MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASASIDA TA’LIM-TARBIYA MAZMUNI VA METODIKASI Mashg’ulot rejasi: 1. Maktabgacha ta’lim muassasasida pedagogik jarayonni tashkil etishning didaktik tamoyillari va shakllari 2. O’yin maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy faoliyat turi sifatida 3. Maktabgacha ta’lim muassasalarida jismoniy va estetik tarbiyani amalga oshirish. Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilarini aqliy, huquqiy va ekologik tarbiyalashning o’ziga xosliklari Tayanch tushunchalar: ta’lim, tarbiya, didaktika, tamoyil, qonuniyat, mashg’ulot shakli, o’yin, o’yin metodi, jismoniy va estetik tarbiya, aqliy tarbiya, huquqiy madaniyat, ekologik madaniyat. 3.1. Maktabgacha ta’lim muassasasida pedagogik jarayonni tashkil etishning didaktik tamoyillari va shakllari Didaktika maktabgacha pedagogikaning nisbatan mustaqil qismi bo’lib unda о’qitish jarayonining umumiy qonuniyatlari ochib beriladi. Didaktikaning so’zma-so’ z tarjimasi ta’lim nazariyasini anglatadi. Didaktika "grekcha" so'zdan olingan bo'lib, "didacticos"- o'rgatish, o'qitish ma'nosini bildiradi. Bu atamani nemis pedagogi Volfgang Ratke (1571-1635) fanga kiritgan, deb hisoblanadi. Didaktika nomi ostida u ilmiy fanning nazariy va uslubologik asoslarini tadqiq qiladigan ilmiy fanni tushundi. Didaktikaning fundamental ilmiy asoslari ilk bor Ya.A.Komenskiy tomonidan ishlab chiqilgan. 1657-yilda u chex tilida "Buyuk didaktika" asarini yozdi. Didaktika nomi ostida Komenskiy hammani hamma narsaga o'rgatish san'ati" deb tushundi. Didaktika "nimaga o'qitish?", "nimani o'qitish?" "qanday o'qitish?" "qayerda o'qitish" kabi savollarga javob izlaydi. Didaktikada ta'limni tashkil etishning umumiy masalalari, o'qitish jarayonining mohiyati, ta'-limning mazmuni, o'qitish qonuniyatlari, o'qitish tamoyillari, uslublari, uning tashkiliy shakllari yoritiladi. O'qitish jarayoni pedagogning o'rgatuvchilik faoliyatini va ta'lim oluvchilarning maxsus tashkil etilgan bilish faoliyatini o'z ichiga oladi. Shu o'rinda bu jarayonlarning tahliliga e'tibor qarataylik. Ta'limda pedagogning boshqaruvchilik roli o'z kasbining ijtimoiy asoslaridan kelib chiqib, ajdodlarining boy tajribasini, insoniyatning asrlar davomidagi bilish, mehnat, muloqot, umumiy aloqalar, estetik hamda axloqiy qarashlar jarayonida qo'lga kiritgan yutuqlarini egallashni shart qilib qo'yadi. Bularning barchasi pedagogning ta'limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi vazifalarini amalga oshirishida o'z aksini topmog'i lozim. Ana shu asosdan kelib chiqib aytish mumkinki, ta'lim jarayonida pedagog ta'lim oluvchilariga qo'lga kiritilgan bilimlarni o'rgatadi. O'quv faoliyatida ularni ko'nikma va malakalar bilan qurollantiradi. Shu bilan bir paytda u ta'lim oluvchilarda dunyoqarash va axloq normalarini hosil qiladi, qiziqish va qobiliyatlarni shakllantiradi, ularning bilish faolligini oshiradi. Didaktikaning asosiy kategoriyalari. Pedagogning faoliyati ta'lim oluvchi shaxsining maqsadga muvofiq shakllanishiga katta imkoniyatlar ochib beradi. Yanada aniq qilib aytsak, butun mashg'ulot jarayonini rejalashtiradi, ushbu jarayonda ta'lim oluv-chilarbilanbirgalikdagi faoliyatni tashkil etadi. Ta'lim oluvchilarga qiyin- chiliklarni yengib o'tishda yordara beradi hamda ularning bilimlarini va butun ta'lim jarayonini tashxisqiladi.O'znavbatida ta'lim oluvchilarning faoliyati mashg'ulot jarayonida o'rganishga, bilim, ko'nikma hamda malakalami egallashga, o'zini jamiyatga foydali faoliyatga tayyorlashga yo'naltiradi. Ta'lim jarayonida ta'lim oluvchilarning faoliyati ko'p qirrali yo'nalgan harakatni ifodalaydi va bu harakat bilishga doir vazifalarni hal qilishda ularga katta yordam beradi. Didaktikaning asosiy kategoriyalariga ta'lim, ta'lim jarayoni, ta'lim tamoyillari, ta'lim uslublari, ta'lim shakllari, ta'lim vositalari, bilim, ko'nikma, malaka, o'qitish, o'qish kiradi. Тa’lim -tevarak-atrofdagi olamni bilishning maxsus tashkil etilgan va tarbiyachi rahbarlik qiladigan alohida turi. Та'lim jarayoni - tarbiyachi bilan bolalarning birgalikdagi faoliyati bo'lib, ikki tomonlama xarakterga egadir. Ta'lim tamoyillari -ta'lim uslubiyati va tashkil etilishi mazmuniga qo'yiladigan talablarni aniqlaydigan eng muhim qoidalar. Та'lim uslublari - pedagog bilan ta'lim oluvchining o'quv vazifalarini hal etishga qaratilgan, o'zaro bog'langan faoliyati yo'llari va usullari. Та’lim vositalari — mashg'ulot jarayonining tashkil etilishi va o'tib borishini ta'minlaydigan xilma-xil o'quv jihozlari, o'quv qo'llanmalari va boshqalar. Bilim - bu ta'lim oluvchilar ongida muayyan tartibda mustahkamlangan, ularning shaxsiy mulkini tashkil etadigan va bundan ular zaruratga ko'ra foydalana oladigan faktlar, ma'lumotlar, ilmiy nazariyalar, qonunlar, tushunchalardir. Ко 'nikma-bи o'zlashtirib olingan bilimlar asosida amalga oshiriladigan va amaliy jihatdan maqsadga muvofiq harakatlarga tayyorlikda ifodalangan ongli faoliyat. Malaka - avtomatlashgan, o'rganib qolingan, muayyan usul bilan bexato bajariladigan harakatdir. O'qitish - ta'lim oluvchilarai bilim, ko'nikma va malakalar bilan qurollantirish hamda ularning bilish faoliyati nati-jasida bu bilim, ko'nikma va malakalami egallab olishga doir maxsus tashkil etilgan va biror maqsadga qaratilgan faoliyatdir. О 'qish - bilim, ko'nikma va malakalami egallab olishning murakkab jarayoni bo'lib, ta'lim oluvchining intellektual, irodaviy va jismoniy kuch-g'ayratini talab etadi hamda ularning rivojlanishini rag'batlantiradi. Ta'lim jarayoni qonuniyatlari Katta maktabgacha yosh davrida bolada quyidagi o'quv faoliyati unsurlari shakllantiriladi: 1) faoliyat turi bilan bog'liqlikda maqsadni va natijiga erishish usullarini aniqlay olish; 2) namunaga muvofiq olinadigan natija bilan taqqoslashda namoyon bo'ladigan o'z-o'zini nazorat qila olish; 3) oraliq natijalarga erishish jarayonida joriy nazoratni amalga oshira olish; 4) natijaga erishishga yo'nalganlik bilan bog'liqlikda faoliyatni reja-lashtira olish. Ta'lim jarayonini tashkil etish va amalga oshirishga ta'sir ko'rsatuvchi zaruriy, sababiy, o'zgaruvchan aloqadorliklar yig'indisi ta’lim qonuniyatlari deb ataladi. Ta'lim jarayonining quyidagi umumiy qonuniyatlari mavjud: - Ta'lim maqsadi jamiyatning rivojlanish sur'ati va darajasi, jamiyatning talablari va imkoniyatlari hamda pedagogika fani va amaliyotining rivojlanganligi va imkoniyatlari darajasiga bog'liq. - Ta'lim mazmuni ta'limning ijtimoiy ehtiyojlari va maqsadlari, ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyot surati, bolalarning yosh imkoniyatlari, ta'lim nazariyasi va amaliyotining rivojlanish darajasi, shuningdek, o'quv yurtining moddiy-texnik va iqtisodiy imkoniyatlariga bog'liq. - Ta'lim sifati (samaradorligi) avvalgi bosqich mahsuldorligi va mazkur bosqichda erishilgan natijalar, o'rganilayotgan material xususiyati va hajmi, ta'lim oluvchilarga tashkiliy-pedagogik ta'sir ko'rsatish hamda bolalarning bilim olishga qobiliyatlari va ta'lim vaqtiga bog'liq. - Ta'lim uslublari samaradorligi uslublarni qo'llashda bilimlari va ko'nikmalari, ta'lim maqsadi, ta'lim mazmuni, ta'lim oluvchilarning yoshi, ta'lim olish imkoniyatlari, moddiy-texnik ta'minot hamda o'quv jarayonini tashkil etishga bog'liq. - Ta'limni boshqarish mahsuldorligi ta'lim tizimida qayta aloqalarning intensivligi va tuzatish, ta'sir ko'rsatishlaming asoslanganliligiga bog'liq. - Ta'limni rag'batlantirish samaradorligi ta'limning ichki rag'batlari (sabablari) hamda tashqi (ijtimoiy, iqtisodiy, pedagogik) rag'batlariga bog'liq. Ta'lim qonuniyatlaridan kelib chiquvchi dastlabki, asos va qoidalar ta'lim tamoyillari deb ataladi. Zamonavoiy didaktikada ta'limning mazmunli va tashkiliy- uslubiy tamoyillari ajratiladi. Ta'limning mazmunli tamoyillari ta'lim mazmunini tanlash bilan bog'liq bo'lgan qonuniyatlarni aks ettiradi va quyidagi muhim asoslarni o'zida ifoda etadi: - Ta'limning ilmiylik tamoyili ta'lim mazmunini zamonaviy fan va texnika rivojlanish darajasi, jahon sivilizatsiyasi to'plagan tajribaga mos kelishini ifodalaydi. Bu tamoyil o'qitish jarayoni ta'lim oluvchilarni obyektiv ilmiy dalillar, hodisalar, qonunlar bilan tanishtirishga yo'naltirilgan bo'lishni talab etadi. - Ta'limning tarbiyalovchilik tamoyili yaxlit pedagogik jarayonda ta'lim va tarbiyaning birligi qonuniyatlariga tayanadi. Bu tamoyil ta'lim jarayonida har tomonlama barkamol rivojlangan shaxsni shakllantirishni ko'zda tutadi. - Та 'limning tabiat bilan uyg 'unligi tamoyili ta'lim oluvchilarga ularning yosh davrlarini inobatga olgan holda bilimlarning berilishi ushbu bilimlarning ular uchun tushunarli bo'lishini ta'minlaydi. Tabiat bilan uyg'unlik g'oyasi asta-sekinlik, ketma- ketlik va mustaqil faoliyat kabi ta'lim tamoyilining asosi hisoblanadi. - Та' limda insonparvarlik tamoyili bolaning shaxs sifatidagi qadr-qimmati, uning erkinligi hamda baxtli hayot kechirishini ta'minlash, uni rivojlantirishi, ijodiy imkoniyatlarini ro'yobga chiqarishi, unga hayotda o'z o'rnini topishda yordam ko'rsatishi va hokazolarni nazarda tutadi. - Ta'limning tashkiliy-uslubiy tamoyillari muayyan ijtimoiy, psixologik va pedagogik talablarni inobatga olish bilan bog'liq bo'lib, ularga quyidagilar kiradi: - Ta'limning izchilligi, tizimliligi, ketma-ketligi tamoyili bilish bosqichlarining obyektivligini anglatadi. Izchillik ta'lim mazmuni, uning shakli va usullari, o'quv jarayoni ishtirokchilari bo'lgan subyektlarning o'zaro munosabatlariga taalluqli. U alohida partsial (yunoncha partialis - qisman) va xususiy o'quv vaziyatlari, predmet va hodisalar o'rtasidagi bog'liqlik, aloqadorlik qonuniyatlarini asta-sekin o'zlashtirish asosida ularni yagona yaxlit o'quv jarayoniga birlashtirishga imkon beradi. Ketma- ketlik u yoki bu o'quv materialini o'zlashtirish sur'ati, uning elementlari o'rtasidagi o'zaro mosligini tahlil qilishga imkon beradi. Onglilik va ijodiy faollik tamoyili. Bilimlami ongli ravishda o'zlash-tirish quyidagi omil va shartlarga bog'liq: ta'lim motivlari, ta'lim oluv-chilarning faollik darajasi, o'quv-tarbiyaviy jarayonning samarali tash-kil etilishi, tarbiyachi tomonidan qo'llanuvchi ta'lim uslublari va vosi-talarining samaradorligi va boshqalar. Ta'lim oluvchilarning faolliklari rep-roduktiv va ijodiy xarakterga ega bo'lishi mumkin. Mazkur tamoyil ta'lim oluvchilarning tashabbuskorliklari va mustaqil faoliyatlarini nazarda tutadi. - Ko'rgazmalilik tamoyili didaktikaning "oltin qoidasi" hisoblanib, unga binoan ta'limda inson sezgi organlaridan foydalanish kerak. Ko'r-gazmalilikdan o'quv jarayonining barcha bosqichlarida: yangi materialni o'zlashtirish, uni mustahkamlash, mashqlarni tashkil qilish hamda bolalarning dastur materiallarini o'zlashtirishlarini tekshirish va baholashda foydalanish mumkin. - Ta'limning tushunarliligi tamoyili ta'lim oluvchilarning mayjud im- koniyatlarini hisobga olish, jismoniy va psixik sog'lig'iga yomon ta'sir etuvchi intellektual va emotsional qiyinchiliklardan voz kechishni talab etadi. Ta'limning tushunarliligi ta'lim oluvchilar egallab olishi zarur bo'lgan bilim, amaliy ko'nikma va malakalari hajmini to'g'ri aniqlashdir. - Та limning bolalarning yoshi va individual xusiisiyatlariga mos kelishi tamoyili ta'lim oluvchilarning yoshiga ko'ra va individual yondashuvni anglatadi. Agarda qo'yilayotgan talablar yoki taTimning tashkiliy tuzilishi ta'lim oluvchilarning yosh imkoniyatlaridan ortda qolsa yoki ilgarilab ketsa, o'quv faoliyatining samarasi pasayadi. Individual yondashish ta'lim oluvchilarning murakkab ichki dunyosini o'rganish, yuzaga kelgan munosabatlar tizimini tahlil qilish va shaxs shakllanishi sodir bo'ladigan ko'p turdagi sharoitlarni aniqlashni talab etadi. - Oqilona talabchanlik bilan bola shaxsini hurmat qilishning birligi tamoyiliga ko'ra pedagog tarbiyalanuvchini shaxs sifatida hurmat qilishi zarur. Oqilona talabchanlik maqsadga muvofiq bo'lsa, ta'lim-tarbiya jarayoni, shaxsning to'liq va barkamol rivojlanishini ta'minlay olsa samarasi anchayuqori bo'ladi. Bolalarning o'quv faoliyatini tashkil etish. Та’limni tashkil etish shakli deganda pedagog va bolaning maxsus tashkil etilgan faohyati tushuniladi va kun tartibida ma’lum bir vaqtda o'tkaziladi. Ta'lim