritalar va ularning turlari. Atlaslar va globuslar, geografik qobiq, dunyo okeani, materiklar va okeanlar tabiati: Afrika materigi, Avstraliya materigi va Okeaniya, Antarktida materigi, Janubiy Amerika materigi, Shimoliy Amerika materigi, Yevrosiyo materigi, Tinch okeani, Atlantika okeani, Hind okeani, Shimoliy Muz okeani kabi mavzular o’tiladi. O’rta Osiyo va O’zbekiston tabiiy geograiyasi o’quv dasturida esa kirish, O‘rta Osiyoning geografik o‘rni, chegaralari va tabiiy geografik o‘lka sifatida o‘ziga xos xususiyatlari, geografik haritalar. vaqt hisobi, O‘rta Osiyoning geologik tuzilishi, foydali qazilmalari va relyefi, O‘rta Osiyo iqlimi, O‘rta Osiyoning suvlari, O‘rta Osiyo tuproqlari, o‘simliklari, hayvonot dunyosi, tabiat zonalari, O‘rta Osiyoning hududiy tavsifi, O’zbekiston tabiatining umumiy tavsifi, O‘zbekistonning tabiiy geografik okruglari tavsifi kabi mavzular diqqat markazida bo’ladi. O’zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi o’quv dasturida kirish, O‘zbekistonning geografik o‘rni va ma’muriy-hududiy tuzilishi, O‘zbekistonning tabiiy boyliklari, aholisi va mehnat resurslari, milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi, O‘zbekistonning regional tavsifi o’rganiladi. Jahon iqtisodiy-ijtimoiy-geografiyasida jahonning siyosiy haritasi, jahon tabiiy resurslari, jahon aholisi, jahon xo‘jaligi, Yevropa mamlakatlari, Osiyo mamlakatlari, Afrika, Avstraliya va Okeaniya, Amerika mamlakatlari kabi mavzular berilgan. Amaliy geografiya O’quv dasturida esa Geografiya fanlari tizimi haqida tushuncha, Yer tabiati, jamiyat va tabiat, amaliy geografik tadqiqotlar, dunyo aholisi, dunyoning geosiyosiy manzarasi va global muammolar, Yevropa va Amerika subregionlari, Afrika subregionlari. Okeaniya davlatlari, Osiyo 1 soat) vaqt ajratilganligi ta’kidlanadi. O’quv dasturida har bir o’quv fani bo’yicha o’qitiladigan asosiy mavzular mazmuni, ularni o’tish uchun kerakli jihozlar keltirilgan. O’quv dasturida ana shu mavzularning qanday dars tiplaridan foylanib o’qitish kerakligi haqida ham ma’lumotalr berilgan. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi o’quv fanida esa kirish, materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi nimani o’rganadi?, Geografik haritalar va ularning turlari. Atlaslar va globuslar, geografik qobiq, dunyo okeani, materiklar va okeanlar tabiati: Afrika materigi, Avstraliya materigi va Okeaniya, Antarktida materigi, Janubiy Amerika materigi, Shimoliy Amerika materigi, Yevrosiyo materigi, Tinch okeani, Atlantika okeani, Hind okeani, Shimoliy Muz okeani kabi mavzular o’tiladi. O’rta Osiyo va O’zbekiston tabiiy geograiyasi o’quv dasturida esa kirish, O‘rta Osiyoning geografik o‘rni, chegaralari va tabiiy geografik o‘lka sifatida o‘ziga xos xususiyatlari, geografik haritalar. vaqt hisobi, O‘rta Osiyoning geologik tuzilishi, foydali qazilmalari va relyefi, O‘rta Osiyo iqlimi, O‘rta Osiyoning suvlari, O‘rta Osiyo tuproqlari, o‘simliklari, hayvonot