MAKTABDAGI YOSHDAGI BOLALARNI JISMONIY TARBIYALASH MUNDARIJA: KIRISH ...................................................................................................................... I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA JISMONIY TARBIYANI O‘RNI .................................................................... . 1.1 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida jismoniy tarbiyalashning asosiy vazifalari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda jismoniy tarbiyasining umumiy nazaryasi…....................................................................................................... II BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING JISMONIY TARBIYANI RIVOJLANTIRISH USULI ...................................................... 2.1 Maktabgacha yoshdagibolalarning jismoniy rivojlantirish monitoringini olib borish ................................................................................................................... 2.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarda milliy harakatli o‘yinlar yordamida jismoniy rivojlanish metodi .......................................................................................... 2.3 Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar jismoniy tarbiyasining asosiy xususiyatlarini shakllantirish usuli ........................................................................ XULOSA .................................................................................................................... ADABIYOTLAR Ro‘YXATI: ................................................................................. 2 I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA JISMONIY TARBIYANI O‘RNI 1.1 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida jismoniy tarbiyalashning asosiy vazifalari Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida, oilada jismoniy tarbiyalashning asosiy vazifalari ularni sog`lom va baquvvat qilib o`stirish, ular organizmini chiniqtirish, ta’lim va tarbiyani to`g`ri tashkil etishdan iboratdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning sog`lomlashtirish vazifalari - bu jismoniy tarbiyaning eng asosiy vazifasi bo`lib, bola hayotini muhofaza qilish, uning sog`lig`ini mustahkamlash, organizmini chiniqtirish yo`li bilan o`zini himoya qilish va turli kasalliklarga chidamlilik xislatlarini oshirishdan iborat. Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarni harakatga o`rgatish tarbiyachining bevosita rahbarligi hamda uning kuzatuvi ostidagi bolalarning mustaqil faoliyatida amalga oshiriladi. Harakat faoliyatiga o`rgatishda bolaning anglash, irodaviy va emotsional kuchlari rivojlanadi hamda uning amaliy harakat ko`nikmalari shakllanadi. Harakatlarga o`rgatish bola ichki dunyosi his-tuyg`usi, tafakkuri, asta-sekin shakllanadigan dunyoqarashi, axloqiy fazilatlariga; bolalar tomonidan bajariladigan, salomatlik va umum-jismoniy rivojlanish uchun foydali bo`lgan harakat faoliyatiga maqsadga yo`nalgan tarzda ta’sir etadi. Ta’lim mazmunini muvofiq maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo`yiladigan davlat talablari asosida tanlangan jismoniy mashqlar, harakatli o`yinlar tashkil etadi. Ta’lim jarayonida kattalar bolalarga maqsadga yo`naltirilgan faoliyatning tajribasini beradi. Uning mazmuniga rivojlanish va takomillashishiga xizmat qiluvchi harakatlarni egallash tajribasi ham kiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda ularning yosh xususiyatlarini hisobga olish juda zarur, bolaning ongli harakat faoliyatida asqotadigan ayrim bilimlar; bolani harakatlarga o`rgatuvchi faoliyat metodlari, faoliyat va ularni amalga oshirishning malaka va ko`nikmalari haqidagi bilimlar birligi ish 3 jarayonlaridan kelib chiqqan holda tarkibiy qismlarni tashkil etadi. Qismlardan biri ijodiy faoliyat tajribasi hisoblanadi. Bolalikdan mustaqil fikrlashga o`rgatilmagan va hamma narsani tayyor berilgandan so`ng o`zlashtiradigan kishi unga tabiat tomonidan berilgan sifatlarni namoyon qila olmaydi. Shuning uchun jamiyat yosh avlodning ijodiy faoliyatga o`rganishiga tamoman befarq qarab turolmaydi. Harakat faoliyatini tarbiyalash jarayonida kattalar (otaonalar, tarbiyachilar) bolalar rivojlanishining psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, ular oldiga yangi harakat vazifalarini qo`yadilar. Bolaning mashqlar jarayonida yangi harakat vazifalarini tobora hal eta borishi va shu bilan bog`liq ravishda vujudga keladigan katta imkoniyatlar harakatlar xarakteri va sifatini o`zgartiradi. Bu yosh davri uchun juda xarakterli bo`lgan narsa yangi mashqlarga o`rgatish jarayonida go`yo bir aylanib yangicha sifat kasb etadi. Chunonchi, bolaning yurishi dastlabki paytda va ikkinchi yilning oxirida butunlay farq qiladi. Bu hodisani yangilikning eski narsani diakktik inkori, barcha rivojlanishning va ziddiyatlarni hal etishning obyektiv sharti, harakatlanuvchi omil sifatida ko`rsatish mumkin. Har bir sohada rivojlantirish o`zidan oldingi yashash shakllarini inkor etmasdan kechishi mumkin emas. Bunday murakkab rivojlanish jarayoni tashqi va ichki sharoitning o`zaro aloqadorligida to`xtovsiz kechadi. Qiyinchiliklarni yengish va yangi vazifalarni hal etish bolada ijobiy emotsional kayfiyat hosil qiladi. Bu erishilgan maqsad, tarbiyachi bahosiga muvofiq yangi muskul sezgilari tufayli yuzaga keladi. Paydo bo`lgan o`zgarishlarni mustahkamlash yanada yuksakroq yutuqlarga intilish uyg`onishiga xizmat qiladi. Bu murakkab jarayon doimo tarbiyachi nazorati ostida bo`lishi kerak. Bir tomondan bolaning yangi harakat vazifasini tushunib olishini ta’minlash lozim, ikkinchi tomondan bolada mustaqillik va uni mavjud real harakat imkoniyatlari hamda yuzaga keluvchi qiziqish, emotsiyalari asosida amalga oshirish, g`ayratini uyg`otish zarur. Ta’lim boladan diqqatni bir joyga to`plashni, faol tasavvur, faol fikrlashni, xotirani rivojlantirishni talab qiladi: masalan, agar ta’lim jarayoni qiziqarlilik