shakli bolalar soni, pedagog va bolalar o'rtasidagi o'zaro ta'sir xususiyati, o'tkazish joyi, shuningdek, kun tartibida egallagan o'rniga qarab bir-biridan farqlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning o'quv faoliyatini tashkil etishning uchta asosiy shakli mavjud: individual, guruhli va ommaviy (frontal). Bolalarning o'quv faoliyatini tashkil etishning har bir shakli didaktik maqsadi, bolalarning mustaqillik darajasi, jamoaviy va individual ishga munosabati, pedagogik rahbarlik bilan bog'liqlikda o'ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadi. Bolalarning o'quv faoliyatini tashkil etishning individual shakli o'zida bir qancha ijobiy jihatlarni aks ettiradi: o'quv faoliyati mazmuni, uslubi va sur'atini to'la individualashtirish imkoniyatining mavjudligi hamda aniq bir masalani hal etishda ta'lim oluvchining har bir harakati va operatsiyalarini kuzatib borishga imkon berishi kabilar. Biroq ta'limning individual shakli ayrim kamchiliklarga ham ega: vaqtning tejamli emasligi (bir guruhda yigirma nafar bola bo'lsa, pedagog har biri uchun 20-25 minutdan vaqt sarflaydi. Demak, pedagog qariyb olti soat individual o'qitish bilan shug'ullanadi); pedagog ta'sirining cheklanganligi (pedagogning vazifasi bolaga topshiriq berish va uning bajarilishini tekshirishdan iborat); boshqa bolalar bilan hamkorlikda ishlash imkoniyati cheklanganligi (bu holat ijtimoiylashishi jarayoniga salbiy ta'sir ko'rsatadi); jamoada ishlash tajribasining shakllanmasligi. Biroq ba'zan o'quv faoliyatining individual shaklidan foydalanish zaruriyati tug'iladi. Eng avvalo, rivojlanishida nuqsoni bor, tez-tez kasallikka chalinuvchi bolalar bilan individual tartibda ishlash, ularni zarur bilim va ko'nikmalarni egallashlariga yordamlashish, psixik jarayonlarni boshqarishga qobiliyatlilikni rivojlantirish ehtiyoji mavjud. Shuningdek, maxsus qobiliyatlar (rasm chizish, qo'shiq aytish, matematikaga doir)ga ega bolalar bilan ham individual tarzda mashg'ulotlar olib borish talab etiladi. Guruhdagi har bir bola bilan pedagog uning ta'lim olganlik darajasi, bilim va ko'nikmalarni egallashdagi uzilishlarni o'z vaqtida aniqlash uchun vaqt-vaqti bilan nazorat-tashxis etish tavsifiga ega individual mashg'ulotlarni o'tkazadi. Bolalarning o'quv faoliyatini tashkil etishning guruhli shakli mash-g'ulotlarni kichik guruhlarda amalga oshirishni talab etadi. Buning uchun guruh olti nafar boladan oshmagan holda kichik guruhlarga bo'linadi. Kichik guruhlarga birlashtirish bolalarning o'z xohish-istaklari, umumiy qiziqishlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi mumkin, biroq ularning o'zlashtirish darajasiga ko'ra guruhlarga ajratish tavsiya etilmaydi. Aksincha, kuchli o'zlashtirish darajasiga ega bolalar bilan pastroq o'zlashtiruvchi bolalardan iborat tarzda guruhni shakllantirish maqsadga muvofiq. Kichik guruhlarda ishlashni tashkil etish texnologiyasi ham turlicha bo'lishi mumkin. Ba'zan mashg'ulot birdaniga kichik guruhlarga bo'lingan holda o'tkaziladi. Bunday holatda pedagog bolalarni qanday tartibda joylashtirish haqida o'ylashi lozim. Har bir guruh a'zolari bir-biriga qulay tarzda o'tirishlari, shu bilan birga oraliq masofani ham hisobga olish lozim. Chunki guruhlarda ishlash jarayonida kichik guruh a'zolari bir-birlari bilan muloqotga kirishadi, o'zaro hamkorlikda topshiriqni bajarishadi. Shuning uchun ham bunday mashg'ulotlarda hamma vaqt tinchlikni saqlab turish imkoniyati bo'lmaydi. Mashg'ulotga doir topshiriq hamma uchun bir xilda yoki alohida-alohida berilishi mumkin. Mashg'ulot berilgan topshiriqni o'ziga xos tarzda taqdim etish bilan tugallanadi. Zamonaviy maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarning o'quv faoliyatini tashkil etishning ommaviy (frontal) shakliga ham alohida zaruriyat mavjud. Ommaviy tarzda o'tkaziladigan mashg'ulotlar mazmuni ko'pincha badiiy tavsifga ega faoliyat ko'rinishida amalga oshirilishi mumkin. Masalan, musiqa mashg'ulotlari, sahna ko'rinish larini namoyish etish, o'yin-sayohatlar, san'at asarlari bilan tanishish va boshqalar. Bunday mashg'ulotlarda aqliy faollikni oshirishga undovchi "emotsional ta'sir ko'rsatish" yaxshi samara beradi, bolaning o'z-o'zini namoyon eta olishiga imkon beradi. Mashg'ulot - maktabgacha ta'limda o'qitishning - asosiy shakli. Mashg'ulot - maktabgacha ta'limda o'qi- - tishning asosiy shakli sanalib, u hamma bolalar uchun majburiydir: unda dastur mazmuni belgilab berilgan, kun tartibida unga ma'lum o'rin va vaqt ajratilgan. Mashg'ulot tarbiyachi rahbarligida o'tkaziladi, tarbiyachi mashg'ulotda bolalarni yangi bilimlardan xabardor qiladi, bolalar egallab olgan bilimlarni esa aniqlab, mustahkamlaydi, bolalarning amaliy mashg'ulotini tashkil etadi. Maktabgacha ta'lim yoshi guruhlari bilan bog'liqlikda mashg'ulotlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq. Kichik yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan mashg'ulotlarning maqsadi bolalarning nutqi va harakatini rivojlantirib borishdir. Katta va tayyorlov guruhlaridagi mashg'ulotlar orqali bolalarda tashabbuskorlik va mustaqillik, bilimga qiziquvchanlik, taqqoslash, umumlashtirish, xulosalar chiqarish kabi malakalar tarkib toptirib boriladi. Bolalarda kuzatuvchanlik, mas'uliyat hissi takomillashib boradi, ularda aqliy mehnat qilish malakasi va xohish-istagi tarbiyalanadi. Maktabgacha ta'lim muassasada mashg'ulotlar bolalarni maktabga tayvorlashda katta ahamiyatga ega. Bu mashg'ulotlarda bolalar o'quv faoliyati ko'nikmalari hosil qiladilar, ancha intizomli, uyushgan bo'lib boradilar. Ularda barqaror diqqat, diqqatni bir narsaga qarata olish, irodaviy zo'r berilish qobiliyati rivojlanadi. Sistemali o'qish natijasida bilishga qiziqish paydo bo'ladi. Bolalarni jamoada o' qitish muayyan afzalliklarga ega: birgalikda ishda ular bir- birlariga faol ta'sir etadilar, tashabbus, fahm-farosat ko'rsatish imkoniga ega bo'ladilar. Bolalar oldilariga ko'pchilikdan kuch-g'ayrat talab qiladigan vazifalar qo'уganda birgalikdagi kechinmalar paydo bo'ladi, jamoa tuyg'usi vujudga keladi. Ekskursiyalar, rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, qurish-yasashga oid ishlarni birgalikda bajarish, umumiy o'yinlarda va musiqa mashg'ulotlardagi raqslarda, harakatlarni rivojlantirish mashg'ulotlarida birlashish, badiiy adabiyotni o'qish tufayli yuzaga kelgan birgalikdagi kechinmalar - bularning hammasi inoq bolalar jamoasini vujudga keltirishda yordam beradi hamda jamoada yashash va ishlash ko'nikmasi hosil qiladi. Mashg'ulotlarda ta'lim berish bolalardan aqliy va jismoniy zo'r berishni talab etadi, ya'ni u bolaning faol harakatlanishi bilan bog'liq bo'lib, bola ma'lum natijaga erishish uchun intiladi, bu esa boladan uzoq davomli ixtiyoriy diqqatni talab etadi. Shuning uchun mashg'ulotga tayyorlanishda bolaning yoshi, imkoniyatini e'tiborga olish zarur. Shuningdek, mashg'ulotning vaqti, kun tartibidagi o'rni, dasturning har bir bo'limlarini to'g'ri almashtirib turishni oldindan o'ylab, aniq belgilab olish zarur. Har bir yosh guruhida necha marta mashg'ulot o'tkazilishi, uning mazmuni va har bir mashg'ulot yosh guruhlari bo'yicha necha daqiqa davom etishi "Bolajon" tayach dasturida ularning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda belgilab berilgan. Mashg'ulotning turlari va tuzilishi. Mashg'ulotlardagi o'qitish jarayonida bolalarda maktabga va o'qishga qiziqish tarbiyalanadi, to'g'ri xulq-atvor ko'nikmalari, ma'suliyat hissi, ishchanlik, o'zini tuta bilish, ishda zo'r berish odati hosil qilinadi. Bolalarga kerakli bilim va malakalarni mashg'ulot jarayonida, yangi pedagogik texnologiya materiallaridan va tarbiyaning samarali usullari-dan foydalanib berilsa, bolaning yosh, ruhiy fiziologik xususiyatlari inobatga olinsa, tarbiya berishning samaradorligi oshadi. Bolalar mashg'ulotlarning turli xil ko'rinishlarini egallashlari orqali, yoshlari o'sib borish davomida, maktabga bo'lgan qiziqishlari ham o'sib rivojlanib boradi va ular maktabni ham hech qiynalmay o'qib, davom ettirib boradilar. Didaktik-maqsadiga ko'ra mashg'ulotlar quyidagi turlarga bo'linadi: yangi bilim va ko'nikmalami hosil qiluvchi mashg'ulotlar, o'zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlovchi mashg'ulotlar, nazorat mashg'ulotlari va majmuaviy mashg'ulotlar. Yangi bilim va ko'nikmalami hosil qiluvchi mashg'ulotlarni o'tkazishdan maqsad - ularni yangi bilimlardan xabardor qilish, tevarak-atrofdagi narsa-buyumlar, voqealar to'g'risidagi bilimlarini kengaytirishdir. Bunday mashg'ulotga yangi obyektni kuzatish, hikoya qilib so'zlab berish va boshqalar kiradi. Mazkur mashg'ulotlar hamma yosh guruhlarida o'tkaziladi. Bolalarning o'zlashtirgan bilimlarini mustahkamlovchi mashg'ulotlardan ko'zlangan asosiy maqsad idrok etilgan narsalarni anglab olish va umumlashtirishga o'rgatishdir. Buning uchun tanish obyekt kuzatiladi, ikki narsa (xona o'simliklari, daraxtlar, hayvonlar) solishtiriladi, didaktik o'yinlar, suhbatlar o'tkaziladi. Bunday mashg'ulotni o'tkazish orqali tarbiyachi bolalar nimani yaxshi o'zlashtirib olgan-u, nima yaxshi o'zlashtirilmaganligini bilib oladi. Tarbiyachi mashg'ulotlar jarayonida bolalarning bilimini yangi ma'lumotlar bilan boyitadi. Nazorat mashg'ulotlari bolalarning dastur bo'yicha o'zlashtirgan bilimlarini tekshirish va aniqlash maqsadida o'tkaziladi. Tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning faoliyati natijalarini umumlashtirib, xulosalash imkonini beradi. Nazorat mashg'ulotlari chorak, yarim yillik va yil oxirida o'tkazilishi mumkin. Majmuaviy mashg'ulotlar maktabgacha ta'lim tajribasida keng tarqalgan bo'lib, bunday mashg'ulotlarda bolalarga yangi bilim beriladi, egallangan bilimlar mustahkamlanadi va takrorlanadi, tizimga solinadi, olgan bilim va ko'nikmalami amalda qo'llashga o'rgatiladi. Mashg'ulot o'ziga xos tuzilishga ega bo'lib, har qanday mashg'ulot o'zida uchta tarkibiy qismni aks ettiradi: tashkiliy qism, mashg'ulotning borishi (jarayon) va yakuniy qism. Tashkiliy qism bevosita bolalarni mashg'ulotga jalb etish: ulaming e'tiborini amalga oshiriladigan faoliyatga qaratish, bajariladigan ishga nisbatan qiziqishni hosil qilish, jo'shqin kayfiyatni yaratish, o'quv vazifalarini ochib berishga yo'naltiriladi. Tushuntirish ishlari mohirona, bo-siqlik bilan hamda emotsional tarzda olib boriladi. Tushuntirish va ko'rsatish usullari asosida bolada qanday tarzda harakatlanish, ketma- ketlikda bajarish, natijaga erishishga doir oddiy ko'rinishdagi ish rejasi hosil qilinadi. Mashg'ulotning borishi - belgilangan o'quv vazifalari bilan bog'liqlikda bilim va ko'nikmalami o'zlashtirish bilan tugallanadigan bolalarning mustaqil aqliy yoki amaliy faoliyati. Mashg'ulotning mazkur bosqichida har bir bolaning rivojlanish darajasi, idrok etish sur'a-ti, flkrlashining o'ziga xosliklari bilan bog'liqlikda ta'lim usullari individuallashtiriladi. Agar pedagogning aniq tushuntirib bera olmasligi oqibatida o'quv vaazifalarini bajarishda ko'pchilikda xatolar kuzatilsa, hamma bolalarning diqqatini ommaviy jalb etish zarariyati yuzaga keladi. Tez va oson yodda saqlab qola oladigan, tahlil qila oladigan, pedagog ko'rsatmalari bilan o'zining harakatlari, natijalarini taqqoslay oladigan bolalarga nisbatan kam yordam ko'rsatiladi. Agar bolalarda vazifani bajarishda qiyinchiliklar pay do bo'lsa, maslahat berish, qaytadan eslatib o'tish, yo'naltiruvchi savollardan foydalanish mumkin. Pedagog har bir bolaga o'ylash, qiyin vaziyatlardan o'zi mustaqil chiqib keta olishiga imkoniyat yaratadi. Ba'zi bolalarga qo'shimcha tushuntirish, ko'rsatish, pedagogning bevosita yordami talab etilsa, boshqalariga og'zaki ko'rsatma berish yetarli bo'ladi. Pedagog har bir bolaning u nimani o'rganganligini ko'rsatib beruvchi, uning harakatlaridan guvohlik beruvchi natijalarni olishiga harakat qiladi. Natijaga erishish - mashg'ulotdagi amaliy va o'quv faoliyatining yakuniy mahsuli. Bu esa, bolaning irodasini mustahkamlaydi, bilim va ko'nikmalami egallashga qiziqishini oshiradi. Mashg'ulotning yakunlanishi bolalarning o'quv faoliyati yuzasidan xulosalar chiqarish va natijalarni baholashni o'zida aks ettiradi. Olingan natijaning sifati bolalarning yosh va individual xususiyatlari, o'quv