dunyosi, tabiat zonalari, O‘rta Osiyoning hududiy tavsifi, O’zbekiston tabiatining umumiy tavsifi, O‘zbekistonning tabiiy geografik okruglari tavsifi kabi mavzular diqqat markazida bo’ladi. O’zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi o’quv dasturida kirish, O‘zbekistonning geografik o‘rni va ma’muriy-hududiy tuzilishi, O‘zbekistonning tabiiy boyliklari, aholisi va mehnat resurslari, milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi, O‘zbekistonning regional tavsifi o’rganiladi. Jahon iqtisodiy-ijtimoiy-geografiyasida jahonning siyosiy haritasi, jahon tabiiy resurslari, jahon aholisi, jahon xo‘jaligi, Yevropa mamlakatlari, Osiyo mamlakatlari, Afrika, Avstraliya va Okeaniya, Amerika mamlakatlari kabi mavzular berilgan. Amaliy geografiya O’quv dasturida esa Geografiya fanlari tizimi haqida tushuncha, Yer tabiati, jamiyat va tabiat, amaliy geografik tadqiqotlar, dunyo aholisi, dunyoning geosiyosiy manzarasi va global muammolar, Yevropa va Amerika subregionlari, Afrika subregionlari. Okeaniya davlatlari, Osiyo subregionalari, O‘zbekiston Respublikasi kabi yirik mavzular egallaydi. O’quv dasturida geografiya o‘quv fani bo‘yicha ta’lim oluvchilar tayyorgarligining zarur va yetarlicha darajasi hamda ta’lim muassasalari bitiruvchilariga qo‘yiladigan malaka talablari belgilab berilgan. Malaka talablarida o’quvchilarda shakllantiriladigan kompetensiyalar turlari bo’yicha alohida-alohida ko’rsatib berilgan. O’quv dasturi har bir mavzuni o’tish uchun soatlar ajratilgan, jihozlar, dars shakillari ko’rsatilgan. O’qituvchilarning bilimi va pedagogik mahoratini oshirishni maqsad qilib, har bir o’quv fani so’ngida o’qituvchilar uchun ilmiy va metodik adabiyotlar ro’yhati keltirilgan. Maktab geografiyasi mazmuning tarkibiy qismlari. Maktab geografiyasining mazmuni bilim, ko’nikma va dunyoqarash g’oyalarini o’z ichiga oladi. Bilim- tashqi dunyoni, obyektiv borliqni ongimizda aks-etishini yozma va og’zaki shakli. Bilimlar nazariy va emprik bilimlarga bo’linadi. Nazariy bilimlar narsa va xodisalarni mohiyatini, ular orasidagi bog’liqlik va aloqalarni aks etdiradi. Nazariy bilimlar - bu umumlashgan bilimlardir, ularga nazariyalar, qonunlar, qonuniyatlar, sabab va oqibatlar, tushunchalar kiradi. Empirik bilimlar - geografik borliq va hodisalarni tashqi xususiyatlarini aks etiradi. Unga tasavvur va dalillar (fakt) kiradi. Hozirgi paytda geografiyada nazariy bilimlarning salmog’i oshib bormoqda. Geografiya kurslarining hammasi umumiy tushunchalar (relyef shakllari, iqlim turlari, iqtisodiy rayonlar, mehnatni geografik taqsimlanishi, sabab va oqibatlar muhim o’rin tutadi. Nazariy bilimlar.Tushuncha- borliqning kishi tafakkurida aks etishini bir shakli. Tushunchalar abstrakt tafakkur natijasida hosil bo’ladi. Tushuncha bilishning asosiy birligi xisoblanib umumiy va aniq tushunchalarga bo’linadi. Umumiy tushunchalar - deganda alohida voqea va xodisalar haqida emas, balki umuiy bir xil nomga