kasb 4 etib, emotsional ruhda bo`lsa – emotsional; harakat namunasi tarbiyachi tomonidan obrazli tarzda ko`rsatilsa va bolalar tomonidan bajarilsa – obrazli; harakatli o`yin va ularni mustaqil bajarishda barcha mashq elementlarini bajarish izchilligi vazifalari tushunib va eslab qolinsa, og`zaki mantiqiy mashqlar bolalarning o`zlari tomonidan amalda bajarish bilan bog`liq bo`lsa – motor harakat. Buning uchun ta’lim erkin bo`lishi kerak, shundagina mashqlarni ongli, mustaqil bajarish mumkin. Bolalarga ta’lim berishda axloqiy tarbiya, bolaning ma’naviy tuyg`usi va ongini shakllantirish, uning oliyjanoblik va o`zaro yordam, maqsadga intilish, halollik, adolatlilik kabi axloqiy-irodaviy sifatlarini rivojlantirish bilan bevosita bog`liqdir. To`g`ri harakatlarga o`rgatishning butun jarayoni bolalarda estetik hislarni tarbiyalaydi. Bolalar asta-sekin egallab boradigan chiroyli harakatlar, aniq saflanish, ularning yoshiga xos o`yin obrazlarining ijodiy ifodaliligi, o`yinlarda she’riy matnlar, o`yin boshlanmalari, sanashmachoqlar – bularning hammasi bolalarda estetik didni tarbiyalash vazifasiga xizmat qiladi. Bolalar va tarbiyachilarning kostyumlari, jismoniy tarbiya qo`llanmalari va hokazolarning tashqi bezatilishi katta ahamiyat kasb etadi. Ta’lim jarayonini tashkil etish bolalarni ular kuchi yetadigan mehnat harakatlarida mashq qildirish imkonini beradi. Tarbiyachi bolalardan jismoniy tarbiya jihozlarini o`zlari tartibli va toza saqlashlarini (ixcham o`ralgan bayroqchalar, dazmollangan lenta, ro`molchalar va h.k.) muntazam talab qilib turadi. Bu haqida birinchi navbatda navbatchilar qayg`uradilar va zarur buyumlarni avaylab joylashtiradilar. Shu bilan birga ular barcha bolalar foydalanishlari qulay bo`lishi uchun predmet va inventarlarning joylashish tartibini ham e’tiborda tutadilar. Bolalar sharlar, to`plar va hokazolarni vaqti-vaqti bilan yuvib, yirik jihozlarni artib turadilar. Bunday tadbirda barcha tarbiyalanuvchilar tarbiyachi rahbarligida ishtirok etadilar. Shunday qilib, harakatlarga o`rgatish jarayonida bolalarda aqliy qobiliyat, axloqiy va estetik tuyg`ular rivojlanadi, o`z faoliyatiga ongli munosabat va shu bilan bog`liq ravishda maqsadga intilish, uyushqoqlik shakllanadi. Bularning hammasi o`zaro aloqadorlikda ta’lim jarayoniga umumiy yondashishni amalga 5 oshirilishi hisoblanadi. Mazkur jarayon har tomonlama rivojlangan shaxsning shakllanishiga xizmat qiladi. 6 1.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda jismoniy tarbiyasining umumiy nazaryasi Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi jismoniy tarbiyaning umumiy nazariyasi bilan yagona mazmunga va o‘rganish predmetiga ega, ayni paytda u 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar jismoniy tarbiyasi qonuniyatlarini va shunga muvofiq bolaning ta’lim va tarbiya jarayonidagi rivojlanishini boshqarishning umumiy qonuniyatlarini maxsus o‘rganadi. Bolalar jismoniy tarbiyasi nazariyasi har bir yosh bosqichini o‘rganib, ilmiy ma’lumotlar va amaliy tajribani umumlashtirib borib, jismoniy tarbiya vazifalarini belgilaydi, ularning mohiyatini, butun jismoniy tarbiya jarayonini tashkil etishning juda samarali vositalari va metodlarini, maqsadga muvofiq shakllarini kompleks ravishda ochib beradi. Sog‘lom, baquvvat, chiniqqan, xushchaqchaq, mehribon, tashabbuskor, o‘z harakatini yaxshi boshqara oladigan, jismoniy tarbiya va sport mashqlarini sevadigan, atrof-muhitda mustaqil harakat qila oladigan, maktabdagi o‘qishga hamda kelgusidagi faol ijodiy faoliyatga nisbatan qobiliyatli bola shaxsini shakllantirish, jismoniy tarbiyaning shaxsni har tomonlama rivojlantirish asoslari sifatidagi alohida ahamiyatini belgilab beruvchi muhim vazifasi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi ilk yoshdagi va maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning quyidagi psixofiziologik xususiyatlarini o‘z ichiga oladi: organizmning ish qobiliyati imkoniyatlari, yuzaga keluvchi qiziqish va ehtiyojlar, ko‘rgazmali harakat, ko‘rgazmali obraz va mantiqiy tafakkur formalari, ustun turuvchi faoliyat turining o‘ziga xosligi, bu faoliyat rivojlanishi bilan bog‘liq ravishda bola psixikasida muhim o‘zgarishlar kechadi va “Bolaning yangi oliy rivojlanish bosqichiga o‘tishi”ga tayyorlanadi. Shunga muvofiq bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi, jismoniy tarbiyani tashkil qilish va ularni optimal pedagogik sharoitlarda amalga oshirishning barcha formalari mazmunini ishlab chiqadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi har bir yosh bosqichdagi bolaning potensial imkoniyatlari qonuniyatlarini o‘rganib va hisobga ola borib, jismoniy tarbiyaning butun ta’lim-tarbiya kompleksi ilmiy asoslangan dasturi talablarini (harakat, ko‘nikma va malakalari, jismoniy 7 sifatlar, ba’zi elementar bilimlarni) ko‘zda tutadi. Ularni o‘zlashtirish bolalarni maktabda o‘qishi uchun zarur jismoniy tayyorgarlik darajasini ta’minlash imkonini beradi. Jismoniy tarbiya shaxsni har tomonlama tarbiyalash ishining muhim komponenti hisoblanadi, ayni paytda u aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasi vazifalarini kompleks tarzda hal etadi. Bolalar jismoniy tarbiyasini tashkil etishning turli shakllarida (mashg‘ulotlar, harakatli o‘yinlar, mustaqil harakat faoliyati va h.k.) tarbiyachining e’tibori fikrlaydigan, o‘z yosh imkoniyatlariga ko‘ra ongli harakat qiladigan, harakat ko‘nikmalarini muvaffaqiyat bilan egallaydigan, atrof-muhitda mo‘ljal ola biladigan, uchraydigan qiyinchiliklarni faol tarzda bartaraf etadigan, ijodiy izlanishga intiladigan bolani tarbiyalashga qaratiladi. Bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi to‘xtovsiz rivojlanmoqda va bola tarbiyasining turli tomonlarini qamrab oluvchi tadqiqotlar natijasida olinayotgan yangi bilimlar hisobiga boyib bormoqda. Bolalar muassasalarining ommaviy tajribasida sinovdan o‘tgan tadqiqot natijalari dasturlar, o‘quv qo‘llanmalari, darsliklarga kiritilmoqda va bolalar bilan ishlash amaliyotiga joriy qilinm1oqda. Bu butun ta’limtarbiya jarayonining taraqqiyotiga yordam beradi. Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi butun jismoniy tarbiya tizimini takomillashtirishga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida, oilada jismoniy tarbiyalashning asosiy vazifalari ularni sog‘lom va baquvvat qilib o‘stirish, ular organizmini chiniqtirish, ta’lim va tarbiyani to‘g‘ri tashkil etishdan iboratdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning sog‘lomlashtirish vazifalari - bu jismoniy tarbiyaning eng asosiy vazifasi bo‘lib, bola hayotini muhofaza qilish, uning sog‘lig‘ini mustahkamlash, organizmini chiniqtirish yo‘li bilan o‘zini himoya qilish va turli kasalliklarga chidamlilik xislatlarini oshirishdan iborat. Bola organizmining rivojlanishi o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgani sababli, uning vazifalari ancha aniqroq shaklda ifodalanadi; bola suyagini bexato va o‘z vaqtida qotishiga orqa umurtqadagi egik joylarning shakll anishiga, tovon yuzasining yaxshi rivojlanishiga, pay-bo‘g‘im apparatlarni pishitishga yordam ko‘rsatiladi. Tana qismlarining (proporsiyalar) to‘g‘ri nisbatda rivojlanishiga, 8 suyaklar o‘sishi va vaznini bir tartibga solishga yordam berish; barcha muskullar guruhini rivojlantirish (tana, oyoq, qo‘l va yelka kamari, panja, barmoqlar, tovon, bo‘yin, ko‘z, ichki organlar - yurak-qon tomirlar, nafas olish va boshqa muskullar); ayniqsa, zaif rivojlangan bukuvchi muskullar guruhining rivojlanishiga alohida e’tibor berish lozim. Yurak-qon tomirlari va nafas olish tizimlari faoliyatini takomillashtirishga yordam berish, ya’ni yurakka qon oqishini kuchaytirish, uning qisqarishi ritmini yaxshilash va to‘satdan o‘zgaradigan yuklamaga moslashish qobilyatini rivojlantirish; ko‘krak qafasi hatakatchanligini o‘stirish, chuqur nafas olish, uning ritmi barqarorligiga, o‘pka sig‘imini oshirishga yordam ber ish, burundan nafas olishni yaxshilash; ichki organlarning (ovqat hazm qilish, modda ajralish va boshqalar) to‘g‘ri ishlashiga yordamlashish; termoregulatsiya funksiyasining to‘g‘ri rivojlanishiga ko‘maklashish. Markaziy asab tizimining faoliyatini takomillashtirish: qo‘zg‘alish va tormozlanish, ularning harakatchanligi jarayonlarining muqobilligiga, shuningdek, harakat analizatori, sezgi organlarining takomillashuviga yordam berish. Ta’limiy vazifalar. Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayonida ta’limiy vazifalarni hal etish ham muhimdir. Chunonchi: harakat ko‘nikma va malakalarini shakllantirish, jismoniy sifatlar (chaqqonlik, tezkorlik, egiluvchanlik, muvozanat, ko‘z bilan chamalash, kuchlilik, chidamlilik)ni o‘stirish, to‘g‘ri qaddi-qomat, gigiyena ko‘nikmalarini tarbiyalash, jismoniy tarbiya haqidagi bilimlarni o‘zlashtirish. Bolalar asab tizimining plastikligi tufayli ularda harakat ko‘nikmalari nisbatan yengil shakllanadi. Ularning ko‘pchiligidan (emaklash, yurish, chang‘ida yurish, velosipedda sayr qilish va boshqalar) kundalik hayotda harakat vositasi sifatida foydalaniladi. Harakat ko‘nikmalari tashqi muhit bilan aloqani osonlashtiradi va uni bilishga yordam beradi: bola emaklab o‘zini qiziqtirgan narsalarga yaqinlashadi va ular bilan tanishadi; velosipedda sayr qila oladigan bolalar qor, shamollarni oson idrok etadilar; suzish chog‘ida esa bolalar suvning xossalari bilan tanishadilar. Jismoniy tarbiya mashqlarini to‘g‘ri bajarish muskullar, paylar, bo‘g‘imlar, suyak tizimini rivojlantirishga samarali ta’sir qiladi. Mustahkam shakllangan 9 harakat ko‘nikmalaridan foydalanish bolaga mashqlarni bajarishda jismoniy kuchni tejash va o‘yin faoliyatida e’tiborni kutilmagan vaziyatlarda yuzaga keladigan turli vazifalarni olishga yo‘naltirish imkonini beradi. Bolalarda 7 yoshgacha shakllangan harakat ko‘nikmalari maktabda ularni yanada takomillashtirish uchun zamin bo‘lib xizmat qiladi va kelajakda sportda yuqori natijalarga erishish imkonini beradi. Bolalarda harakat ko‘nikmalarining shakllanishi jarayonida birmuncha murakkabroq harakatlar va bu harakatlarni o‘z ichiga oluvchi turli faoliyat turlarini osongina egallash qobiliyati hosil qilinadi. Yosh guruhlarga oid harakat ko‘nikmalarining hajmi dasturda berilgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarda saflanish, umum-rivojlantiruvchi mashqlar, asosiy harakatlar, sport mashqlarini bajarish ko‘nikmalarini shakllantirish lozim. Bundan tashqari, bolalarni sport o‘yinlariga (Badminton, stol tennisi) va sport o‘yinlari elementlari (basketbol, xokkey, futbol, voleybol)ni bajarishga o‘rgatish zarur. Harakat ko‘nikmalari hajmi maktabgacha ta’lim muassasalarida sharoitning mavjudligi, bolalarning jismoniy tayyorgarligi, tarbiyachilarning malakasi, ota- onalar yordamiga qarab kengaytirilishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarni, o‘tirgan, turgan holatda va yurganda qaddi-qomatni to‘g‘ri tutish ko‘nikmalariga o‘rgatish muhim. Bolalarda sport mashg‘ulotlariga muhabbat, ularning natijalariga, sportchilarning yutuqlariga qiziqishini tarbiyalash lozim. Jismoniy tarbiya jarayonida axloqiy, aqliy, estetik va mehnat tarbiyasini amalga oshirishning katta imkoniyatlari mavjud. Mashqlarni bajarish jarayonida bolalarda xarakterning ijobiy xususiyatlari (uyushganlik, intizomlilik, kamtarlik, ko‘ngilchanlik va hokazo) va axloqiy fazilatlari – halollik, haqqoniylik, o‘rtoqlik hissi, o‘zaro yordam, jamoada shug‘ullanish malakasi, jismoniy inventarni ehtiyot qilish, topshiriqni mas’uliyat bilan — botirlik, qat’iylik, o‘z kuchiga ishonch, qiyinchiliklarni yen- gishda sabotlilik, chidamlilik va boshqalarni namoyon qilish uc- hun juda qulay sharoit yaratiladi. To‘g‘ri tashkil etilgan jismoniy tarbiya bolalarning aqliy o‘si shiga yordam beradi, chunki asab tizimi va boshqa organ hamda tizimlarning normal 10 faoliyati uchun qulay sharoit yaratiladi, bu esa yaxshiroq idrok etish va eslab qolishga yordam beradi. Bolalarda barcha ruhiy jarayonlar (idrok, tafakkur, xotira, xayol