vazifasining murakkabligiga bog'liqdir. Kichik guruhlarda pedagog bolalarni tahsinlaydi, tirishqoqliklari, topshiriqni bajarishdagi intilishlari uchun ularni maqtaydi, ta'lim mazmuni bilan bog'liqlikda ulardagi ijobiy kayfiyatni oshiradi. O'rta guruhda bolalarning faoliyati, ularni topshiriqni bajarishga munosabatlarini baholashda tabaqalashtirilgan yondashuvga asoslaniladi. Bunday yondashuvni tadbiq etishdan maqsad bolaning o'quv vazifasi mohiyatini tushunishi, pedagogning ko'rsatmalariga e'tiborli bo'lish, belgilangan ketma-ketlikda ishni bajarish zaruriyatini anglab yetishlariga erishishdir. Baho bolani o'z muvafaqqiyatini, shu bilan birga xato va kamchiliklarini ko'ra olishga o'rgatadi. Katta guruhda bolalar o'z faoliyati natijalarini baholash va o'z-o'zini baholashga jalb etiladi. Didaktik maqsadiga ko'ra mashg'ulotlar quyidagi turlarga bo'linadi: yangi bilim va ko'nikmalarni hosil qiluvchi mashg'ulotlardir. Mashg'ulotning samaradorligi uning puxta tayyorlanganligi va samarali tashkil etilganligi bilan bog'liq. Yaxshi rejalashtirilmagan, yetarlicha o'ylab chiqilmagan, shoshilinch tuzilgan va bolalar imkoniyatlariga moslashtirilmagan mashg'ulot sifatli bo'la olmaydi. Mashg'ulotga tayyorgarlik aniq sharoitlarda eng yuqori yakuniy natijaga erishishni ta'minlovchi o'quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etilishini ta'minlash, kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqishdir. Bunda mahoratli o’qituvchi- tarbiyachi ta’lim usullarini to’g’ri tanlashi kafolatlangan maqsadga erishishni ta’minlaydi. Ta’lim usullari bu pedagog bilan ta'lim oluvchining o'quv vazifalarini hal etishga qaratilgan, o'zaro bog'langan faoliyati yo'llari va usullari majmuidir. Tarbiyachining mashg'ulotga tayyorgarligi quyidagi uch bosqichda amalga oshiriladi: tashxislash, bashoratlash, loyihalashtirish (rejalashtirish). Shu bilan birga tarbiyachi amaliy materiallarni yaxshi bilishi, mashg'ulotni erkin olib borishga erishishi lozim. Mashg'ulotga tayyorgarlik asosini bo'lajak mashg'ulotning algoritmlari, samaradorligi bog'liq bo'lgan omillar va holatlarni hisobga olishni ta'minlovchi qadamlarni ketma-ket tartib bilan bajarish tashkil etadi. Algoritmni amalga oshirish aniq sharoitlarni tashxis qilish bilan boshlanadi. Tashxis didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilashdir. Unda bolalarning imkoniyatlari, ularning faoliyatlari va xulqlari, motivlari, talab va layoqatlari, qiziqish va qobiliyatlari, bilimdonlik darajasi, o'quv materialining xususiyati, uning amaliy ahamiyati, mashg'ulotning tuzilishi, yangi axborotni o'zlashtirish, mustahkamlash va tizimlashtinsh, bilim, ko'nikma va malakalarini nazorat qilish hamda tuzatish kabi holatlar namoyon bo'ladi. Bashoratlash bo'lajak mashg'ulotni tashkil etilishining turli variantlarini baholash va ulardan qabul qilingan mezonlarga muvofiq eng ma' qulini tanlab olish. Loyihalashtirish (refalashtirish)bolalammg o'quv faoliyatini boshqarish dasturini уaratish bo' lib, u mashg'ulotga tayyorlanishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. Shuning uchun pedagog mashg'ulotning texnologik modeli va kartasini ishlab chiqishi lozim. Mashg'ulot loyihasi qisqa va aniq, erkin tuzilgan, pedagog o'zi uchun boshqarish jarayoni muhim vaziyatlari (kimdan va qachon so'rash, qayerda mavzuni kiritish, mashg'ulot keyingi bosqichiga qanday o'tish, oldindan ko'zda tutilmagan qiyinchiliklar yuzaga kelganida jarayonni qaysi sxema bo'yicha qayta o'zgartirish)ni belgilab olishga imkon beruvchi hujjatdir. Mashg'ulot loyihasi an'anaviy rejadan boshqarishga doir ta'sir ko'rsatishlarning aniq va tushunarli belgilab olinishi, kutiladigan natijalarning oldindan aniqlanganligi bilan farq qiladi. Ekskursiya ta'limni tashkil etish shakli. Ekskursiya - bolalarga ta'lim berishning maxsus shakli. U zida tabiiy sharoitda bolalarni tabiat, madaniy obyektlar, kattalar mehnati bilan tanishtirish imkoniyatini beradi. Ekskursiya vaqtida bolalar olamning turfa xilligi, rivojlanishini anglaydilar, narsa-hodislar orasidagi aloqadorliklarni kuzatadilar. Ilk va kichik guruhda ekskursiya maktabgacha ta'lim muassasasining ichkarisida, yer maydonchasida, o'rta guruhdan boshlab muassasadan tashqarida o'tkazila boshlanadi. Ekskursiya uyushtirishni rejalashtirishda quyidagi jihatlarni hisobga olish lozim: 1) ekskursiya narsa-hodisalarni dastlabki yorqin, yaxlit idrok etilishini ta'minlashi kerak; 2) bolalarning tanish obyekt yoki hodisalar haqidagi tasavvurlarini kengaytirish, chuqurlashtirish, umumlashtirish uchun takroran ekskursiya uyushtiriladi. Takroriy ekskursiya bola dastlabki ekskursiya paytida kuzatgan obyekt, hodisalarning yangi sifat va xususiyatlarini ochib be-rishga xizmat qiladi; 3) dasturiy materialni bosqichma-bosqich murakkablashtirish ikki yo'nalishda amalga oshirilishi zarur: kuzatilgan hodisalar ko'lamini kengaytirish va u yoki bu hodisalar haqidagi bilimlarni ketma-ketlikda chuqurlashtirish va umumlashtirish; 4) har bir ekskursiyada ta'limiy va tarbiyaviy vazifalar birgalikda hal etilishi lozim. Shuning uchun o'zlashtirilishi lozim bo'lgan bilim va ko'nikmalar hajmini rejalashtirish hamda qanday his-tuyg'u, munosabat, axloqiy sifat, estetik ehtiyojlarni faollashtirish avvaldan o'ylanishi kerak. Ekskursiya o'zaro bir-biri bilan bog'langan aniq tarkibiy tuzilishga ega: tayyorlov bosqichi, ekskursiyaning borishi va ekskursiyadan keyin amalga oshiriladigan ish. Tayyorlov bosqichi ham pedagogni, ham bolalarni ekskursiyaga tayyorlashni o'z ichiga qamrab oladi. Pedagog ekskursiya mavzusini, uning mazmun-mohiyatini, o'tkazilish muddatini belgilaydi. Shuningdek, ekskursiya uyushtiriladigan obyektning joylashgan o'rni va holatini ham ko'zdan kechiradi. Ekskursiya davomida beriladigan namunaviy savollarni tuzadi, she'r, maqol va topishmoqlardan namunalar tanlaydi. Bolalarni ekskursiyaga tayyorlash ularda o'rganish ko'zda tutilgan obyekt va hodisalarga doir qiziqish va ehtiyojni hosil qilishni talab etadi. Buning uchun quyidagi pedagogik usul va vositalardan foydalaniladi: 1) ekskursiya jarayonida bolalar kuzatishi mumkin bo'lgan narsa-buyumlar va hodisalar haqida qiziqarli ma'lumotlar berish; 2) bolalardagi mavjud tajribalarga tayanish; 3) bolalarga emotsional ta'sir ko'rsatish maqsadida san'at asarlaridan foydalanish. Ekskursiyani amalga oshirish jarayonida ta'limning turli uslublari (kuzatish, suhbat, tushuntirish)dan foydalaniladi. Dastlab bolalarga obyekt bilan to'liq tanishish imkoniyati beriladi. Shu bilan birga bolalarning kuzatilayotgan obyektni aniq idrok etishlarini badiiy iboralar yordamida amalga oshirish mumkin: pedagogning o'zi yoki bolalardan biri she'rdan parcha o'qiydi. Obyekt yaxlit tarzda idrok qilib bo'linganidan so'ng, bolalar uni chuqurroq anglab olishlari uchun tahlil qilishga o'tiladi. Bunda turli xil savollardan foydalaniladi: 1) dalillar keltirishni talab etuvchi savollar (qanday nomlanadi, qanday qismlardan iborat, qanday xususiyatlar va o'ziga xosliklarga ega); 2) fikrlashni faollashtiruvchi, qiyoslash, taqqoslash, farqini ajratish, umumlashtirishni talab etuvchi savollar (munosabat, aloqadorliklarni hosil qilish uchun); 3) anglash faolligini rag'batlovchi, ijodiy fikrlash, xulosalar chiqarishga undovchi savollar. Ayrim ekskursiyalar jarayonida suhbat asosiy uslub sifatida xizmat qiladi. Ayniqsa, bolalarni turli kasb egalari (oshpaz, temirchi, sotuvchi, fermer, xususiy tadbirkor) faoliyati bilan tanishtirish paytida mazkur uslubdan foydalanish yaxshi samara beradi. Buning uchun tarbiyachi suhbat jarayonida foydalaniladigan savollarni avvaldan tayyorlab olishi zarur. Shuningdek, ekskursiya jarayonida bolalarning fikriy faolligini qo'llab-quvvatlash lozim. Ana shu maqsadda bilish- izlanishni rag'batlovchi usullardan foydalaniladi: bolalarga ular nimalarni o'ylayotgani, ularni nimalar qiziqtirayotgani, ularning fikricha nima tushunarsiz ekanligi haqida savollar beriladi; ular guvohi bo'layotgan obyekt, hodisaga mos she'r, maqol, topishmoqni yodga tushirish so'raladi. Ekskursiya so' nggida bolalar nimalarni ko'rganliklari, bilib olganliklari haqida umumiy xulosalar chiqariladi. Bir nechta bolaga ularga nimalar qiziqarli bo'lganligi haqida gapirib berishni taklif etish mumkin. Ekskursiyadan so'ng amalga oshiriladigan ish bilimlarni kengaytirish, aniqlashtirish, tizimlashtirishga, ekskursiya jarayonida tug'ilgan his-tuyg'u, munosabatlarni mustahkamlashga yo'naltiriladi. Buning uchun quyidagi usullardan foydalaniladi: 1) ekskursiya davomida to'plangan materiallar(tosh, yong'oq, na'matak va boshqalar)ni chiroyli qilib bezatish; 2) bolalarning ekskursiyadan olgan taassurotlarini boyitish maqsadida badiiy asarlarga (kitoblar, musiqa, qo'shiq, amaliy san'at buyumlari)murojaat qilish; 3) kitob burchagida ("Bizning shahrimiz", "Bizning bog'", "O'zbekiston - serquyosh o'lka" albomlarini tuzish), tabiat burchagida (maketlar tayyorlash, kolleksiyalar to'plash, gerbariy tuzish) ishlash; 4) o'yinlarni (teatrlashtirilgan, didaktik, syujetli-rolli) tashkil etish; 5) ma'lum bir belgilangan mavzu yuzasidan amalga oshirilgan o'quv ishining yakuniy qismi bo'yicha umumlashtiruvchi suhbat o'tkazish. 3.2. O’yin maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy faoliyat turi sifatida O'yin maktabgacha ta'lim yoshidagi bola-larning asosiy faoliyati bo'lib, u orqali bola shaxs sifatida shakllanadi. O'yin bolaning kelajakdagi o'quv, mehnat faoliyati, kishilar-ga munosabatning qay darajada shakllanishini belgilab beradi. O'yin bolalarning jismoniy rivojlanishi, maktabgacha ta'lim muassasasining ta'lim-tarbiya ishida, bolalarni aqliy, axloqiy, mehnat va estetik jihatdan tarbiyalashda katta o'rin tutadi. O'yinning maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar hayotida tutgan o'rnini umumlashtirib, quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1. O'yin bolalarning mustaqil faoliyati bo'lib, unda bolaning ruhiyati namoyon bo'ladi. Bola hayotining bir yoshidan boshlab unga o'rab tur-gan tevarak-atrofni bilishga ehtiyoj xosdir. Bolalar o'yinlari o'zining barcha xilma-xilligi bilan unga yangi narsani bilish, o'yin mazmunida aks etganjihatga o'z munosabatini bildirish imkonini beradi. Bola-o'sib va rivojlanib boruvchi mavjudotdir. Harakat - uning to'la- to'kis o'sib-ulg'ayishining shartlaridan biri. Faol harakatlarga ehtiyoj o'yinning barcha turlari, ayniqsa, harakatli va o'yinchoqlar bilan o'ynaladigan didaktik o'yinlar orqali to'liq qoniqtiriladi. Shuningdek, o'yinlar bolaning muloqotga kirishishga bo'lgan ehtiyojini qondirishda katta imkoniyatga ega. 2. O'yin maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar hayotini tashkil etish shaklidir. Ilmiy asoslangan o'yinlar maktabgacha ta'lim muassasasida bolalar hayoti va faoliyatini tashkil etish shakli sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur jarayonda tarbiyachi yetakchi o'rin egallab, u eng awalo, o'yin orqali ta'lim-tarbiyaga doir qanday vazifalarni muvafaqqiyatli hal etish mumkinligini aniq tasavvur qila olishi lozim. Shuningdek, bolalar o'yiniga ajratilgan vaqtni mashg'ulot yoki kun tartibidagi boshqa tadbirlarni cho'zib yuborish orqali egallash mumkin emas. Maktabgacha ta'lim muassasasi tayanch dasturida har kungi kun tartibiga ovqatlanish, badantarbiya, sayr, mashg'ulotlar o'tkazish bilan bir qatorda o'yin ham kiritilgan. O'yin bolalaihayotini tashkil etish shakli sifatida kichik guruhdan boshlanadi. O'yin ertalab nonushtagacha (15-20 daqiqa) boshlanadi va nonushtadan keyin, mashg'ulotlar o'rtasida, ochiq havoda, uyqudan keyin o'tkaziladi. Ertalab rolli o'yinlar, qurish- yasash, harakatli o'yinlarni tashkil etish tavsiya etiladi. Mashg'ulot o'rtasida harakatli, qoidali o'yinlar o'tkaziladi. Ular asosan, mashg'ulotning mazmuniga bog'liq bo'ladi. Sayr vaqtida ochiq havodagi o'yinlardan foydalaniladi. Kunduzgi uyqudan keyingi o'yinlarga qurilish o'yinlari, ertak bo'yicha qo'yiladigan o'yin, rolli, didaktik o'yinlar kiradi. 3. O'yin bolalarni har tomonlama tarbiyalash vositalaridan biridir. Peda-gogika fani o'yinni bola shaxsini tarbiyalashning asosiy vositasi deb hisob-laydi. O'yin orqali bolalar kattalarning mehnat tajribasini, bilim, ko'nikma va malakalari, harakat usullari, axloq me'yorlari va qoidalarini, mulohaza va muhokamalarini egallab oladilar. O'yinda bolaning o'z tengqurlari va kattalar bilan bo'ladigan munosabat usullari shakllanadi, his va didlari tarbiyalanadi. 