ega bo’lgan voqea va xodisalar tushuniladi. Masalan, daryolar, tog’lar, xalq xo’jaligi tarmog’i, iqtisodiy rayon. Umumiy tushunchalarning moxiyatini aniqlanganda, hamma voqea va xodisalar uchun umuiyy bo’lgan xususiyatlar (belgilar, sifatlar) ochib beriladi. Masalan: “Geosinklinallar” deb Yer qobiqg’ining harakatchan qismlarga aytiladi. Umumiy tushunchalar geografiya subregionalari, O‘zbekiston Respublikasi kabi yirik mavzular egallaydi. O’quv dasturida geografiya o‘quv fani bo‘yicha ta’lim oluvchilar tayyorgarligining zarur va yetarlicha darajasi hamda ta’lim muassasalari bitiruvchilariga qo‘yiladigan malaka talablari belgilab berilgan. Malaka talablarida o’quvchilarda shakllantiriladigan kompetensiyalar turlari bo’yicha alohida-alohida ko’rsatib berilgan. O’quv dasturi har bir mavzuni o’tish uchun soatlar ajratilgan, jihozlar, dars shakillari ko’rsatilgan. O’qituvchilarning bilimi va pedagogik mahoratini oshirishni maqsad qilib, har bir o’quv fani so’ngida o’qituvchilar uchun ilmiy va metodik adabiyotlar ro’yhati keltirilgan. Maktab geografiyasi mazmuning tarkibiy qismlari. Maktab geografiyasining mazmuni bilim, ko’nikma va dunyoqarash g’oyalarini o’z ichiga oladi. Bilim- tashqi dunyoni, obyektiv borliqni ongimizda aks-etishini yozma va og’zaki shakli. Bilimlar nazariy va emprik bilimlarga bo’linadi. Nazariy bilimlar narsa va xodisalarni mohiyatini, ular orasidagi bog’liqlik va aloqalarni aks etdiradi. Nazariy bilimlar - bu umumlashgan bilimlardir, ularga nazariyalar, qonunlar, qonuniyatlar, sabab va oqibatlar, tushunchalar kiradi. Empirik bilimlar - geografik borliq va hodisalarni tashqi xususiyatlarini aks etiradi. Unga tasavvur va dalillar (fakt) kiradi. Hozirgi paytda geografiyada nazariy bilimlarning salmog’i oshib bormoqda. Geografiya kurslarining hammasi umumiy tushunchalar (relyef shakllari, iqlim turlari, iqtisodiy rayonlar, mehnatni geografik taqsimlanishi, sabab va oqibatlar muhim o’rin tutadi. Nazariy bilimlar.Tushuncha- borliqning kishi tafakkurida aks etishini bir shakli. Tushunchalar abstrakt tafakkur natijasida hosil bo’ladi. Tushuncha bilishning asosiy birligi xisoblanib umumiy va aniq tushunchalarga bo’linadi. Umumiy tushunchalar - deganda alohida voqea va xodisalar haqida emas, balki umuiy bir xil nomga ega bo’lgan voqea va xodisalar tushuniladi. Masalan, daryolar, tog’lar, xalq xo’jaligi tarmog’i, iqtisodiy rayon. Umumiy tushunchalarning moxiyatini aniqlanganda, hamma voqea va xodisalar uchun umuiyy bo’lgan xususiyatlar (belgilar, sifatlar) ochib beriladi. Masalan: “Geosinklinallar” deb Yer qobiqg’ining harakatchan qismlarga aytiladi. Umumiy tushunchalar geografiya kurslarining ilmiy asosini tashkil qiladi. Maktab dasturida quyidagi umumiy tushunchalari ko’rishimiz mumkin: “Quyosh radiatsiyasi”, “Havo massasi”, “Mehnat resruslari”, “Urbanizatsiya” va h.k. Aniq tushunchalar - o’zining nomiga ega bo’lgang aniq geografik borliq,hudud: Volga daryosi, Qora dengiz va h.k. Aniq