va boshqalar), shuningdek, tafakkur jarayonlari (kuzatish, taqqoslash, analiz, sintez, umumlashtirish va boshqalar) rivojlanadi. II BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING JISMONIY TARBIYANI RIVOJLANTIRISH USULI 11 2.1 Maktabgacha yoshdagibolalarning jismoniy rivojlantirish monitoringini olib borish Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalar salomatligiga barcha hodimlar jamoasi mas’ul hisoblanadi. Tashkilot hodimlari mudiradan tortib to texnik hodimlargacha hammasi har bir bolaning hayotini muhofaza qilish va sog‘ligigni mustahkamlash haqida qayg‘urishga da’vat etilgan. Bolalarni jismoniy sog‘lom o‘sishi va rivojlanishi uchun tashkilot rahbari jismoniy tarbiyaga doir barcha ishlarni tashkil etishga javobgardir. Tashkilot hamshirasi va pedagog hodimlar doimi bolalarning sog‘ligini nazorat qilib turishadi. Bularga qo‘shimcha tarzda maktabgacha ta’lim tashkilotlarida yiliga ikki marta bolalarning jismoniy rivolanishini monitoring o‘tkazish bolalar sog‘lom rivojlanishining asoslaridan biri hisoblanadi. Monitoringni tashkil etish sentyabroktyabr va aprel-may oylarida yani o‘quv yil boshi va oxirida o‘tkazilgani maqsadga muvofiq hisoblanadi. Jismoniy rivojlanish monitoringi jismoniy tarbiya yo‘riqchisi,maktabgacha ta’lim tashkiloti hashirasi va guruh tarbiyachisi tomonidan tashkil etiladi. Jismoniy rivojlanish monitoringini o‘tkazishdan maqsad bolalar bilan jismoniy tarbiya va jismoniy tayyorgarlik ishlarini samarali tashkil etishdan iborat. Pedagogik jarayonni qurishning bir qismi sifatida monitoringni yaratish zamonaviy maktabgacha ta’limning dolzarb ehtiyojidir. Ushbu texnologiyadan bolalarni rivojlantirish, tarbiyalash va o‘qitish samaradorligini nazorat qilishning asosiy usuli sifatida foydalanish eng muhim insonparvarlik tamoyilini to‘liq amalga oshirish imkonini beradi. Pedagogik monitoring ta’lim standartlariga qaraganda kuchliroq usuldir. Bu nafaqat tez kuzatish imkonini beradi balki, ta’lim faoliyati jarayoni va dinamikasi, shuningdek, bolaning sog‘lig‘i va aqliy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan taqdirda uni o‘z vaqtida tuzatish imkonini beradi. Sog‘liqni saqlash texnologiyalariga qo‘shimcha ravishda, monitoring usulidan foydalanish maqsadga eng qisqa yo‘l bilan yondashish imkonini beradi. Psixologik-pedagogik monitoringning asosiy maqsadi bolalarning sog‘lig‘i va psixologik farovonligiga 12 mumkin bo‘lgan salbiy ta’sirlarning oldini olish uchun o‘quv va dam olish faoliyatini, shuningdek, maktabgacha ta’lim tashkilotining atrof-muhit sharoitlarini o‘z vaqtida tuzatishdir. Ammo, bundan tashqari, monitoring bolalar bilan jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish ishlarining eng samarali texnologiyalari va usullarini aniqlash imkonini beradi. Monitoringni olib borishda ikki xil nazorat turi mavjud: Natijalarni nazorat qilishdan ko‘ra jarayonni boshqarishni tashkil qilish qiyinroq. Shuning uchun amalda ikkinchisiga ko‘proq afzallik beriladi. Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, hozirgi vaqtda nazorat qilish usuli jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish tadbirlarining sifati va samaradorligini baholash uchun maqbuldir, chunki u bunday natijalarga nima olib kelganini, nima va qaysi davrda og‘ishlarni to‘liq aniqlashga imkon bermaydi faoliyati kuzatildi va bu faoliyat qanday oqibatlarga olib keladi. Pedagogik monitoring natija va jarayonni boshqarishning optimal kombinatsiyasiga erishishga imkon beradi, faoliyatni takomillashtirish va uning rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Uning maqsadi shunchaki faoliyat qanday amalga oshirilayotgani va uning natijalari qanday ekanligini bilish emas. Bu pedagog va umuman maktabgacha ta’lim tashkiloti imkoniyatlarini kengaytiradigan yangi faoliyat loyihasini yaratishdan iborat. Shunday qilib, nazorat qilish usuli sifatida monitoring nafaqat boshqariladigan ob'ektlar haqidagi bilimlar bilan to‘yingan, balki aniq tadqiqotni ham o‘z ichiga oladi. Bu sizga kerakli aks ettiruvchi natijaga erishish va shu asosda yangi amaliyot uchun ko‘rsatmalar ishlab chiqish imkonini beradi. Monitoringni samaradorlikni baholashda aniqlikka olib boradigan yo‘l sifatida ta’riflash mumkin. Mezon va ko‘rsatkichlarni tanlash ko‘p jihatdan xodimlarning malaka darajasiga, ularning kasbiy mahorati darajasiga, shuningdek tashkilotning tashkiliy madaniyati darajasiga bog‘liq bo‘lib, ularning eng muhim ko‘rsatkichi jamoaning ish qobiliyatidir faoliyatini munosib baholaydi. Monitoring bolalarning jismoniy fazilatlarini baholash imkonini ham beradi. Jismoniy sifatlarning rivojlanishi kuch, chidamlilik, moslashuvchanlik, epchillik, tezlik ko‘rsatkichlari dinamikasi bilan baholanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasi ham aqliy rivojlanish darajasini, shuningdek, bolada 13 ma’lum moyilliklarning mavjudligini ko‘rsatadi. Masalan, chaqqonlik tez o‘rganish qobiliyatini rivojlantirishni ko‘rsatadi. Bolalarning jismoniy rivojlanishini baholashda quyidagilar hisobga olinadi: - tana uzunligi va vazni, ko‘krak qafasi atrofi va 3 yoshgacha bo‘lgan bolalarda bosh atrofi; - funksional ko‘rsatkichlar: o‘pkaning hayotiy sig‘imi, chidamlilik koeffitsienti, qo‘llarning mushak kuchi va boshqalar; - teri osti yog‘ qatlamining rivojlanish darajasi, to‘qimalarning tuzilishi, mushaklarning rivojlanishi, mushaklarning tonusi, holati va tayanch-harakat tizimi maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishini monitoringi mazmuni 6 ta ish yo‘nalishidan iborat: 1. Bolalar salomatligi holati; 2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy tayyorgarlik diagnostikasi; 3. Pedagoklarning kasbiy kompetensiyasi; 4. Jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish ishlari sifati; 5. Uzluksiz ota-onalar bilan ishlash; 6. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishi uchun sharoit yaratish. Monitoring texnologiyasini o‘zlashtirish maktabgacha ta’lim tashkiloti har bir tarbiyachisiga nafaqat o‘zining pedagogik faoliyati sifatini oshirishga, balki har bir o‘quvchining jismoniy tarbiya jarayonini farqlash va individuallashtirishga imkon beradi. Jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish ishlarini monitoring qilishning mohiyati bolalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni davriy ravishda to‘plash va umumlashtirish, ularning rivojlanish dinamikasini va sog‘lig‘ini kuzatish, pedagogik xulosalarni shakllantirish va tegishli tuzatish tadbirlarini o‘tkazishdan iborat. 2.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarda milliy harakatli o‘yinlar yordamida jismoniy rivojlanish metodi 14 Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy va barkamol bo‘lib rivojlanishi uchun eng zarur bo‘lgan jismoniy rivojlanishnig ahamiyati va ayni jismoniy tarbiya jarayonlarini milliy harakatli o‘yinlar orqali tashkil etish haqida. Ushbu maqola bo‘yicha tavsiyalar avvalo o‘sib kelayotgan barkamol avlodning kelajagiga e'tiborsiz bo‘lmagan ota-onalar va tarbiyachi pedagoglar uchundir. Kalit so‘zlar: Maktabgacha ta’lim tashkiloti, bolalar, ota-onalar, tarbiyachi, pedagoglar, milliy harakatli o‘yinar, jismoniy rivojlanish, jismoniy kamolot,jismoniy tarbiya, jismoniy harakatlar, jismoniy sifatlar, xalq o‘yinlari, harakatlar ta’lim - tarbiya, kamolot, urf odatlar, an'analari. Yurtboshimiz Sh .Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda: "Yoshlarga milliy vatanparvarlik ruhida ta’lim berish bugungi kunning jiddiy vazifalaridan hisoblanadi". Darhaqiqat Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim tarbiya berishda va ularni jismonan sog‘lom va barkamol qilib tarbiyalashda milliy urf odatlarimizning va qadriyatlarimizning ahamiyati juda katta hisoblanadi. Bu borada Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh va rivojlanish xususiyatlari inobatga olinishi ahamiyatga molik. Bolalarning jismonan yetuk bo‘lishi ularning aqliy jihatdan kamol topishiga zamin yaratadi.Bu borada ota onalardan va tarbiyachi pedagoglardan yuksak bilim va mahorat talab etiladi . Tarbiyachi va ota onalar o‘zaro hamkorlikda bolaning sog‘lom turmush tarzini to‘g‘ri tashkil etishi,ularning qiziqishlari bilan o‘rtoqlashishi ,uning imkoniyat darajalarini hisobga olgan holda bolalarni ma’lum yo‘nalishga yo‘naltirishi va ularga yuklamalar berishi lozim bo‘ladi . Bolaning rivojlanishi turli jarayonlarda turlicha kechadi ,shuning uchun bolaning rivojlanishi uzluksiz va samarali kechishi uchun bolalarga tarbiyachi va ota onalar ularni qiziqtira oladigan va rivojlantira oladigan o‘yinlardan foydalana olishi kerak.Albatda ota onalar va tarbiyachilar bu kabi o‘yinlarni milliyligimiz , madaniyatimizga xos va mos holatda tashkil etsalar maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ushbu ishlar muvaffaqiyatli kechishi uchun bolalarning dastlabki yoshidanoq milliy o‘yinlar vositasi sifatida jismoniy tarbiyani tashkil etshi lozim. Shuning uchun xalqimizning asrlardan –asrlarga o‘tib kelayotgan milliy madaniy o‘yinlarini yosh 15 avlodga to‘la qonliligicha namoyon etib bera olishimiz bugungi kunning asosiy talabi desak adashmaymiz. Chunki milliy o‘yinlar orqali bolalarda jismoniy tarbiya shakillanishidan tashqari vatanga bo‘lgan muhabbat, uning tarixiga qiziqish, va uning merosini asrab avaylash tuyg‘usi shakllanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy hayot faoliyatini maktabgacha davrda o‘yin egallaydi . Maktabgacha ta’lim yoshi davrida o‘yin orqali bolalarga tarbiyaning barcha turlari berib boriladi, mehnat tarbiyasi ,aqliy tarbiya ,estetik tarbiya shular jumlasidandir.Maktabgacha yosh davrda bolalarda organizmni umumiy rivojlanishi jadal kechadi .Shuning uchun ham bu davrda harakatli o‘yinlarni o‘rgatib borish qulaydir. O‘zbek mlliy xalq o‘yinlarining ahamiyati bolalar uchun juda katta . Milliy o‘yinlar bolalarda ularning jismoniy emas balki ularning ruhiy va aqliy faoliyatiga ham oz ta’sirini ko‘rsatadi . Bola milliy o‘yinlar orqali voqelikni tushuna boshlaydi ,yani atrof muhitni anglay boshlaydi . O‘yindagi o‘xshatishlar orqali bolalarda taqlid qilishga bo‘lgan qiziqish ortadi. O‘yinning sodda va oson bo‘lishi uning qiziqarliligini oshiradi, va bu bola hayot faoliyatida , kattalar uchun mehnat va o‘quv faoliyati singari asosiy o‘rinni egallab boradi.O‘yin bulardan tashqari bolalarda hulq atvorning ijobiy tmondan o‘zgarishiga sabab bo‘ladi . Chunki aniq maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatda bola xulq atvor ko‘nikmalarini tez va oson o‘zlashtiradi. Bu kabi milliy xalq o‘yinlarimizni quyidagi misollar orqali ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi Misol uchun: Xo‘rozlar jangi O‘yin haqida tushuncha: Diametri 3-4 m li doira o‘rtasida 2 o‘yinchi turadi. O‘yin maqsadi: O‘yindan asosiy maqsad muvozanatni yo‘qotishga erishish hamda doiradan chetga chiqarish. Qaysi o‘yinchi buni birinchi bo‘lib uddasidan chiqsa, g‘olib bo‘ladi. Qoidasi. Ataylab qo‘pol turtkilar qilish man etiladi. O‘yinni faqat xushtakdan keyin boshlash kerak. Boshqacha usullar. -xakkalashda oyoklarni ikki martadan ortiq almashtirish mumkin emas. O‘jarlar. O‘yin haqida tushuncha: Ikki o‘yinchi bir- birining qarshisiga o‘tiradi. Oyoq panjalarini o‘zaro birlashtirib, qo‘llari bilan orqaga tayanadi. 