4. O'yin bolalarga ta'lim-tarbiya berishning uslub va usulidir. O'yin jarayonida bolalarning bilimlari va tasawurlari boyib, chuqurlashib bora-di. O'yinda u yoki bu rolni bajarayotib, bola o'zining butun diqqatini o'yinga qaratishi lozim. Bola o'ynayotganida kishilar mehnati, ularning aniq harakatlari, munosabatlari to'g'risidagi tasavvuri yetarli emasligini sezib qoladi, buning natijasida kattalarga savol bera boshlaydi. Tarbiyachi bolalarning bunday savollariga javob berib, ularning bilimlariga aniqlik kiritadi, boyitadi. Shunday qilib, o'yin bolalardagi bilim va tasavvurlarni mustahkamlaydi. Bunda pedagogning to'g'ri rahbarligida uning tushun- chalari kengayadi. Tarbiyachi o'yin orqali bolalarda ona-Vatanga, o'z xalqiga, boshqa millat vakillariga ijobiy munosabatni shakllantiradi, mustahkamlaydi. O'yin orqali tarbiyachi bolalarda jasurlik, rostgo'ylik, o'zini tuta bilishlik, tashabbuskorlik kabi sifatlarni tarbiyalaydi. O'yin bolalarda ijtimoiy axloq-ni, ularning hayotga, bir-biriga bo'lgan munosabatini shakllantiruvchi mak-tab vazifasini bajaradi. Tarbiyachi bolalarning o'yiniga rahbarlik qilayotib, ulami jamoa orqali ham tarbiyalab boradi. O'yin jarayonida bolalar o'z xohish-istaklarini jamoa xohishi bilan kelishib olishga, o'yinda o'rnatilgan qoidalarga rioya qilishga o'rganadilar. Maktabgacha ta'limda qo'llaniladigan bolalar o'yini o'zining mazmuni, xususiyati, tash kil etilishiga ko'ra xilma-xildir, umumlashtirgan holda, uni ikki guruhga tasniflash mumkin: 1) ijodiy o'yinlar; 2) qoidali o'yinlar. Maktabgacha ta'limda qo'llaniladigan o'yinlar va ularni tashkil etish uslubiyati. Ijodiy o'yinlami bolalar o'zlari o'ylab topishadi. Unda oldindan belgi-langan qoidalar boimaydi. O'yin qoidasini bolalar o'zlari o'yin jarayonida belgilashadi. Ijodiy o'yinlarga syujetli-rolli o'yinlar, sahnalashtirilgan o'yinlar, qurilish-yasashga doir o'yinlar kiradi. Syujetli-rolli o'yin o'z xususiyatiga ko'ra aks ettiruvchi faoliyatdir. Tevarak- atrofdagi kattalar va tengdoshlarining hayoti va faoliyati bu o'yin mazmuniga manba bo'lib xizmat qiladi. Mazkur turdagi o'yinlarning o'ziga xdsligi ularda syujet, rol va xayol qilingan vaziyatning mavjud bo'lishidir. Buning uchun albatta, bolalar biror narsa yoki voqea to'g'risida yetarlicha tasawurga ega bo'lishi lozim. Masalan, bolalar "parovoz" o'yinini o'ynashmoqchi bo'lishadi. Bunga o'yinning qanday borishi to'g'risida syujet (voqeaning borishi) kerak. Syujet bolalarning bilimiga bog'liq bo'ladi. Bolada awal g'oya tug'iladi, keyin mazmuni rivojlanadi. Ba'zan bolalar o'yinning qanday borishini oldindan belgilab oladilar. Masalan, ular orasidan kirn "parovoz" bo'lishi, qolganlar uning orqasidan ergashishi, qayerga borganda navbat almashishlarini oldindan kelishib olishadi. Syujetli-rolli o'yinlarda tarbiyachi yetakchi rol o'ynaydi. Tarbiyachi bolalarning qiziqishlarini diqqat bilan kuzatib, ularning ijobiy tomonlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratishi va bolalarni kerakli yo'nalishda tarbiyalab borishi lozim. Tarbiyachi syujetli-rolli o'yinlarga rahbarlik qi-lishda quyidagi jihatlarga e'tibor qaratishi lozim: 1) bolalar o'yiniga rahbarlik qilish uchun ularning o'yinini bilish va har doim kuzatib borishi lozim; 2) tarbiyachi bolalarning o'yin davomidagi muloqotlari, xatti-harakat-larini muntazam kuzatib, tinglab borishi lozim. Bu tarbiyachiga bolalarning qiziqishlari, xohish-istaklarini bilib olib, ularni to'g'ri yo'lga solish, ijobiy xususiyatlarini yanada rivojlantirish imkonini beradi; 3) syujetli-rolli o'yinlami o'ynash uchun ma'lum joy ajratish lozim; 4) o'yin jarayonida kerak bo'ladigan o'yinchoqlarni bolalar mustaqil o'zlari yasashlari uchun ularga kichkina yog'och bo'laklari, mix, loy, qog'oz, karton, bo'yoq va kerakli asboblar - bolg"acha, qo'l arra, qaychi, pichoq kabilami berish kerak. Biroq o'yinchoqlar yasash ustida ishlash faqat tarbiyachining rahbarligi ostida bajarilishi lozim; 5) o'yin mavzusini tanlashga yordam berish bolalami o'ynashga o'rgatish usullaridan biridir. Tarbiyachi bolalarning rolli o'yinlari mavzusini boyitibgina qolmay, balki uning syujetini, mazmunini boyitish to'g'risida ham o'ylashi kerak; 6) tarbiyachi hamma bolalarning o'yinga qatnashishlari ustida g'am-xo'rlik qilishi kerak. O'yinda ko'pincha ular rol talashib bir-birlari bilan kelisha olmay qoladilar. Bolalami bunday kelishmovchiliklarni haqqoniy echishga o' rgatish lozim. Sahnalashtirilgan o'yinlar bolalar biror ertak yoki hikoya syujeti asosida ma'lum bir rolni bajarishiga, o'yin jarayonidagi personajlaming aytadigan so'zlarining yod olinishiga asoslangan bo'lib, bolalarda iro-da, intizom, o'z harakatlarini boshqalarning harakatiga muvofiq amalga oshirish kabi sifatlami tarbiyalashda samarali vosita sanaladi. Sahnalashtirilgan o'yinlami tashkil etish quyidagi bosqichlarni o'z ichiga qamrab oladi: I bosqich. Sahnalashtirish uchun badiiy asarni tanlash. Badiiy asarni tanlashda quyidagi talablarga rioya qilish kerak: 1) ertak yoki hikoyada qatnashuvchilar soni ko'p bo'lishi kerak; 2) asarning nafaqat mazmuni, balki unda harakatlaming ham turfa xil bo'lishiga e'tibor qaratish lozim; 3) asar ifodali o'qishga mos bo'lishi kerak; 4) asar mazmuni qiziqarli va emotsional bo'lishi zarur; 5) asar bolalarning yoshiga mos kelishi lozim. II bosqich. Sahnalashtirish uchun tanlangan ertak yoki hikoyaning mazmunini o'qib berish. III bosqich. Asarning bolalar tomonidan eslab qolinishiga erishish: qayta o'qib berish, har bir bolaning aytadigan gaplari ustida individual ish olib borish, rasmlar namoyish etish. IV bosqich. O'yin qiziqarli o'tishi va uzoq davom etishi uchun o'yinga kerakli materiallar, kiyimlar tayyorlash hamda rahbarlikni to'g'ri amalga oshirish. Sahnalashtirilgan o'yinlar bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda oddiydan murakkabga qarab yo'naltirib borilishi maqsadga muvofiq. Masalan, o'rta guruh uchun asosan harakatni aks ettiruvchi asarlar tanlansa, katta guruh bolalari uchun esa asar qahramonlarining ancha murakkab munosabatlari, ularning kechinmalari, qayg'ulari aks ettirilgan asarlar tanlanadi. Bolalarning qurilish, buyum yasash o'yinlari rollarga bo'linib o'y-naydigan o'yinning tarkibiy qismidir. Biror narsani qurish bolalarning o'z fikrlarini ro'yobga chiqarish usulidir. Qurilish materiallari bilan о'tkaziladigan о'yinlarda bolalarning texnikaga qiziqishi ortadi, kuzatuv-chanligi rivojlanadi, ular geometrik jismlarning eng oddiy xususiyatlari bilan tanishadilar. Qurilish materiallari bilan bog'liq o'yinlarni o'tkazishda quyidagi jihatlarni hisobga olish lozim: 1) qurilish materiallari butun guruh bolalarining bir paytda o'ynashlari uchun yetarli bo'lishi lozim; 2) guruh xonasida qurilish materiallarini saqlaydigan, uni quradigan va bir necha kungacha saqlab qo'yishning iloji bo'lgan joy bo'lishi kerak; 3) qurilish materiallari uchun har bir detalga alohida xonachalari bo'lgan g'ildirakli shkaf bo'lishi, uni bolalar istagan tomonlariga sudrab olib yurishlariga imkon yaratilishi kerak; 4) qurilish materiallari saqlanadigan burchakda mayda o'yinchoqlar, o'yinchoqli odamlar, qushchalar, hayvonlar, transport bo'lishi mumkin; 5) bolalarning o'zlari o'yinchoq yasashlari uchun har doim kerakli material bo'lishi zarur; 6) bolalarga qurilish usullarini o'rgatish lozim; 7) qurilish materiallaridan ishlangan buyumlarni bir necha kungacha, hatto undan ko'proq muddat saqlash kerak. 3.3. Maktabgacha ta’lim muassasalarida jismoniy va estetik tarbiyani amalga oshirish. Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilarini aqliy tarbiyalashning o’ziga xosliklari Maktabgacha ta'lim muassasalarida bola shaxsini har tomonlama to’liq shakllantirish, ruhiy va jismoniy to’kisligi uchun barcha tarbiya turlarini berishni o’ziga xos tomonlari inobatga olinadi. Bola rivoji uchun har bir tarbiya turining o’z o’rni bor. Maktabgacha ta'lim davrida bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalashning asosiy maqsadi bolalardagi turli ko'nikma va malakalarni shakllantirish, ulardagi kuchlilik, tetiklik, chaqqonlik, ziyraklik kabi jismoniy sifatlarni rivojlantirishdan iboratdir. Muntazam ravishda o'tkaziladigan jismoniy mashg'ulotlar bolalarning o'sish va rivojlanish jarayoniga ijobiy ta'sir qilib, ijodiy imkoniyatlarini oshiradi. Jismoniy tarbiya deganda organizmning morfologik va funksional rivojlanishini jamiyat talablari darajasida amalga oshirish, jismoniy sifatlarni, qobiliyatlarni rivojlantirish, jismoniy madaniyat va sport sohasiga taalluqli maxsus bilimlarni o'zlashtirib olish tushuniladi. Jismoniy tarbiya - tarbiyalanuvchilarning jismoniy va sportga oid faoliyatlarini maqsadga yo'naltirilgan, aniq tashkil etiladigan va rejali tarzda amalga oshirish tizimi. Bolalarning jismoniy madaniyatini shakllantirish ko'pgina vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishni talab etadi. Jismoniy tarbiyaning vazifalari xilma-xil bo'lib, pedagogikada qator tasniflar yaratilgan. Jumladan, V.A.Slastenin, I.F.Isayev, E.N.Shiyanovlar jismoniy tarbiyaning quyidagi vazifalarini ajratib ko'rsatishadi: 1) bolalarning jismoniy to'g'ri rivojlanishiga yordam berish - organizmning morfologik va funksional rivojlanishini ta'minlovchi ishchanlik qobiliyatini oshirish, uning tashqi muhitning noqulay "vaziyatlariga barqaror qarshi tura olishini mustahkamlash; 2) asosiy harakatlantiruvchi sifatlarni rivojlantirish - bolaning xilma-xil harakatga doir faoliyatga qobiliyatliligi uning barcha jismoniy sifatlari - kuchlilik, chidamlilik, chaqqonlik va epchillikning yuksak uyg'unlikda rivojlanishini ta'minlaydi; 3) hayotiy muhim harakatga oid ko'nikma va malakalarni shakllantirish - bolada maxsus harakatga doir bilim, ko'nikma va malakalarni tarkib toptirish. Harakatga doir tasavvurlarga tayangan holda bola turli sharoitlarda o'z xatti-harakatlarini boshqara olish imkoniyatiga ega bo'ladi; 4) jismoniy madaniyatning tizimli mashg'ulotlariga barqaror qiziqish vaehtiyojlarnitarbiyalash. Sog'lomturmushtarzi asosidabolaning doimiy ravishda o'z- o'zini jismonan rivojlantirishga ichki tayyorligi yotadi. U muntazam jismoniy mashqlar bilan shug'ullanish va bolalarning jismoniy mashg'ulotlarga faol munosabati natijasida yuzaga keladi; 5) jismoniy madaniyat va sport, tibbiy va gigiena sohalariga oid minimum nazariy bilimlarni egallash zarurligi. Bolalar kun tartibi va shaxsiy gigiena haqida, jismoniy madaniyat va sportning salomatlikni mustahkamlashdagi ahamiyati haqida aniq tasavvurlarga ega bo'lishi zarur. B.T.Lixachev jismoniy tarbiyaning quyidagi vazifalarini ajratib ko'rsatadi: 1) rivojlantiruvchi - bolalarning jismoniy kuchini va nerv tizimini takomillashtirish, o'zgaruvchan vaziyatlarga moslashuvini ta'minlash; 2) tarbiyaviy - bolalarda ma'naviy-axloqiy sifatlarning tarkibiy topi-shiga erishish. Boshqacha aytganda, "Sog'lom tanda - sog' aql"; 3) ta'limiy - bolalarni jismoniy madaniyatning nazariy asoslari bilan tanishtirish, uning inson hayotidagi ahamiyatini tushunib yetish; 4) sog'lomlashtiruvchi - bolalarda harakatga doir sifatlarni tarkib top-tirish, ularning baquvvat va tetiklashuviga ko'maklashish; 5) umummadaniy - bo'sh vaqtni mazmunli va foydali o'tkazish. I.P.Podlasiy tomonidan taklif etilgan jismoniy tarbiyaning vazifalari V.A.Slastenin, I.F.Isayev, E.N.Shiyanovlar tasnifiga mos kelib, shu bilan birga jismoniy tarbiyaning yana ikkita funksiyasi alohida ajratib ko'r-satilgan: 1) tarbiyalanuvchilarda estetik sifatlarni tarbiyalash; 2) tarbi-yalanuvchilarda axloqiy sifatlarni tarbiyalash. Pedagog olima P. Yusupovaning fikricha, maktbagacha ta'lim yoshi-dagi bolalar organizmining o'ziga xos tomoni shundaki, u juda tez o'sadi va rivojlanadi. Shu bilan birga organizm funksiyalari va sistemalarining shakllanishi hali tugallanmagan bo'ladi, shunga ko'ra u tez jarohatlanadi. Shuning uchun bolalarni jismoniy tarbiyalashda quyidagilar birinchi darajali vazifalar hisoblanadi: 1. Sog'lomlashtiruvchi vazifalar. Bolalar sog'lig'ini mustahkam-lash, organizmning shakl va funksiyalarini uyg'un rivojlantirish, ish qo-biliyatini oshirish, har xil tashqi ta'sirlarga chidamjnlikni kuchaytirish, uzoq umr ko'rishini ta'minlash. 