tushunchalar: Afrika, Fransiya, Pomir. Tushunchalar asosiy va bo’ysungan tushunchalarga bo’linadi. Masalan, tog’ jinslari” asosiy tushuncha “magmatik tog’ jinsi” bo’ysungan tushuncha. Sabab va oqibatlar- geografik voqea va hodisalar orasidagi sabab va oqibatlarni aks etiradi. Tabiiy geografiya kurslarda quyidagi sabab va oqibatlar ochib beriladi: relbf, iqlim, quruqlik suvlari, dunyo okeani, tuproqlar.Relbf yerning ichki va tashqi kuchlarini oqibati deb qaraladi. Tabiiy - geografik komplekslar ham sabab va oqibatlarni ochib berish tufayli ajratiladi. Iqtisodiy geografiya kurslarida sabab va oqibatlarni quyidagi turlari ochib beriladi: Ijtimoiy- iqtisodiy tuzum va xo’jalik o’rtasidagi: davlatning tarixiy rivojlanishi va xo’jaligining hozirgi xususiyatlari o’rtasidagi: davlat riivojlanishi bilan uning iqtisodiy geografik joylanishi o’rtasidagi tabiiy sharoit va xo’jalikning tuzulishi o’rtasidagi. Qonunyatlar- geografik borliq (obyekt), xodisa, jarayonlar o’rtasida eng muhim va nisbatan mustahkam aloqa va bog’liqlarni aks etiradi. Tabiiy geografiyada quyidagi qonunyatlar ochib beriladi: bir butunlik, moddalarning aylama harakati, davriylik, zonallik, hamda ayrim tabiat tarkiblarni vujudga kelish qonunyatlari (iqlim , relbfi). Nazariya- Bu kishilar ilmiy faoliyatini umumlashmasidir.Nazariya tabiat yoki jamiyatning ayrim qismlarini rivojlanish qonunyatlarni aks etidiradi. Masalan, tabiiy geografik rayonlashtirish nazariyasi iqtisodiy geografik rivojlantirish nazariyasi.TTK nazariyasi x.k. Emprik bilimlar - tasavvur- geografik borliqning (obyektning) xayoliy (xissiy) tasviri, shakli. Tasavvurlar xayoliy va aniq turlarga bo’linadi. Aniq tasavvur voqea va xodisalarni bevosita ko’rish orqali paydo bo’ladi. Xayoliy tasavvur esa, ma’lum bir xodisalarni va sharoitni bayonini yoki ta’rifini o’qish orqali paydo bo’ladi. kurslarining ilmiy asosini tashkil qiladi. Maktab dasturida quyidagi umumiy tushunchalari ko’rishimiz mumkin: “Quyosh radiatsiyasi”, “Havo massasi”, “Mehnat resruslari”, “Urbanizatsiya” va h.k. Aniq tushunchalar - o’zining nomiga ega bo’lgang aniq geografik borliq,hudud: Volga daryosi, Qora dengiz va h.k. Aniq tushunchalar: Afrika, Fransiya, Pomir. Tushunchalar asosiy va bo’ysungan tushunchalarga bo’linadi. Masalan, tog’ jinslari” asosiy tushuncha “magmatik tog’ jinsi” bo’ysungan tushuncha. Sabab va oqibatlar- geografik voqea va hodisalar orasidagi sabab va oqibatlarni aks etiradi. Tabiiy geografiya kurslarda quyidagi sabab va oqibatlar ochib beriladi: relbf, iqlim, quruqlik suvlari, dunyo okeani, tuproqlar.Relbf yerning ichki va tashqi kuchlarini oqibati deb qaraladi. Tabiiy - geografik komplekslar ham sabab va oqibatlarni ochib berish tufayli ajratiladi. Iqtisodiy geografiya kurslarida sabab va oqibatlarni quyidagi turlari ochib beriladi: Ijtimoiy- iqtisodiy tuzum va xo’jalik o’rtasidagi: davlatning tarixiy rivojlanishi va xo’jaligining hozirgi xususiyatlari o’rtasidagi: davlat