16 Xushtak chalinishi bilan o‘yinchi raqibini oyog‘i bilan itara boshlaydi. Qoidasi:Kaysi o‘yinchi birinchi bo‘lib raqibini oyog‘ini siltab tashlasa g‘alaba qozonadi. Boshqacha usullar. -O‘yinchi qo‘li bilan orqaga tayanmaydi. Uning qo‘llari boshi uzra bo‘ladiki, u o‘yinga murakkablik kasb etadi. Ro‘molchani tort. O‘yin haqida tushuncha: Qatnashuvchilar juftliklarga bo‘linadi. Har bir o‘yinchining vazifasi raqibidan ro‘molchani tortib olish. Ro‘molchani birinchi bo‘lib tortib olgan g‘olib sanaladi. Qoidasi: Raqibni qo‘lidan ushlab olish, turtib yuborish man etiladi. Boshqacha usullar. -tizzalab o‘ynash mumkin -ro‘molchani o‘yinchining oyog‘iga bog‘lash mumkin. - ikkala oyog‘i bilan raqibga tayanish mumkin. Oq terakmi, koʻk terak? O‘yin haqida tushuncha: Bu oʻyinda ishtirokchilar boʻyi, kuchi va chaqqonligiga qarab teng 2 jamoaga boʻlinib (har jamoada 10 dan 20 tagacha bola qatnashadi), 15– 20 m oralikdagi masofada qoʻl ushlashib saflanib turadilar. Birinchi jamoa sardori 2-jamoadan birining otini aytib chaqiradi: Oq terakmi, koʻk terak! Bizdan sizga kim kerak? Sizdan bizga, "falonchi" kerak.Shundan soʻng oʻsha chaqirilgan bola yugurib kelib, raqib jamoa aʼzolarining qoʻl ushlashib turgan yerini koʻkragi bilan uzishga urinadi. Agar qoʻllar ushlangan joyidan uzilib ketsa, raqib tomondagi bolalardan xohlaganini oʻz jamoasiga olib ketadi, uzolmasa, oʻzi oʻsha jamoada qoladi. Oʻyin shu tariqa navbat bilan davom etadi. Qaysi jamoada oʻyinchilar qolmasa, oʻsha jamoa yut-qazgan boʻladi. Bundan xulosa bo‘ladiki ayni Maktabgacha yoshdagi bolalarning hoyotiy faoliyati uchun milliy harakatli o‘yinlarning ahamiyati juda muhim. Bola ta’lim tarbiya olishdaham, o‘z o‘zini anglashda ham bu kabi o‘yinlarning tez tez o‘tkazilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ta’limiy tarbiyaviy ishlarida tarbiyachilar bu kabi o‘yinlarni tashkil etish tarbiyachilar uchun ham murakkablik qilmaydi. .Bundan tashqari milliy o‘yinlar orqali bolalarda jismoniy tarbiya shakillanishi bilanbirgalikda, vatanga bo‘lgan 17 muhabbat, uning tarixiga qiziqish, va uning merosini asrab avaylash tuyg‘usi shakllanib boradi. 2.3 Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar jismoniy tarbiyasining asosiy xususiyatlarini shakllantirish usuli Jismoniy barkamollik salomatlik garovi bo‘lib, u shaxsni har tomonlama rivojlantirish va yoshlarni tarbiyalashga yordam beradi. Tarbiya jarayonining bosh 18 vazifasi-tarbiyaviy faoliyatning dinamizmi va barqarorligini kuchaytirish, tarbiyaning yuqori natijalarini kafolatlash. Bu esa talabaning individual xususiyatlarini hisobga oluvchi pedagog shaxsiyatiga asoslanadi. Salomatlik inson hayotida, ayniqsa, yoshligida muhim rol o‘ynaydi. Salomatlik darajasi insonning kasbiy yetukligi va ijodiy o‘sishiga sabab bo‘ladi. Jismoniy yetuklikka intilish deganda insonni turli hayotiy sharoitlarga optimal moslashuvini ta’minlovchi va faol ijodiy turmush, o‘quv va kelajakdagi mehnat faoliyati, hayotdagi o‘rnining manbasi hisoblanuvchi jismoniy holati, jismoniy va funktsional tayyorgarligi, gavda tuzilishi va jismoniy rivojlanishini yaxshilovchi pedagogik jarayon tushuniladi. Jismoniy tarbiyaning o‘ziga xos xususiyati ,vazifasi kuch, tezlik, chidamlilik, chayirlik, chaqqonlik kabi sifatlarni tarbiyalashdir. Bu vazifa har tomonlama komil shaxsni tarbiyalash bilan chambarchas boliqdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismonan va ruhan solomlashtirish, bolaning harakat sohasini rivojlantirish, chaqqon, kuchli, jasur bo‘lishdek hayotiy ehtiyojlar asosida harakatga bo‘lgan qiziqishini kuchaytirishning samarali vositalarini izlab topish dolzarb masala hisoblanadi.Bolalik davridan boshlangan jismoniy tarbiya mashulotlari ayniqsa foydalidir. Badantarbiya, ochiq toza havoda sayr qilish, sport o‘yinlari kabi chiniqtiruvchi mashulotlar bilan shuullanish – uzoq umr va salomatlikni ta’minlovchi omillardandir. 4,5-5 yoshlarga kelib bolalarning harakatlari ancha muvofiqlashib qoladi, ular sakrash, to‘siqlar osha sakrab o‘tish, to‘pni ilish ko‘nikmalarini o‘zlashtiradilar. 6 yoshlilarda engillik paydo bo‘lib, yugurish ritmi barqarorlashadi, yon tomonga tebranishlar kamayadi, ular balandlikka, uzunlikka, to‘siqlar osha sakraydilar, koptokni nishonga urishni o‘zlashtiradilar, ko‘z bilan mo‘ljal olish kuchayadi. Katta maktab yoshidagi bolalarning kichiklarga qaraganda gavdasi baquvvat, mushaklari mutanosib rivojlangan. Yurish va yugurish choidagi asosiy harakatlari asta-sekin avtomatik darajasiga etadi, harakatlar muvofiqligi kuchayadi, qo‘l mehnatiga qobiliyat sezilarli darajada ortadi. Turunlik ortgani uchun oddiy muvozanat mashqlarini, chaqqonlik bilan yugurishni amalga oshirish osonlashadi. Bolalar 19 chidamliroq bo‘la boradilar, biroq ular dastlabki holatlarini tez-tez o‘zgartirib, rang- barang harakatlarni bajarishlari lozim. Bu yoshda ularning faoliyati asta - sekin mazmun bilan boyib, ongliroq bo‘la boradi. Jismoniy tarbiya va sport sohasining ko‘pgina olimlari fikricha, o‘sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy tarbiyalashdan maqsad shaxsning jismoniy va ma’naviy madaniyati asoslarini shakllantirish, salomatlik zahiralarini solom turmush tarzida faol hamda uzoq muddat davomida amalga oshirilayotgan qadriyatlar tizimi sifatida yuksaltirishdan iboratdir. Ularning mulohazalaridan kelib chiqib, maktabgacha yoshdagi bolalarga nisbatan tatbiq etilsa, jismoniy tarbiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan tarkib topadi.  bolalarda salomatlik, jismoniy tarbiya va sport qadriyatlarini o‘zlashtirishda ongli ehtiyojni shakllantirish;  boladagi jismoniy sifatlar, harakat ko‘nikma va malakalari rivojining zarur hamda etarli darajasini ta’minlovchi jismoniy imkoniyatlarning tabiiylikka muvofiq va individual - mos rivojlantirilishi;  maktabgacha yoshdagi bolalarga umumiy jismoniy ma’lumotlarni berish, bunda ularning jismoniy tarbiyasiga oid aqliy, texnologik, axloqiy, etik va estetik qadriyatlarni o‘zlashtirishiga erishish;  bilimlarning mustaqil mashulotlar o‘tkazishning boshlanich ko‘nikmalari darajasida dolzarblashuvi. Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasi tizimi, tuzilishining innovastion qo‘shimchalariga xos asosiy muammolar quyidagilardir: a) bolalarning psixik rivojlanishi jarayoni sharoitlarini maqbullashtirish uchun jismoniy tarbiya vositalaridan foydalanish imkoniyatlari; b) maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy sifatlarini rivojlantirish va asosiy harakatlarini shakllantirishning yosh xususiyatlari; v) maktabgacha bolalar muassasalarida jismoniy tarbiyaning metodologik muammolari; 20 g) maktabgacha jismoniy tarbiya mutaxassislarini tayyorlashning tashkiliymazmuniy asoslari. Jismoniy tarbiya mazmuni ijtimoiy tashkiliy tajribaning muddat qisimligi odam salomatligini saqlashni va mustaxkamlashni, shuningdek harakat madaniyatini ta’minlovchi bilimlar, malakalar, ko`nikmalarni o`z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya pedagogikasida bola egallashi lozim bo`lgan madaniygigienik ko`nikmalarning quydagi guruhlariga ajratiladi: a) ovqat yeyish ko`nikmalari (ovqatni tartib bilan olish, yaxshilab chaynash, qoshiqdan, sanchqidan, salfetkadan foydalanish va hokazo:) b) o`z tanasini parvarish qilish ko`nikmalari (yuvinish, soch tarash va hokazo:) v) xonada tartibga rioya etish, kiyimdan foydalanish va unga qarash ko`nikmalari (tez kiyinish va yechinish, ko`nikmalarni tartibli, ozoda saqlash va hokazo.) Bolalar harakat ko`nikmalari va malakalarini egallaydigan jismoniy mashqlar ham belgilanadi: a) asosiy harakatlar (yurish, yugurish, sakrash, tirmashib chiqish, uloqtirish,muvozanatni saqlash mashqlari): umumiy rivojlantiruvchi mashqlar, safga turish va qayta safga turish: b) sport mashqlari (suzish, chang`ida yurish, konki uchish va hokazolar). Harakatli o`yinlar(syujetli, syujetsiz, sport tarkibiy qismlari bo`lgan o`yinlar va boshqalar) ham ko`rsatilgan, yozgi va qishki davrda uchastka tashqariga qilinadigan uzoq sayrlar ko`zda tutilgan. Jismoniy tarbiya ishining mazmunini belgilab beruvchi asosiy xujjat “Bolalar bog`chasida tarbiya va ta’lim dasturi”dir. U bolalarni izchil harakat malakalari va ko`nikmalariga o`rgatish imkonini beradi, harakatlarning muvofiqligini rivojlantiradi va makonda yo`l topishni rivojlantiradi, jismoniy sifatlar (chaqqonlik, tezlik, chidamliliklar)ni tarbiyalaydi. Maktabgacha yoshdagi bolaning o`sib boryotgan organizmi to`laqonli uyqu va muntazam ovqatlanishga ehtiyoj sezadi, chunki biror faoliyatga sarflangan kuch quvvatning o`rnini to`ldirish bilan birga 21 o`sish va rivojlantirish jarayonlari bilan bog`liq qo`shishga kuch-quvvat xam zarur bo`ladi. Bola bosh miyasi qobig`ining asab to`qimalari uzoq vaqt faoliyat holatida bo`la olmaydi. Kichik yoshdagi bolalarda ayniqsa yorqin namoyon bo`ladigan asab jarayonlarini kuchaytirish faqat bevosita xarakat qilayotgan to`qimalarning tezcharchashiga emas, shu bilan birga miya qobig`ining charchashiga xam olib keladi. Bola bosh miyasi asab to`qimalarining ishchanlik xarakati kattalarnikiga qaraganda ancha pastdir. Bola bosh miyasi qobig`i faol shakllanadi. Katta miqdordagi shartli reflektor aloqalari vujudga keladi, bu esa qo`shimcha asab sarfini talab qiladi. Bolalar bunday o‘yinchoqlar bilan qiziqib shuullanadilar. Biror mustaqil o‘yinlarda bolalar darhol faollik va tashabbuskorlikni namoyon eta olmaydilar, ularning xarakatlari bir turli va cheklangan. Lekin kattalarning topshiriini bajarish bilan boliq o‘yinlarda bolalarning harakatlari aniq maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi, ular harakatlarni bir necha bor takrorlab, harakat ko‘nikmalarini mustahkamlaydilar, chaqqonlik, epchillikni rivojlantiradilar. Bolalar hatto o‘zlari o‘yin bilan mashul bo‘lgan vaqtlarida ham ularga rahbarlik qilib turish juda muhim. Ulardan ayrimlarining o‘yinini murakkablashtirish, boshqalariga boshlagan ishini oxiriga etkazishini o‘rgatish, uchinchisi agar jimgina o‘ynayotgan bo‘lsa, gaplashib turish maqsadga muvofiq. Ko‘pincha mustaqil o‘yinlarda bolalar noto‘ri va hatto xavfli harakatlarni ham bajaradilar: kursi yoki xoda ustidan butun oyoq kaftiga tayangan holda deyarli to‘ri oyoq bilan sakrab tushadilar; erdan butun oyoq kafti bilan itarilib yuguradilar. Bunday hollarda har xil yo‘llardan foydalaniladi: katta odam o‘zi o‘yinga kirishadi; bolalarga ular taqlid qila oladigan biror tanish va yaqin obrazni eslatadi (mushuk qanday yumshoq sakrashini, qushchalar qanday shovqinsiz uchishlarini) Bolalarga o‘rgatilishi kerak bo‘lgan dastlabki o‘yinlar muayyan syujet va qoidalarga ega bo‘lmaydi. Bola oddiy, qiziqarli topshiriqlarni bajaradi: kelib, o‘yinchoqni qo‘liga oladi, kattalar oldiga yugurib borib, ular qo‘lida nima yashirilganligini ko‘radi. («Bayroqchani ol», «Mening yonimga yugur», «Bayroqchani top»). 22 O‘yinlarni o‘rgatishda muayyan izchillikka rioya qilish kerak. Masalan, «meni tutib ol» o‘yini «seni tutib olaman» o‘yiniga qaraganda soddaroq. Birinchi xolatda bola o‘zidan katta kishini tutib olishi lozim; ikkinchi o‘yinda tutilish xavfi yuzaga keladi, shuning uchun bola ko‘proq jismoniy kuch sarflashiga to‘ri keladi. O‘yinlar tobora mazmunan boyroq va xilma- xilroq bo‘lib borishi, yanada murakkabroq topshiriqlarni o‘z ichiga olishi zarur. Agar bola dastlab o‘yinchoqni olish uchun o‘zi istagan sur’atda yugurgan bo‘lsa, o‘yin yaxshi o‘zlashtirilib olinganidan so‘ng yugurish sur’atini kattalar belgilashi kerak. Ayni vaqtda syujetli – rolli o‘yinlarda bolaning o‘yin va, ayniqsa, real (haqiqiy) o‘zaro munosabatlari tajribasi tafakkurning alohida xususiyati asosini tashkil etib, u tufayli boshqa kishilarning nuqtai nazari o‘rganiladi, ularning keyingi xatti – harakatlarini oldindan qo‘ra bilish va shunga qarab o‘z xatti – harakatlarini shakllantirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Rolli o‘yin tasavvurning rivojlanishida belgilovchi ahamiyatga ega. o‘yin faoliyatida bola bir xil predmetlarni boshqalari bilan almashtirishni, o‘ziga har turli rollarni olishni o‘rganadi. Bularning barchasi tasavvurning rivojlanishiga yordam beradi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘yinlarida o‘rinbosar predmetlar ham, ko‘pgina boshqa o‘yin harakatlari ham shart emas. Bolalar predmetlar va ular bilan boliq faoliyatlarni tenglashtirib, o‘z tasavvurlarida yangi vaziyatlarni yuzaga keltira boshlaydilar. O‘yin ichki tomondan amalga oshirilishi mumkin. Bola shaxsining rivojlanishiga o‘yinning ko‘rsatadigan ta’siri shundan iboratki, u orqali bola kattalarning yurish – turishi, o‘zaro munosabati bilan tanishadi, bular uning o‘z xattiharakatlari uchun namuna bo‘lib xizmat qiladi; bola