2. Ta'limiy vazifalar. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarga xos bo'lgan o'ta qabul qiluvchanlik, sharoitning o'zgarishiga engil moslashish qobiliyati bir qator ta'limiy vazifalarni ham amalga oshirish imkoniyatini yaratadi, chunonchi: kerakli ko'nikma va malakalarni shakllantirish, jismoniy sifatlar (chaqqonlik, kuchlilik, chidamlilik, tezkorlik, egiluv-chanlik, muvozanat, ko'z bilan chamalash)ni o'stirish, qad-qomat, gigiena ko'nikmalarini tarbiyalash, jismoniy tarbiya haqidagi bilimlarni o'zlashtirish. Boladagi harakat ko'nikmalari (emaklash, yurish, yugurish, velo-sipedda uchish va boshqalar) nisbatan yengil shakllanadi va ular bolaning muhit bilan aloqasini osonlashtiradi. Bola chanada uchayotib qor va shamolning, suvda suzayotib suvning xossalari bilan tanishadi. Ana shu asosda jismoniy mashqlar, gigiena malakalarini egailash bilan bog'liq bo'lgan dastlabki bilimlar tarkib toptiriladi. Bolalar gavda qismlarining nomini, harakat yo'nalishi (yuqoriga, pastga, oldinga, orqaga, o'ngga, chapga, to'la aylanish), jismoniy tarbiya asboblarining nomi va qay maqsadda ishlatilishi, ularni asrash va tutish, kiyim-kechak va poyabzalga qarash qoidasini bilashlari kerak. 3. Tarbiyaviy vazifalar. Bolalarda sport mashg'ulotlariga muhabbatni, mashg'ulot natijalari, sportchilarning yutuqlariga qiziqishni tarbiyalash lozim. Jismoniy mashqlarni bajarishda xarakterning ijobiy xususiyatlari (uyushqoqlik, intizomlilik, kamtarlik, ko'ngilchanlik, va hokazo) va axloqiy fazilatlar (halollik, haqqoniylik, o'rtoqlik hissi, o'zaro yordam), jamoada shug'ullanish malakasi, jismoniy tarbiya asboblarini ehtiyot qilish, topshiriqni mas'uliyat bilan bajarishlarini tarbiyalash, shuningdek, irodaviy fazilatlar (botirlik, qat'iylik, o'z kuchiga ishonch, qiyinchiliktarni yengishda sabotlilik, chidamlilik va boshqalar)ni namoyish qilish uchun qulay sharoit yaratiladi. "Bolajon" tayanch dasturida maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalashning vazifalari sifatida quyidagilar belgilab berilgan: - bolalarning salomatligini mustahkamlash va chiniqtirish; - ularni jismoniy jihatdan baquvvat qilish; - bolaning axloqiy tomondan ijodiy sifatlarini tarbiyalash; - bolalarda maqsadga to'g'ri yo'naltirilgan harakatlarni faollashtirish uchun sharoit yaratish; (Yusupova P. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. - Т.: «O'qituvchi», 1993. - 40-41-b.) 4) jismoniy madaniyatning tizimli mashg'ulotlariga barqaror qiziqish va ehtiyojlarni tarbiyalash: Sog'lom turmush tarzi asosida bolaning doimiy ravishda o'z- o'zini jismonan rivojlantirishga ichki tayyorligi yotadi. U muntazam jismoniy mashqlar bilan shug'ullanish va bolalarning jismoniy mashg'ulotlarga faol munosabati natijasida yuzaga keladi; 5) jismoniy madaniyat va sport,tibbiy va gigiena sohalariga oid minimum nazariy bilimlarni egallash zarurligi. Bolalar kun tartibi va shaxsiy gigiena haqida, jismoniy madaniyat va sportning salomatlikni mustahkamlashdagi ahamiyati haqida aniq tasavvurlarga ega bo'lishi zarur. V.A.Slastenin, I.F.Isayev, E.N.Shiyanovlar tasnifiga mos kelib, shu bilan birga jismoniy tarbiyaning yana ikkita funksiyasi alohida ajratib ko'rsatilgan: 1) tarbiyalanuvchilarda estetik sifatlarni tarbiyalash; 2) tarbiyalanuvchilarda axloqiy sifatlarni tarbiyalash. - harakatlarning muhim hayotiy turlarini shakllantirish, yurish, yugurish, sakrash, emaklash, o'rmalash, otish, ilib olish, suzish, velosipedda uchish, oyoq, qo'l, tana, bosh harakatlarini rivojlantirish, saflanish va qayta saflanish; - o'yin harakatlarini kengaytirish va chuqurlashtirish, jismoniy sifatlarni rivojlantirish: chaqqonlik, epchillik, ziyraklik, irodalilik, sabr-qanoat, kuchlilik va boshqalarga tenglashib tik tutish malakasini oshirish; -bola qomatini to'g'ri shakllantirishga ta'sir ko'rsatish vayassi oyoqlilik kasalligining oldini olishga yordam berish; -jismoniy mashq va o'yinlarning foydasi, asosiy gigienik talablar va qoidalar haqida yetarli darajada tasavvur va bilimlar berish; - faol harakatga qiziqishni tarbiyalash. Jismoniy tarbiyaning amalga oshirishning asosiy omillari: Tabiiy omillar tabiat in'omlari (suv, havo, quyosh)ning sog'liqni mustahkamlash, bolaning morfologik va jismoniy to'g'ri rivojlanishiga ko'maklashish imkoniyatlarini o'zida aks ettiradi. Ilmiy adabiyotlarda mazkur holat "bola organizmini chiniqtirish" atamasi bilan tavsiflanadi. Bola organizmini chiniqtirish deganda, organizmni mustahkamlash, chidamlilik, zararli ta'sirlarga qarshilik ko'rsatish, hayotiy sharoitlarning o'zgarishiga tez moslashish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan tadbirlar tizimi tushuniladi. Havo orqali chiniqtirishda sovuqhavo bilan jismoniy mashqlar majmuasi birgalikda ta'sir ettiriladi. Havo vannasidan uyqu vaqtida yoki havo bulut bo' lgan vaqtlarda foy dalaniladi. Uyqu vaqtida bolalar salqin у erga qo' yilgan karavotga yotqiziladi. Havo vannasidan foydalanishda quruq, shamoldan holi tekis maydon tanlanadi. Tarbiyachi bu maydonchada yengil kiyingan bolalar bilan 10-15 daqiqa engil harakatli o'yinlar yoki mashqlar bajaradi. Havo vannasi asta-sekin 10-15 daqiqadan 25 daqiqagacha olib boriladi. Suv bilan chiniqtirish barcha yosh gurahlarida yilning hamma fasl-larida o'tkazilishi mumkin. Suv bilan chiniqtirishda bolalarning tibbiy-fiziologik o'ziga xosliklari hisobga olinishi lozim. Suv, havo temperaturasining o'zgarib borishi bola organizmining termoregulyatsion apparatini mashq qildiradi, tashqi sharoitga, ob- havoning o'zgarishiga odatlanish reaksiyasini shakllantiradi. Bola organizmining chiniqishi bilan bir qatorda, uning irodasi ham chiniqib boradi. Quyosh nurida chiniqtirish orqali organizmda "D" vitamini paydo bo'lishiga yordam beradi. Ammo undan ortiqcha foydalanish bolada bosh og'rig'i, uyqusizlik, ishtaha bo'g'ilishi, kamqonlik, lanjlik bo'lishiga olib keladi. Sil, bezgak kasalligi bilan og'rigan bolalarga quyosh vannasi mutlaqo ma'n etiladi. Quyosh vannasi dastlab to'rt daqiqadan qabul qilinadi, tananing har bir tomoni bir daqiqadan toblanadi. Quyosh vannasi qabul qiladigan may-doncha quruq, tekis, havo yaxshi aylanadigan, kuchli shamollardan pana bo'lishi lozim. Yaqinroqda dush, bolalar kiyinadigan, yechinadigan joy bo'lishi kerak. O'zbekiston sharoitida quyosh vannasini ertalab soat to'qqiz-o'n bir oralig'ida olgan ma'qul. Bolalar fanerdan yoki taxtalardan yasalgan so'rilarga oyoqlarini quyosh tomonga, boshlarini esa soya tomonga qarab yotqiziladi. Quyosh vannasi qabul qilingandan so'ng ularning ustidan suv quyish yoki cho'miltirish lozim. Bunda bolaning ruhi yengillashadi, terlari yuviladi, qizigan tana va sovuq o'rtasidagi farq organizmni chiniqtiradi. Bola organizmini chiniqtirishda ham maktabgacha yosh davrlarining o'ziga xosliklarini hisobga olgan holda tabaqalashtirilgan yondashuvni tatbiq etish lozim. Jumladan: ilk yosh guruhida: -har kuni ertalab badantarbiyaqilish, harakatlarni namunaga muvofiq bajarish; - badantarbiyani ochiq havoda, yengil kiyimda bajarish; - ertalabki badantarbiya mashqlarini suv muolajalari bilan tugallash (kattalar ko'magida); -yozda ochiq havoda iloji boricha ko'proq bo'lish; -kattalar nazorati ostida kichik ochiq suv havzasida (basseynda) cho'-milish (gigiena talablariga amal qilgan holda). Kichik guruhda: - har kuni ertalab badantarbiya qilish; - harakatlarni namunaga muvofiq bajarish; - badantarbiyani ochiq havoda, yengil kiyimda bajarish; - ertalabki badantarbiya mashqlarini suv muolajalari bilan tugallash (kattalar ko'magida); - ertalabki badantarbiya mashqlarini aniq va izchil bajarish; - bolalarni yuz-qo'llarini mustaqil yuvishga odatlantirish, suvni sachratmaslik, sovundan to'g'ri foydalanish, badanini ho'l sochiqda artish, yoz oylarida ochiq havoda iloji boricha ko'proq bo' lish. cho'milish, dushdan foydalanish; - ochiq suv havzasida (basseynda) cho'milish (gigiena talablariga amal qilgan holda). О 'rta guruhda: - har kuni kattalar nazoratida badantarbiya mashqlarini xonada, darchalarni ochib qo'ygan holda bajarish; ochiq havoda esa sport kiyimida bajarish; - qo'l, oyoq, gavda uchun mashqlami aniq va izchillik bilan bajarish, qomatni to'g'ri tutish; - har kuni ertalab badantarbiya mashqlarini bajarish, har qanday ob-havoda ham harakatli o'yinlar o'ynash; -har kuni oyoqlami yuvish, sekin-asta suv haroratini pasaytirib borish; - xona haroratidagi suvda ho'llangan gubka yoki pahmoq qo'lqop bilan dastlab qo'llarni, keyin oyoqlarni, ko'krakni, qorin va orqani teskari yo'nalishda teri qizarguncha artish. Katta guruhda: - har kuni kattalar nazoratida ertalabki badantarbiya mashqlarini bajarish; - badantarbiya mashqlarini ochiq havoda gilamcha ustida, yengil ki-yimda predmetlar bilan va ularsiz bajarish, mashqlami suv muolajalari bilan tugallash; - muayyan izchillikda, aniq, shiddat bilan muskullarni tarang holga keltirish, mashqlami, qomatni to'g'ri tutgan holda bajarish; -yuz, bo'yin, qo'lni tirsakkacha sovuq suv bilan yuvish; - badantarbiyadan so'ng darhol gubka yoki uy haroratdagi suvda ho'llangan kichikroq pahmoq sochiq bilan tana a'zolarini artish: avval qo'llarni, keyin badanni quruq sochiq bilan tana qizarguncha, quruq qilib tezda artish; - faqat kattalarning ruxsati bilan cho'milish, kattalarning nazorati ostida cho'milishning asosiy qoidalariga rioya qilish; -yalangoyoq yurganda oyoqni shikastlantirish xfrvfi yo'q joylarda yu-rish; - chiniqtirish qoidalarini ongli ravishda bajarish. Tayyorlov guruhida: - har kuni ertalabki badantarbiya mashqlarini bajarish; - badantarbiya mashqlarini ochiq havoda gilamcha ustida, yengil kiyimda buyumlar bilan va ularsiz bajarish, mashqlami suv muolajalari bilan tugallash; - muayyan izchillikda, aniq, shiddat bilan muskullarni tarang holga keltirish, mashqlami qomatni to'g'ri tutgan holda bajarish; - xonada yengil kiyimda bo'lish, derazaning kichik darchasini ochib qo'yish; - ertalabki badantarbiya mashqlarini har kuni, har qanday havoda bajarish; -yuz, bo'yin, qo'lni tirsakkacha sovuq suv bilan yuvish; - badantarbiyadan so'ng darhol gubka yoki uy haroratidagi suvda ho'llangan kichikroq pahmoq sochiq bilan tana a'zolarini artish, avval qo'llarni, keyin badanni quruq sochiq bilan tana qizarguncha, qumq qilib tezda artish; - faqat kattalarning ruxsati bilan cho'milish, kattalarning nazorati ostida cho'milishning asosiy qoidalariga rioya qilish; - yalangoyoq yurganda oyoqni shikastlantirish xavfi yo'q joylarda yurish. Gigienik shart-sharoitlar. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning jismoniy to'g'ri rivojlanishi uchun gigienik shart-sharoitlar - uyqu, ovqatlanish va kiyinish, kun tartibi kabilarni hisobga olish zarur. Bolalarni jismoniy jihatdan tarbiyalashdagi muhim vazifa nerv tizimi gigienasidir. Bu vazifani hal etishda uyqu katta ahamiyatga ega. Uyqu miya yarim sharlarining normal ishlashi uchun zarur bo'lgan kuch-quvvatni tiklaydi. Chuqur va yaxshi, uzoq davom etadigan uyqu nerv tizfmining, organizm charchashining oldini oluvchi asosiy vositadir. Agar bola yomon uxlasa, uyquga to'ymasa nerv tizimining buzilganidan dalolat beradi. Nerv tizimi qo'zg'aluvchan bolalar aksariyat yomon uxlashadi. Bunday bolalarning uyqu tormozlanishi chuqur normal uyquni ta'minlay olmaydi. Shunda bunday bolalar kichkiginagina, arzimagan sharpadan ham uyg'onib ketaveradi. Bola qanchalik yomon uxlasa, uning axloq me'yori, o'zaro munosabati, muomalasi shuncha yomonlashadi, bunday holni biz injiqlik deb tushunamiz. Yaxshi uyqu bolaning sog'lomligidan darak beradi. Bola yaxshi uxlashining asosiy sharti uning yoshiga mos bo'lgan sut-kalik rejimni hayotining birinchi kunidan boshlab to'g'ri tashkil etishi-dir. Bola tez va yaxshi uxlashi uchun kerakli shart-sharoit yaratish, uyg'oqlik vaqtida faollashtiruvchi har xil harakatlarni tashkil etish kerak. Shuningdek, bolalar yaxshi uxlashlari uchun ularni kuchli qo'zg'atadigan aqliy va jismoniy ish qildirmaslik kerak. Bolalarda uyqudan oldin salbiy hislarni uyg'otmaslik kerak, bunday muomala natijasida bolaning miya yarimsharlarida yuqori qo'zg'olish o'chog'i hosil bo'ladi. Uyqudan oldin kattalarning bola bilan muomalasi nihoyatda tinch, samimiy, bolalami uyquga tayyorlovchi bo'lishi lozim. Bolalarni uyquga tayyorlash ularda mustaqillikni tarbiyalash bilan bog'liq holda olib boriladi. Bir yoshning oxiriga kelib, bolalar o'z oyoq kiyimini, paypog'ini mustaqil yechishga o'rgatilishi mumkin. Uch yoshga kelib mustaqil yechinishga, kiyimni chiroyli taxlab qo'yishga, o'z karavoti oldiga borib, unga chiqib olishga o'rgatiladi. Avvaliga bu uyquga tayyorgarlik bo'lgan bo'lsa, keyinchalik borib bu hamma narsa bolalarda uyquni keltiruvchi vosita bo'lib xizmat qiladi. Agar mana shu jarayonlar bo'lmasa bolaning uxlashi qiyin kechadi. Agar bola yaxshi uxlasa tetik, quvnoq bo'lib uyg'onadi va hafsala bilan kiyina boshlaydi. Bolani bevaqt uyg'otish uning nerv tizimi va xulqiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Bolalarni birdaniga uyg'otish juda zararli, chunki ko'pchilik bolalar uyquga to'ymaydi. Bolarni har doim bir vaqtda uyg'otilsa, ularning miyasida ko'nikish paydo bo'ladi. Buning natijasida sekin "turinglar" degan tovushdan hatto eng qattiq uxlab yotgan bolalar ham uyg'onib ketishadi. Uyg'otilmasa, uyg'ongan bolalar kiyinguncha 30-45 daqiqa ichida hamma bolalar uyqusi pishib, o'zlari sekin-asta uyg'onishadi. Kiyinish ham gigienik omil sifatida bolaning jismoniy rivojlanishiga o'z ta'sirini ko'rsatadi. Kiyim har doim bolani o'rab turgan havo temperaturasiga mos kelishi kerak. U yengil materialdan tayyorlanib, havoni, issiqlikni yaxshi o'tkazadigan bo'lishi, oson yuviladigan, yaxshi ho'llanadigan, namni shimadigan, elastik va badanni bevzovta qilmaydigan bo'lishi lozim. Yozgi kiyim rangi ochiq, asosan oq gazlamadan, qishki kiyim - to'q rangli materialdan tikilishi lozim. Bolalarning kiyimi ularning yoshiga yarasha, yengil, qulay, qismaydigan, estetik didiga javob beradigan arzon materialdan tikilishi kerak. Shuningdek, bolalarning oyoq kiyimi ham qulay, poshnasi 1-1,5 sm bo'lishi kerak. Vaqt-vaqti bilan bolalarga qishda binoning ichida, yozda maydonchada yalangoyoq yurishga ruxsat berish kerak. Notekis joyda yalangoyoq yurish tovon yassiligini yo'qotadi, bola organizmini chiniqtiradi. Bolalarning ovqatlanishi (nonushta, tushki ovqat, kech tushki ovqat va kechki ovqat) osoyishta vaziyatda o'tishi kerak. Bola stol atrofiga yaxshi ishtaha bilan o'tirsa, uning organizmida ovqatning yaxshi hazm bo'lishiga yordam beruvchi shart-sharoit hosil qiladi. Yaxshi ishtaha bolalarda mustaqillikni, madaniy-gigienik malakalarni, stol atrofida o'zini to'g'ri tutib o'tirish malakalarini tarbiyalashga yordam beradi. Eng muhimi - bolalarning yoshligidan boshlab ularda yaxshi ishtaha bo' lishini ta'minlash muhim ahamiyatga egadir. Bolalarni ilk уoshidanboshlab ovqatni mustaqil yeyishga o'rgatish ularda ovqatni ishtaha bilan yeyishga, ovqatga ijobiy munosabatni uyg' otishga yordam beradi. Ikkinchi yoshning boshidan qoshiqqa o'rgatish, to'rtinchi yosh-dan sanchqidan, beshinchi yoshda pichoqdan foydalanish malakalarini tar-biyalab borish zarar. Bundan tashqari bolalarda ovqat yeyishdan oldin qo'-lini yuvish, tartibli yeb- ichish, chapillatmay, tovushsiz chaynash va ichish, salfetkadan foydalanish, to'g'ri o'tirish, ovqat uchun tashakkur bildirish, ovqatdan keyin og'izni chayqash kabi maishiy-gigienik malakalar ham tarbiyalab boriladi. Mazkur jarayonda kattalarning namunasi, tushuntirish, o'rgatish, nazorat kabi tarbiya uslublarining ahamiyati katta. Kun tartibi jismoniy tarbiyaning muhim shartidir. Kun tartibi xilma-xil faoliyat hamda dam olishning vaqt jihatdan maqsadga muvofiq taqsimlanishi, hayot tartibidir. Kun tartibini tashkil etuvchi barcha qismlarni (ovqatlanish, uyqu, o'yin, sayr, mashg' ulotlar) bir me' yorda takrorlash natijasida bolalarda faoliyatning bir turidan ikkinchi turiga o'tishni yengillashtiruvchi mustahkam ko'nikma hosil bo'ladi. Aynan kun tartibiga rioya etish bolaning nerv faoliyati tizimi va barcha fiziologik jarayonlarning o'tib borishiga samarali ta'sir ko'rsatadi. Kun tartibiga qo'yiladigan asosiy talab bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olishdir. Kichik guruhlarda uyqu, ovqatlanish, yechinish' yuvinish va boshqalarga ko'p vaqt ajratiladi. Katta bo'lgan sari bolalarning mustaqilligi ortib, o'yin va faoliyatning boshqa turlariga ko'proq e'tibor beriladi. Umuman olganda, kun tartibi ham gigienik, ham tarbiyaviy funksiyani bajaradi. Kun tartibini tuzish va uni tashkil etishda quyidagi jihatlarga e'tibor qaratish zarur: 1) kun tartibini tuzishda yil fasllarining e'tiborga olinishi. Musalan, yozda bolalarning ko'proq ochiq havoda bo'lishi, ertalab ertaroq uyg'o-tilib, kechqurun uxlashga kechroq yotqizilishi va boshqalar; 2) kun tartibini bajarishda bolalarning salomatligi, ularning rahiy rivojlanish darajasining hisobga olinishi. Masalan, zaiflashgan, kasallangan bolalarning uxlash, ochiq havoda bo'lish vaqti ko'paytiriladi. ta'lim-tarbiya ishlarining mazmuniga ham o'zgartirish kiritiladi; 3) kun tartibini o'zgarmasligiga alohida e'tibor qaratish. Ya'ni bolalar vaqtida ovqatlanishlari, shug'ullanishlari, o'ynashlari, uxlashlari talab eti-ladi. Bu bolalarda barqaror dinamik ko'nikmalarni hosil qiladi, ularni tartiblilikka, intizomlilikka o'rgatadi; 4) kun tartibini tuzishda ota-onalarning ish vaqtining boshlanishi va tugashi ham hisobga olinishi. Ayrim ota-onalar ish vaqtining biroz kech tugashini hisobga olgan holda, individuallashtirilgan va tabaqalashtirilgan кип tartiblari ishlab chiqiladi. , Jismoniy mashqlar deganda, jismoniy tarbiya qonuniyatlari va vazifalari bilan bog'liqlikda maxsus tashkil etiluvchi hamda ongli ravishda bajarishga qaratilgan harakatlar yig'indisi tushuniladi. Jismoniy mashqlarga tasnif etishga doir xilma-xil yondashuvlar mavjud bo'lib, ko'proq umumlashgan tasnif o'zida gimnastika, o'yin, sayr kabilarni qamrab oladi. Pedagogik nuqtayi nazardan gimnastika organizmga nafis ta'sir etish yoki uning alohida tizim va funksiyalarini rivojlantirish imkoniyatini beradi. Gimnastikaning asosiy, gigienik, sportga oid, badiiy, ishlab chiqarishga doir, tibbiy turlari mavjud. Maktabgacha ta'lim muassasalari o'quv dasturlari bilan bog'liqlikda tarbiyalanuvchilar asosiy gimnastika (narsa buyumlar va narsa buyumlarsiz bajariladigan umumiy rivojlanishga doir mashqlar, sakrash, yugurish, elementar akrobatik mashqlar) bilan shug'ullanishlari lozim. O'yin bolaning jismoniy kuchini, qo'llarining qattiqligini, qad-qomatining tikligini, ishonchli ko'zlarni rivojlantirishga xizmat qilib, unda o'tkir zehn, topqirlik, tashabbuskorlik kabi sifatlarni tarbiyalaydi. O'yinning tarbiyaviy ahamiyati katta bo'lib, bolalarda g'amxo'rlik, o'z jamoasi uchun qayg'urish, birgalikdagi harakatlanishdan quvonish, do'stlik va o'rtoqlik hissini kuchaytiradi. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda asosan ochiq havoda tashkil etiluvchi harakatlantiruvchi o'yinlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Maktabgacha ta'lim yoshida keng qo'llashni talab etadigan jismoniy mashqlardan yana biri sayrdir. Sayr piyoda, qayiqda, chanada va velosipedda o'tkazilishi mumkin. Sayr bolalarning uzoq vaqt ochiq havoda bo'lib, ularning sog'ligi va jismoniy taraqqiyotiga har tomonlama ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Bolaning sayr vaqtida ochiq havoda bo'lishi natijasida qon kislorodga to'yadi, temperaturaning o'zgarib turishi, havoning namligi, shamol ta'siri termoregulyatsion apparatni mashq qildiradi, organizmni chiniqtiradi. Bolaning faolligi oshadi, harakatlari, jismoniy sifatlari takomillashadi. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalaming estetik rivojlanishidagi o'ziga xos xususiyatlar. Shaxsning voqelikni estetik jihatdan bilib olishga undovchi subyektiv omillar estetik ehtiyoj deb ataladi. Shaxsning estetik faoliyatiga, voqelik va san'at asarlarini estetik jihatdan o'zlashtirishgakirishishi estetik qiziqish deb ataladi. Ijtimoiy voqelik, tabiat, san'at bilan bevosita muloqot jarayonida - nazariyalar, qarashlar, badiiy ta'lim va tarbiya natijasida shakllanadigan xususiyat estetik ong deb ataladi. Shaxsning aniq bir estetik hodisaga munosabatini bildiruvchi aqliy harakati estetik muiohaza deb ataladi. Estetik axborotlar oqimi, estetik va axloqiy normalar yig'indisi orqali shakllanadigan va shaxsning buyum, hodisalarga estetik baho be-rishida у aqqol namoyon bo' ladigan hodisa estetik did deb ataladi. Shaxsning tabiat, jamiyat va san'atdagi maqsad tarzida idrok etadigan, takomillashgan go'zallik borasidagi bahosining aks etishi estetik ideal deb ataladi. Maktabgacha ta' limning ilk yosh davri bolalari ham tevarak-atrofdagi, musiqa, she'riyat, tasviriy san'at asarlari, tabiatdagi go'zallikni idrok eta oladilar, shuningdek, o'zlari rasm chizish, yasash, kuylash, raqs tushish, she'r yodlay olish qobiliyatiga ega bo'ladilar. Bolalarda kuzatiladigan bunday holatlar estetik tarbiyani maktabgacha ta'lim davridanoq boshlash haqida xulosa qilishga imkon beradi. Estetik tarbiya - shaxsda tabiat, mehnat, ijtimoiy munosabatlardagi go'zallikni estetik ideal nuqtayi nazaridan idrok etish va baholash, shuningdek, voqelikni go'zallik qonunlariga ko'ra o'zgartirish ehtiyojini his etish qobiliyatini shakllantirishga yo'naltirilgan muntazam ta'sir jarayonidir. Estetik tarbiya - bolani tarbiyalashning muhim jihatini o'zida aks ettirib, u hissiy tajriba, shaxs emotsional sohasini boyitishga imkon beradi, borliqni axloqiy jihatdan anglashga ta'sir ko'rsatadi, bilish faolligini oshi-radi, hatto jismoniy rivojlanishga ham ko'maklashadi. Estetik tarbiya nati-jalari estetik rivojlanishda o'z aksini topadi. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni estetik tarbiyalashning vazifalarini ikki katta guruhga ajratish mumkin: 1. Bolalarda tevarak-atrofga estetik munosabatni shakllantirish: tabi-atdagi, san'atdagi go'zallikni ko'ra olish va his etish, go'zallikni tushuna olish; badiiy didni, go'zallikni anglashga ehtiyojni tarbiyalash. 2. Xilma-xil san'at turlariga oid badiiy ko'nikmalarni shakllantirish: bolalarni rasm chizish, turli buyumlarni yasash; qo'shiq kuylash, musiqa-ga mos harakatlanishga o'rgatish; so'z boyligini oshirish. Maktabgacha ta'lim yoshining turli davrlari bilan bog'liqlikda estetik tarbiyani amalga oshirishning o'ziga xosliklari ham aniq namoyon bo'ladi. Ilk yoshli bolalarda hali ularning estetik tarbiyasi to'g'risida emas, balki ularning hissiy va sensor rivojlanishi to'g'risida o'ylash kerak. Bola yaltiroq bo'yoqdanxursand bo'ladi, bir maromdagi tovush vaharakatlardan huzur qiladi. Bola hayotining birinchi yilida ularning sensor-hissiy qabul qiluvchanligi takomillashib boradi. Bu yoshdagi bolalarda hissiy kechin-malarning shakllanishida kattalar muhim rol o'ynaydi. Kattalarning ochiq yuz bilan jo'shqin ohangda gapirishlari bolaga buyumlarning u yoki bu xususiyatlariga ijobiy munosabatda bo'lishiga yordam beradi. Va, aksincha, kattalarning ogohlantiruvchi ovozi, ular yuzidagi tundlik alo-mati yoki ho'mrayib qarashlari, jerkib, siltab tashlashlari bolalarda shu buyumga yoki uning sifatiga salbiy munosabatni shakllantiradi. Bola hayotining ikkinchi yilida uning idroki asta-sekin takomillasha boradi. Bolalar endi faqat borliq xususiyatlarini emas, shu bilan birga san'at asarlaridagi ayrim estetik ifoda vositalarini ham idrok eta boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarda musiqaning quvnoq va g'amgin kuylariga, ularning qattiq va sokin ohangiga, ohista va tezligigajavob ta'siri paydo bo'ladi. O'rta yosh guruhi davrida bolalar estetik idrokining rivojlanishida muhim o'zgarishlar yuz beradi. Ularning estetik idroki ancha aniq va tabaqalashgan bo'lib qoladi. Ammo u qisqa-qisqa bo'lib, bolaning shaxsiy tajribasi va qiziqishiga bog'liq bo'lib qoladi. Bu yoshdagi bolalar badiiy obrazni eng oddiy estetik baholay oladilar, ba'zi bir estetik vositalarni to'g'ri anglaydigan, tasvir mohiyatini tushunadigan bo'lib qoladilar. Bolalarda go'zallikni idrok etish jarayoni aniq ifodalangan, ta'sirli, faol tusda bo'ladi. Bu ayniqsa, ular qo'g'irchoq teatri, kino, multfilm, telespektakllami tomosha qilganlarida aniq namoyon bo'ladi. Bolalar asar qahramonlari harakatiga qo'shilib bemalol harakat qiladilar, ularning muayyan vaziyatda