riivojlanishi bilan uning iqtisodiy geografik joylanishi o’rtasidagi tabiiy sharoit va xo’jalikning tuzulishi o’rtasidagi. Qonunyatlar- geografik borliq (obyekt), xodisa, jarayonlar o’rtasida eng muhim va nisbatan mustahkam aloqa va bog’liqlarni aks etiradi. Tabiiy geografiyada quyidagi qonunyatlar ochib beriladi: bir butunlik, moddalarning aylama harakati, davriylik, zonallik, hamda ayrim tabiat tarkiblarni vujudga kelish qonunyatlari (iqlim , relbfi). Nazariya- Bu kishilar ilmiy faoliyatini umumlashmasidir.Nazariya tabiat yoki jamiyatning ayrim qismlarini rivojlanish qonunyatlarni aks etidiradi. Masalan, tabiiy geografik rayonlashtirish nazariyasi iqtisodiy geografik rivojlantirish nazariyasi.TTK nazariyasi x.k. Emprik bilimlar - tasavvur- geografik borliqning (obyektning) xayoliy (xissiy) tasviri, shakli. Tasavvurlar xayoliy va aniq turlarga bo’linadi. Aniq tasavvur voqea va xodisalarni bevosita ko’rish orqali paydo bo’ladi. Xayoliy tasavvur esa, ma’lum bir xodisalarni va sharoitni bayonini yoki ta’rifini o’qish orqali paydo bo’ladi. Dalillar- maktab geografiyasi mazmunida ko’proq obyektning o’lchamlari, yog’inlar, havo, suv sarfi, iqtisodiy dalillar uchraydi. Ko’nikmalar- bu faoliyat usullari. Bu usullar orqali o’quvchilar olgan bilimlarini amalda qo’llashadi.Ko’nikmalarni qo’llash har safar o’ylashni talab qiladi, shuning uchun ko’nikmaga avtomatizim xos emas. Malaka- avtomatik ravishda tez bajariladigan faoliyat. Ko’nikmalar o’quv vazifasiga va maqsadlariga qarab turli guruhlarda bo’linishi mumkin. Bu esa quyidagi ko’nikmalarni bir -biridan ajratishga imkon beradi: obyektlar bayoni: TTK va TICHK ta’rifiva x.k. Ko’nikmalar yordamida o’quvchilar turli xil tafakkur usullarni qo’llashi mumkin: analiz, sintez, umumlashtirish, abstrakt qiyoslash. Dunyoqarash g’oyalari -bu aniq geografik bilimlarni g’oyaviy umumlashmasidir tabiiy geografiyada tabiatga dialektik nuqtai nazardan qarash g’oyasi mavjud, ya’ni hamma tabiat tarkiblari bir -biri bilan chambarchas bog’langan. Dalillar- maktab geografiyasi mazmunida ko’proq obyektning o’lchamlari, yog’inlar, havo, suv sarfi, iqtisodiy dalillar uchraydi. Ko’nikmalar- bu faoliyat usullari. Bu usullar orqali o’quvchilar olgan bilimlarini amalda qo’llashadi.Ko’nikmalarni qo’llash har safar o’ylashni talab qiladi, shuning uchun ko’nikmaga avtomatizim xos emas. Malaka- avtomatik ravishda tez bajariladigan faoliyat. Ko’nikmalar o’quv vazifasiga va maqsadlariga qarab turli guruhlarda bo’linishi mumkin. Bu esa quyidagi ko’nikmalarni bir -biridan ajratishga imkon beradi: obyektlar bayoni: TTK va TICHK ta’rifiva x.k. Ko’nikmalar yordamida o’quvchilar turli xil tafakkur usullarni qo’llashi mumkin: analiz, sintez, umumlashtirish, abstrakt qiyoslash. Dunyoqarash g’oyalari -bu aniq geografik bilimlarni g’oyaviy umumlashmasidir tabiiy geografiyada tabiatga dialektik nuqtai nazardan qarash g’oyasi mavjud, ya’ni hamma tabiat tarkiblari bir -biri bilan chambarchas bog’langan.