o‘yinda muloqot olib borishning asosiy ko‘nikmalarini, tengdoshlari bilan munosabat o‘rnatish uchun zarur sifatlarni o‘zlashtiradi. Bolani butunlay qamrab olgan o‘yin uni zimmasidagi rolga muvofiq qoidalarga bo‘ysunishga majburlaydi, his-tuyularning rivojlanishi hamda xattiharakatlarni iroda orqali boshqarish qobiliyatining takomillashishiga ko‘mak beradi. O‘yin faoliyati tarkibida o‘quv faoliyati ham shakllana boshlaydi va keyinchalik u etakchi o‘rinni egallaydi. o‘quv elementlarini katta odam kiritadi, ular 23 o‘yin mohiyatidan bevosita kelib chiqmaydi. Maktabgacha yoshdagi bola o‘ynab turib o‘qiydi – u o‘qishga xuddi muayyan qoidalari mavjud bo‘lgan o‘ziga xos rolli o‘yinga qaraganday qaraydi. Biroq mazkur qoidalarga amal qilish asosida bola o‘zi sezmagan holda eng sodda o‘quv faoliyatlarini o‘zlashtiradi. Maktabgacha yoshdagi bolada o‘qishga ishtiyoq paydo bo‘lib, dastlabki bilimlar shakllana boshlaydi. Xulosa Shuni alohida ta’kidlash lozimki, ilmiy – uslubiy adabiyotlar tahlili davomida ma’lum boʻldiki, 5-7 yoshli bolalarning jismoniy rivojlanishi va jismoniy tayyorgarligi boʻyicha yetarlicha ma’lumotlar juda kam. Maktabgacha tarbiya muassasalarida mashgʻulotlarni tashkil etish masalalari ishlab chiqilmagan, pedagogik jarayon yoʻnalishlari boʻyicha ilmiy tasdiqlangan ma’lumotlar yetarli emas. Aniqlandiki, 5-7 yoshli bolalarning jismoniy rivojlanishi va jismoniy tayyorgarlik darajalari dastur talablariga muvofiq emas. 24 Tezkorlik sifati 18,2-51,8%; 24,3-27,2%; 29,0-26,7% ga, koordinatsion qobiliyatlar 40,3-38,7%; 32,8-29,7%; 17,3-17,9% ga, tezkor-kuch sifati (joyidan turib uzunlikka sakrash) 28,9-61,7% ga, 6-18,1%, 15,0-13,5% ga kam. Jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik koʻrsatkichlari oʻrtasida koorelyatstsion bogʻliqlik (oʻrta va yuqori) darajasi borligi aniqlandi. (r=0,35 dan r=0,95 gacha). Shu bilan birga 5 yoshdagi oʻgʻil bolalar va 7 yoshdagi qiz bolalarda harakat tezligi hamda chaqqonlik, tezkor-kuch sifatlari koʻrsatkichlari oʻrtasida nisbatan past darajada oʻzaro bogʻliqlik kuzatilganligini belgilab oʻtish joiz.5-7 yoshdagi oʻgʻil va qiz bolalarning jismoniy rivojlanishi hamda jismoniy tayyorgarligini baholash mezonlari ishlab chiqildi. Har tomonlama jismoniy tayyorgarlik koʻrsatkichlari mezonlari shartli ravishda Maktabgacha ta’lim vazirining 2018 yil 18 iyundagi 1-sonli ―Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qoʻyiladigan davlat talablari‖ me’yoriy xujjatda belgilab qoʻyilgan. Salomatlik pasporti‖ ishlab chiqilgan. U bolani maktabgacha ta’lim muassasasiga kelgan vaqtdan boshlab to bitirgunga qadar olib boriladi. Shu orqali maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarining jismoniy tayyorgarligini yakka tartibda baholash imkoni yaratiladi. Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarining jismoniy tarbiya jarayoniga milliy oʻyinlar (10-30%) va musobaqa tarzidagi oʻyin uslublarini kiritish bolalarda mashgʻulotlarga boʻlgan qiziqishini uygʻotishga, ularning umumiy jismoniy tayyorgarligini oshirishga hamda dastur materiallarini yanada mustahkam egallashga yordam berdi Adabiyotlar ro‘yxati: 1. “Maktabgacha ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya” Tuzuvchi-mualliflar: T.S.Usmonxo‘jayev, S.T.Islomova. T.: “Ilm Ziyo” nash. 2006. 2. “Maktabgacha yoshdagi bolalarning umumiy va kengaytirilgan jismoniy tarbiyasi”. Tuzuvchi-mualliflar: K.M.Mahkamjonov, M.Sh.Rasuleva va bosh. T.: “Ilm Ziyo” nash. 2006. 3. “Maktabgacha ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya” Tuzuvchi-mualliflar: T.S.Usmonxo‘jayev, S.T.Islomova. T.: “Ilm Ziyo” nash. 2006. 25 4. “Maktabgacha yoshdagi bolalarning umumiy va kengaytirilgan jismoniy tarbiyasi”. Tuzuvchi-mualliflar: K.M.Mahkamjonov, M.Sh.Rasuleva va bosh. T.: “Ilm Ziyo” nash. 2006. 5. “O‘zbekistonda maktabgacha ta’lim tizimini modernizatsiyalash-yuksak ma’naviyatli kelajak avlodni tarbiyalash negizidir” mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Toshkent, 2009. 6. “Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlash” (metodik tavsiya). G.Q.Jalolova. Toshkent, 2004. 7. “Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlash” (metodik tavsiya). G.Q.Jalolova. Toshkent, 2004. 8. 1. Sadikovich S. S. Physical Culture and Sports as the Basis for a Healthy Lifestyle for Young People. – 2022. 9. Усмонов Ш. Х., Самадов С. С., Фармонов А. Ч. Физкультурноспортивные интересы и мотивационные установки студентов //Вопросы науки и образования. – 2021. – Т. 4. – С. 129. 10. Самадов С. Ўқувчи ёшларни спортга йўналтиришда жисмоний машқларнинг таъсирини белгиловчи омиллар: 10.53885/w4652-5783-4488- q С. Самадов ўқитувчи Бухоро давлат университети //Научно- практическая конференция. – 2022. – С. 756-759. 11. Kh K. R., Shukurov R. S., Samadov S. S. The Inquiry On The Changes Of Ralations Towards The Basics Of The Culture Of Healthy Life In The Students Of Elective Courses //International Journal of Progressive Sciences and Technologies. – 2021. – Т. 25. – №. 2. – С. 112-118. 12. Ostonov J. S., Ibragimov M. M. Bokschi sportchilarda psixologik muhofazaning ijtimoiypsixologik xususiyatlari //Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 4. – С. 1534-1539. 13. Saliyev S. A., Ibragimov M. M. WAYS TO DEVELOP BOXERS'PHYSICAL SKILLS //International Scientific and Current Research Conferences. – 2022. – С. 98- 102. 26 14. Mukhammadovich I. M. The Importance of Functional Training in the Training of Boxers //Nexus: Journal of Advances Studies of Engineering Science. – 2022. – Т. 1. – №. 6. – С. 15-19. 15. Ilxanovich X. R., Muxammadovich I. M. Methods of Training Young Boxers According to the System of Tasks //Vital Annex: International Journal of Novel Research in Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3. – С. 153-159. 16. Самадов С. С. Мактабгача ёшдаги болалар ривожланишининг ёш хусусиятлари ва жисмоний тарбия машғулотлари //Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 5. – С. 1383-1388.