o'zlarini qanday tutishlarini aytib turadilar, go'yo o'zlarini ular bilan birga o'ynayotgandek his etadilar. Bu yoshdagi bolalar tanish bo'lgan san'at asarlarini yangi asarlar bilan solishtiradilar va ba'zi bir xulosalar chiqaradilar. Bolalarni she'rni hikoyadan, badiiy asarning ba'zi bir janrlarini, tasviriy san'at va musiqaning ayrim turlarini (ertakni hikoyadan, marshni raqsdan, allani o'yindan va boshqalar) bir-biridan ajrata boshlaydilar. Katta yosh guruhining oxiriga kelganda ular musiqani, badiiy asarlarni diqqat bilan tinglaydilar, tasviriy san'at asarlarini sinchiklab kuzatadilar, ulardagi ijobiy qahramonlar xatti-harakatlardan quvonadilar, yomonlikni qoralaydilar. Boladamusiqaviy va shoironatinglash qobiliyati rivojlanadi. Ularda ayrim musiqa janrlariga, adabiy va tasviriy san'ai asarlariga nisbatan barqaror qiziqish paydo bo'ladi. Bolalarda badiiy ijodiy qobiliyat rivojlana boshlaydi, ular mustaqil ravishda topishmoqlar, ashulalar, ertaklar, she'rlar to'qiydilar, applikatsiva va rasmlar ishlaydilar. Endi ular o'zlarining va o'rtoqlarining ishlarini baholaydigan bo'lib qoladilar. Kuzatayotgan san'at asarlari, eshitayotgan musiqa asarlari, o'qilayotgan she'rlarning eng nozik tomonlarini ko'ra biladilar, seza boshlaydilar. Badiiy asarlardagi ba'zi she'riy obrazlarni eslab qoladilar va o'z nutqlarida ishlatadilar. Tevarak atrofdagi go'zallikka, san'atga, badiiy va o'yin faoliyatining xilma-xil turlariga nisbatan ularda qiziqish shakllana boshlaydi. Tarbiyalanuvchilarni estetik tarbiyalash omillari va vositalari . Shaxsning estetik madaniyatini shakllanishi ko'p jihatdan estetik kamolotiga ta'sir o'tkazadigan tashqi va ichki shart-sharoitlarga bog'liq. Bunday tashqi va ichki shart-sharoitlar estetik tarbiya omillari deb ataladi. Tarbiyaviy faoliyatning shunday shakllari borki, ular shaxsning estetik voqelikka munosabatini rivojlantirshga xizmat qiladi. Tarbiyaviy faoliyatning bunday shakllari estetik tarbiya vositalari deb ataladi. Estetik tarbiya omillari va vositalari o'rtasidagi chegara nisbiy hamda shartlidir. Muayyan sharoitlarda estetik tarbiya omillari estetik tarbiya vositalari vazifasini o'tashi va aksincha bo'lishi ham mumkin. 'Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning estetik tarbiyalash vazifalarini amalga oshirish uchun ma'lum bir sharoitlarni yaratish lozim. Bolalarni o'rab turgan muhit, turmush estetikasi ana shunday eng muhim omildir. Agar muhit estetiklikka asoslangan bo'lsa, agar bola odamlar orasidagi xushmuomala munosabatni ko'rsa, tevarak-atrofdan olingan taassurotlar ijobiy tavsifga ega bo'lsa, u kichikligidanoq estetik borliqni o'zi uchun me'yor sifatida qabul qiladi. Turmush estetikasi o'zida ko'plab detallarni qamrab oladi. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni to'g'ri tashkil etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va imkoniyatlarini bilish kerak. Maktabgacha ta'lim yoshida boshqa уosh davrlariga qaraganda aqliy rivojlanishning yuqori sur'atda taraqqiy etishi kuzatiladi. Ayniqsa, ilk yosh guruhi bolalarining aqliy rivojlanishiga alohida e'tibor qaratish zarur. Zamonaviy tadqiqotlar natijalari shuni ko'rsatadiki, ikki yoshgacha bolalarda juda katta hajmdagi bilish faolligi kuzatiladi. Bolaning ongi tez rivojlanib, u uch yoshga kelganda katta kishilarning aql kuchining sakson foiziga tenglashadi. Mazkur holat maktabgacha yoshdagi bola ongini ortiqcha zo'riqishlardan asrashni talab etadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy rivojlanishida yo'l qo'yilgan kamchiliklarni keyinchalik bartaraf etish qiyin kechadi. Ta'lim-tarbiya jaravonida yo'l qo'yilgan kamchiliklar kelajakda bolaning har tomonlama rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Masalan, oilada, maktabgacha ta'lim muassasasida bolaning qurilish materiallari, konstruktorlar bilan o'ynashiga e'tibor qaratmaslik oqibatida maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o'zlashtirishda qiyinchilik tug'diruvchi fazoviy idrok etishning rivojlanmasligiga olib keladi. Maktabgacha yoshdagi bolaning aqliy rivojlanishidagi asosiy o'ziga xoslik - obrazli bilish shakllarini (idrok etish, obrazli fikrlash, tasavvur) egallashda yorqin namoyon bo'ladi. Bolada rivojlanadigan bilish jarayonlari xilma-xil faoliyat turlarida aks etadi. Bolada tasavvurning rivojlanishi orqali u faoliyatning manzarasini ko'z oldiga keltira oladi, amalga oshirishi lozim bo'lgan ishni rejalashtiradi, undan nima talab qilinayotganligini aniqlay oladi. Bola o'zlashtirayotgan bilimlar faqatgina uning fikrlash doirasini o'stiribgina qolmay, balki kishilarga, ularning xatti-harakatlariga, tabiat, san'at kabilarga munosabatni qaror toptiradi. Aqliy tarbiyaning vazifalari: Aqliy tarbiyaning umumiy vazifalariga quyidagilar kiradi: • belgilangan hajmdagi ilmiy bilimlarni egallash; • dunyoqarashni shakllantirish; • aql kuchi, iqtidor va qobiliyatlarini rivojlantirish; Aqliy rivojlanish deganda hayotiy ta'sir etish va oqibatlarning barcha miqdoriy imkoniyatlari natijasida kelib chiqadigan aql kuchi hamda fikrlash-tushunchasining rivojlanish jarayonini tushunish mumkin. Aqliy rivojlanish atamasi bilan bir qatorda "aqliy kamolot" atamasi ham qo'llaniladi. Aqliy kamolot - bu yoshning o'sib, tajribaning boyib borishi munosabati bilan bolaning aqliy faoliyatida ro'y beradigan miqdor va sifat o'zgarishlarining majmuasidir. Maktabgacha ta'lim yoshida bilimlar tez sur'atlar bilan boyib boradi, nutq shakllanadi, bilish jarayonlari takomillashadi, bola eng oddiy aqliy faoliyat usullarini egallab oladi. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishini ta'minlash ularning kelajakdagi butun faoliyatlari uchun katta ahamiyatga ega bo'ladi. Bola ijtimoiy muhit ta'sirida aqliy tomondan rivojlanib boradi. Tevarak-atrofdagi kishilar bilan muomala qilish jarayonida u tilni va u bilan birga tarkib topgan mshun- chalar tizimini o'zlashtiradi. Natijada maktabgacha ta'lim yoshidayoq bola tilni shunchalik egallab oladiki, undan muomala vositasi sifatida erkin foydalana oladigan bo'lib qoladi. Aqliy rivojlanish quyidagi tushunchalar tizimini o'z ichiga qamrab oladi: aqlning teranligi - bola yangi materialni egallashda mavhumlashtira olishi mumkin bo'lgan belgilarning muhimligi uni o'zlashtirish bosqichi va ularning umumlashganlik darajasida namoyon bo'ladi; aqlning sustligi- qarama-qarshilikda bir qoliplikka, fikrlashdagi odatiylikka moyillikda, bir harakatlar tizimidan boshqasiga o'tishdagi qiyinchilikda namoyon bo'ladi; fikrning moslashuvchanligi maqsadga muvofiq o'zgaruvchan-likni talab etadi; aqlning barqarorligi bolaga vazifalarni fikriy hal etish, ularning butun belgilarini xotirada eslab qolishga imkon beradi. Bu sifat tasniflashga oid biror vazifani hal etishda aniq ко'rinadi; fikriy faoliyatning anglanganligi - uning mahsuli sifatida so'z orqali ifoda etish imkoniyatida aks etadigan aqlning sifati; aqlning mustaqilligi -yangi bilimlarni, vazifalarni hal etishning yangi yo'llarini faol izlashda namoyon bo'ladi; fikrning tejamkorligi - kam vaqt sarflab yetarlicha bilimlarni egallay olishda aks etadi. Aqliy tarbiya deganda ta'lim oluvchining intellekti, bilish imkoniyatlarini, iqtidor va qobiliyatlarini rivojlantirish tizimi tushuniladi. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning faol fikrlash - bilishga oid qiziqishlarini rivojlantirish; - shaxs salohiyati imkoniyatlarini rivojlantirish; - bilish faoliyatini shakllantirish; - doimiy ravishda o'z bilimlarini to'ldirish, umumta'limiy tayyorgarlik darajasini oshirish ehtiyojlarini rivojlantirish; - ta'lim oluvchilarni bilish faoliyati uslublari bilan qurollantirish; - fikrlash qobiliyati, ijodiy faoliyat tajribalarini shakllantirish. Mazkur vazifalarni maktabgacha ta'lim bilan bog'liqlikda quyida ko'rib chiqamiz. Ilk yoshdan boshlab bolani aqliy tarbiyalashning asosiy vazifasi ularning bilish faolligini oshirishdir. Bilish faolligini oshirish orqali bola uni o'rab turgan tevarak-atrofni o'rganadi. Bola atrof-muhitni o'yin, mehnat, sayr, mashg'ulotlar, kattalar va tengdoshlar bilan muloqot qilish jarayonida anglab boradi. Bilish faoliyati idrok etish va fikrlash tarzida amalga oshadi. Idrok etish orqali bola narsa-buyumlarning tashqi xususiyatlarini (rang, shakl, o'lcham va boshqalar) anglaydi. Mazkur xususiyatlarini aks etishi orqali ongda narsa-buyumning timsoli yaratiladi. Bolaning fikrlashida. narsa-buyumlarning ichki, yashirin xususiyatlari, narsa-hodisalar orasidagi sa-bab-aloqadorlik aks etadi. Fikrlashning natijasi so'zlar yordamida ifoda etiladi. Bolalarning fikrlashlari natijasi fikr yoki savol ko'rinishida namo-yon bo'ladi. Stol atrofida o'tirgan 5 yoshli Alisherning oyisiga bergan savoli: "Ko'zni nima harakatga keltiradi?" Idrok etish va fikrlash orasida chambarchas aloqadorlik mavjud. Idrok etish bola hayotining ilk oylaridan shakllanadi, fikrlashning rivoj-lanishi esa qariyb ikki yoshdan boshlanadi. Fikrlashning asosida hissiy (sensor) tajribani chuqurroq bilib olish uchun qo'llaniladigan idrok etish yotadi. Maktabgacha ta'lim yoshida idrok etish tahlil etish, taqqoslash, umumlashtirish, xulosalar chiqarish uchun fikrlashga yordam beradi. Fikrlash esa o'z navbatida idrok etishning takomillashuvi va rivojlanishiga, uning maqsadga yo'naltirilganligi, samaradorligiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Bola hayotining ilk kunlaridanoq uning to'liq aqliy kamoloti uchun idrok etish jarayonini rivojlantirish haqida qayg'urish lozim. Ana shu jihat bilan bog'liqlikda maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy tarbiyasining quyidagi vazifalarini ajratib ko'rsatish mumkin: 1. Sensor tarbiya. Tevarak atrofdagi borliqni bilish sezgi va idrokka asoslanadi. Tasavvurning asosini bevosita sezish orqali idrok etish tashkil etadi. Bunday tasavvurlarning aniqligi, to'laligi sensor jarayonlaming rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Sensor tarbiya sezgi va idrokni biror maqsadga qaratilgan holda rivojlantirishdir. "Sensor" so'zi lotincha "sen-sus" - "tuyg'u", "sezgi", "idrok", "sezish qobiliyati" ma'nolarini anglatadi. Sensor tarbiyaning maqsadi maktabgacha ta' lim yoshidagi bolalarning sensor qobiliyatlarini o'stirishdan iborat. Sensor tarbiya qobiliyatlarni rivojlantirish uchun bolalar buyumning faqat nimaga ishlatilishini, nominigina bilishi yetarli bo'lib qolmay, balki ular buyumlarni chuqurroq idrok etishi, ularni ushlash, ular bilan muomalada bo'lganda xilma-xil sezgilar ishtirok etishi ham juda muhim deb biladi. Tarbiyachi sensor tarbiyaning ana shu tomonlariga alohida e'tibor berishi, bolalarga tegishli topshiriqlar berishi lozim: buyumlarni bir joydan ikkinchi joyga olib qo'yishda ularning og'irligini his etish, buyumni qo'lga olib uning sirtini sezish va sifatini - silliq yoki g'adir-budirligini, issiq yoki sovuqligini va shunga o'xshashlarni aniqlash kerak. Sensor tarbiya o'z navbatida quyidagi vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishni talab etadi: 1) bolalarda perseptiv harakatlarni shakllantirish; 2) buyumlarning xususiyati, sifati, munosabati to'g'risidagi umumlashgan tasavvurlar, sensor etalonlar tizimini shakllantirish. Sensor etalonlar ijtimoiy-tarixiy tajriba jarayonida hosil qilingan namunalardir. Asosiy ranglar, geometrik shakllar, notalarda ifodalangan musiqali to-vushlarning turli balandligi ana shunday etalonlar jumlasiga kiradi. Agar bola etalonlar va ularning og'zaki ifodalanishi bilan tanish bo'lsa, uning tevarak-atrofni bilishi oson bo'ladi, u o'zi uchratgan buyumlarni ma'lum bir etalon bilan taqqoslaydi hamda buyumning rangi, shakli, katta-kichikligi, detallarining fazoviy joylashishini aytib beradi. Sensor etalonlarni o'zlashtirish - uzoq davom etadigan va murakkab jarayon. Ana shu sababli mezon, etalonlarni tanlay olishni maktabgacha ta'lim yoshidan boshlash kerak. Aniq mezonlarni o'zlashtirish orqali bolalar mazkur o'lchovlar orqali istalgan narsa-hodisalarni tasawur qila oladilar hamda ularga ta'rif bera olishadi. Ana shu "o'lchov birliklari" bolaga aniq narsa-buyumlarning farqli jihatlarini chuqur va to'liq bilish imkonini beradi. 2. Fikrlash faoliyatini rivojlantirish. Aqliy tarbiyaning mazkur vazifasi o'zida bolada fikrlashga doir harakatlar, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni rivojlantirishni aks ettiradi. Amaliy tajribamizda fikr so'zini juda ko'p uchratamiz. Oddiy qilib aytganda, obyektiv olamdagi voqea-hodisalarni ongimizga ta'sir etishi natijasida hosil bo'lgan tuyg'u fikr deb ataladi, Uning tub mohiyati shunda-ki, fikrimiz orqali biz ko'zimiz bevosita ilg'amayotgan, ko'z o'ngimizda bo'lmagan, bo'lgan taqdirda ham o'sha narsaning ichki xususiyatiga aloqador bo'lgan "sirli" jihatlarini ko'rish imkoniga ega bo'lamiz. Fikrlash esa, bilish faoliyati jarayoni bo'lib, voqelikni bevosita va umumlashgan holda aks ettirish bilan xarakterlanadi. Fikrlash fanlararo tadqiqotlarni, kompleks fanlarni o'zida mujassamlashtiradi. Falsafa materiya bilan bog'liqlikda fikrlash yordamida dunyoni bilishning yo'llari va imkoniyatlarini o'rganadi. Formal mantiq fikrlashning asosiy shakllari (tushuncha, hukm, xulosa)ga e'tibor qaratadi. Fikrlashga oid tadqiqotlarning sotsiologik jihati turli jamiyatlarning ijtimoiy tuzilishi bilan bog'liqlikda fikrlashning tarixiy rivojlanish jarayonini tahlil qilish bilan tavsiflanadi. Fiziologiya esa, fikrlash hodisasini aniqlashtiruvchi aqliy mexanizmlami o'rganadi. Kibernetika esa, insonning fikrlashiga faoliyatda muhrlanadigan axborot jarayoni sifatida qaraydi. Psixologiya fikrlashni bilish faoliyati sifatida o'rganadi hamda foydalanilayotgan vositalarning xarakteri va umumlashgan darajasiga, subyekt uchun yangiligi bilan bog'liqlikda fikrlashning turlarini differentsiyalaydi. Pedagogika fikrlashni falsafiy, fiziologik, psixologik jarayon ekanligini e'tirof etgan holda, uni shakllantirishning shakl, uslub va vositalarini o'rganadi va amaliyotga tatbiq etadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning fikrlashini shakllantirishda narsa-buyumlar bilan tanishtirishga doir harakatlar juda muhim. Amaliy harakatlar asosida bola obyektlarni qiyoslash, tahlil etish, taqqoslash, guruhlashga o'rganadi. Ana shu tarzda bolada fikrlashning ilk - ko'rgazmali-amaliy shakli tarkib topadi. Asta-sekin bolada nafaqat bevosita narsa-buyumlarni idrok etish orqali, balki timsollar asosida fikrlash qobiliyati rivojlanadi. Ya'ni ko'rgazmali-obrazli fikrlash shakllanadi. Maktabgacha yosh davrining ikkinchi yarmida mantiqiy-nutqiy fikrlash rivojlana boshlaydi. Fikrlashning mazkur shakli narsa-hodisalar o'rtasidagi mavjud aloqalarni yo'lga qo'yishda namoyon bo'ladi. Fikrlashning barcha shakllarida asosiy fikrlash jarayonlarini rivojlan-tirish amalga oshadi. Bolalarni fikrlashga o'rgatish kattalar tomonidan hal etilishi lozim bo'lgan vazifadir. Hatto yosh bolalarga bilimlami asosiy yuk xotiraga tushadigan "tayyor holda" berish ham maqsadga nomuvofiqdir. Aksincha, bolalarni tahlil etish, taqqoslash, qiyoslash, umumlashtirishga o'rgatish hamda o'zining shaxsiy fikrini bildirishga undash lozim. Bolalarning oldiga ularning bilish faolligini rag'batlantiravchi, tafakkur yuritish, taqqoslashni talab etuvchi vazifalarni qo'yish zarur. 3. Nutqni o'stirish. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning nutqini rivojlantirish alohida rol o'ynaydi. Inson o'z fikrlarini ifodalash va boshqalarning fikrlarini tushunish uchun ona tilidan foydalanadi. Nutqni egallash bolaga bevosita va bilvosita (hikoya, badiiy asar, tarbiya-chining tushuntirishi va boshqalar) yo'l bilan borliq haqida bilimlar hosil qilishga imkon beradi. Maktabgacha ta'lim muassasasida lug'at boyligini oshirish, so'zning grammatik tuzilishini shakllantirish, bog'lanishli nutqni rivojlantirish vazifalari hal etiladi. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda nutq madaniyatini rivojlantirishga doir quyidagi vazifalarni muvafaqqiyatli hal etish lozim: 1) tovushlarni to'g'ri talaffuz qilishni shakllantirish (bolada avvalo, nutqni eshitish shakllanadi, keyinroq talaffuzni egallaydi); 2) aniq talaffuzni hosil qilish (so'z va so'z birikmalarini dona-dona va aniq talaffuz qilish); 3) so'zni talaffuz qilganda urg'uni to'g'ri qo'yish ustida ishlash; 4) nutqni orfoepik jihatdan to'g'riligi ustida ishlash; 5) nutq sur'atini rivojlantirish; 6) nutqning ifodaliligini shakllantirish; 7) nutqiy aloqa ko'nikmalarini shakllantirish; 8) nutqiy eshitish ko'nikmalarini shakllantirish; 9) nutqiy nafas olishni shakllantirish; 10) o'z fikrini erkin va izchil bayon etish ko'nikmasini shakllantirish. Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirish xilma-xil faoliyat turlarida amalga oshadi: 1) tabiat obyektlari bilan tanishtirish mashg'ulotlarida; 2) badiiy asarlar bilan tanishtirish mashg'ulotlarida; 3) savodga o'rgatishda; 4) o'yin faoliyatida; 5) ijtimoiy foydali mehnat jarayonidaturli ishlarni bajarish asosida. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning nutqini rivojlantirish quyidagi qonuniyatlarni hisobga olishni talab etadi: 1) ona tilida nutqni idrok etish qobiliyati bola nutq organlarining mashqigabog'liq; 2) nutq ma'nosini tushunish bola tomonidan umumlashtirishning turli darajasining leksik va grammatik til belgilari o'zlashtirilishiga bog'liq; 3) nutq me'yorini o'zlashtirish bolada tilni his etishning rivojlangan-ligiga bog'liq. Shuningdek, maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar nutqini rivojlan-tirishda tovush madaniyati alohida o'rin tutadi. Nutqning tovush madaniyati o'z mohiyatiga ko'ra nutq madaniyatining tarkibiy qismidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqning tovush madaniyatini shakllantirish uchun quyidagi vazifalarni hal etish lozim: 1) bolalarning fonematik eshitishi, mazkur sur'at va ohangni idrok eta olish qobiliyatini asta-sekin rivojlantirib borish; 2) artikulyatsion apparatni rivojlantirish; 3) iboralar vositasida erkin gapira olish qobiliyatini shakllantirish; 4) muomala sharoitiga bog'liq ravishda ovoz balandligi yoki pastligini boshqara olishni tarbiyalash; 5) ona tilidagi barcha tovushlarni to'g'ri talaffuz qilishga o'rgatish; 6) har bir tovush, shuningdek, so'z va iboralarni aniq va ravon talaffuz qilish; 7) so'zlarni adabiy til orfoepiyasi qoidalariga muvofiq talaffuz qilishga o'rgatib borish; 8) nutqning maromli sur'atini shakllantirish; 9) nutqning ohangdor va ifodali bo'lishiga erishish. 4. Qiziquvchanlik va bilishga qiziqishni tarbiyalash. Maktabgacha ta'lim yoshida aqliy tarbiya bilishga doir motivlarni shakllantirishga yo'naltirilgan bo'lib, uning yana bir muhim vazifasi bolalarda qiziquvchanlikni, bilishga qiziqishni tarbiyalashdir. Atrof-muhitni bilishga intilish bola tabiatiga xos xususiyatdir. Bolalar tomonidan eng ko"p beriladigan savol ham - "bu nima?" Mazkur refleks asosida bola narsa- buyumlarning xususiyatlari bilan tanishib boradi, o'zi uchun ular orasidagi yangi aloqadorliklarni hosil qiladi. Bolalar nutqni egallaganlaridan so'ng ularning bilish faoliyati yangi sifat bosqichiga ko'tariladi. Nutq yorda-mida bolalarning bilimlari umumlashadi, narsa-buyumlarni nafaqat bevo-sita idrok etish asosida, balki tasavvurlar negizida ularda analitik-sintetik faoliyatga qobiliyatlilik shakllanadi. Qiziquvchanlik va bilishga qiziqish atrof-muhitni bilishga doir munosabatning xilma-xil shakllarini o'zida aks ettiradi. Qiziquvchanlik bilish faolligining muhim shakli sifatida bolaning tevarak-atrofdagi narsa-hodisalarni bilishga differensiallashmagan (ahamiyatli yoki ahamiyatsiz ekanligi muhim emas - ta 'kid bizniki) yo'nalganligidir. Qiziquvchan bola bilishni xohlaydi, uning qanchalik zarurligi ahamiyatli emas. Bilishga qiziqish bolaning yangini bilish, narsa-buyumlarning, borliq hodisalarining sifat va xususiyatlarini aniqlash, ular orasidagi mavjud aloqadorlik va munosabatlarni izlab topishga intilishida namoyon bo'ladi. Ana shu tariqa bilishga qiziqish qiziquvchanlikdan obyektlarning keng qamrab olinganligi, bilishning chuqurligi vato'liqligi, izlanuvchanlik bilan farqlanadi. Bilishga qiziqishning asosi - faol fikriy faoliyat. Axloqiy tarbiya - yagona ijtimoiy tarbiya jarayonining tarkibiy qismi. Jamiyat tomonidan insonlar xulqining boshqarilishiga zarurat ikki o'zaro bog'liq vazifani shart qilib qo'yadi: birinchidan, jamiyat ongida me'yorlar, tamoyillar, ideallar, adolat, ezgulik va yovuzlik kabi tushun-chalar ko'rinishida aks etadigan va asoslanadigan axloqiy talablarni ishlab chiqish; ikkinchidan, inson o'z xatti-harakatlarini yo'naltirishi va nazorat qila olishi, shuningdek, ijtimoiy xulqni boshqarishda ishtirok eta olishi, ya'ni boshqa kishilarga talab qo'ya bilishi va ularning xatti-harakatlarini baholay olishi uchun bu talablarni hamda ular bilan bog'liq tasavvurlarni har bir inson ongiga singdirish. Aynan shu ikkinchi vazifa insonda shaxsning tegishli e'tiqod, ma'naviy moyilliklar, his-tuyg'ular, odatlar, barqaror axloqiy sifatlarni shakllantirishdan iborat bo'lgan axloqiy tarbiya orqali hal qilinadi. U yoki bu jamiyatda axloqiy tarbiya jarayonining mazmuni uning maqsadlari bilan belgilanadi. Bu maqsadlar ijtimoiy munosabatlar tavsifi bilan belgilanadi. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni axloqiy tarbiyalash mazmuni bolaning ma'naviy dunyosini, uning ongini, axloqiy hislarini, shaxsiy sifatlari va xulqini tarbiyalash hamda rivojlantirishni taqozo etadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalashning asosiy vazиfalariga quyidagilar kiradi: 1) bolalarda axloqiy his-tuyg'ular va xatti-harakatlarni tarbiyalash; 2) xulq madaniyati va ijobiy his-tuyg'ularni tarbiyalash; 3) axloqiy xulq-atvor ko'nikmalarini shakllantirish. Maktabgacha ta'lim muassasalarida axloqiy tarbiyani tashkil etishda quyidagi jihatlarga alohida e'tibor qaratish lozim: 1) kichik, o'rta, katta guruh bolalari uchun sodda elementlar axloqiy tushunchalar haqida ma'lumot berish; 2) har bir o'rgatiladigan u yoki bu fazilatlarni rasmlar, multik tasmalar, diopozitivlar va bolalarning jonli harakatlari orqali tushuntirish; 3) bola doimiy ravishda "nima yaxshi-yu, nima yomon?" so'zining ma'nosini anglab o'z fikrini sodda bayon etishi. Axloqiy tarbiyaning asosiy tamoyillariga quyidagilar kiradi: 1) axloqqa doir tarbiyaviy ishning ma'lum maqsadga qaratilganligi; 2) ta'lim-tarbiya ishiga bola shaxsini hurmat qilgan holda yondashish; 3) axloqiy tarbiya ishini hayot va amaliyot bilan bog'lab olib borish; 4) bolalarning faolligi; 5) jamoada tarbiyalash; 6) tarbiyaviy ishning tizimliligi va izchilligi; 7) tarbiyaviy ishning ta'sirchanligi; 8) oila, maktabgacha ta'lim muassasasi, davlat va nodavlat tashkilotlar hamda kattalar tarbiyaviy ta'sirining birligi; 9) boladagi ijobiy sifatlarga suyanish; 10) bola shaxsini har tomonlama rivojlantirishni ko'zda tutish. Tarbiyaning zamonaviy tamoyillari - tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o'rtasida subyekt-subyekt munosabatlarining o'rnatilishi, dialog nuqtayi nazariga muvofiq tarzda shunday xulosaga kelindiki, axloqiy tarbiyaning muvaffaqiyatli bo'lishi uchun psixik jarayonlarga (motivatsiya, anglash, interiorizatsiya va boshqalar) tashqi ta'sirlar ichki, individual-shaxsiyga organik va mustahkam aylanadigan pedagogik shart-sharoitlarni yaratish zarur. Axloqiy tarbiyani amalga oshirishning pedagogik shart-sharoitlariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. O'zaro to'g'ri munosabat uslubi: a) jamoaning katta a'zolari o'rtasida; b) pedagogik va ota-onalar jamoasi o'rtasida; d) kattalar va bolalar o'rtasidagi munosabat, kattalarning bolalarga munosabati. Kattalar(pedagoglar)ning bolalarga nisbatan insonparvarlik tamoyilida, o'zaro hamkorlik, o'zaro yordam, hurmat munosabatida bo'lishi eng muhim shart-sharoit hisoblanadi. 2. Maktabgacha ta'lim muassasasida o'rnatilgan qat'iy kun tartibi. 3. Maktabgacha ta'lim muassasasida o'z tengdoshlariga va boshqa kishilarga nisbatan ijobiy hissiy munosabatni yuzaga keltiruvchi muhit yaratish. 4. Bolalarni axloq me'yorlari va qoidalariga o'rgatish hamda shular asosida bola shaxsida ijobiy axloqiy his-tuyg'ularni tarbiyalash. 5. Jamoada hamma bolalar uchun teng sharoit yaratish va bolalar jamoasi o'rtasida to'g'ri munosabat o'rnatish. 6. Kun davomida bolalarning xilma-xil qiziqarli faoliyatlarini tashkil etish. 7. Bolalarning ijobiy axloqiy xulqini mashq qildiradigan shart-sharoit tug'dirish. 8. Maktabgacha ta'lim muassasasi bilan oilaning hamkorligi va bosh-qalar24. Axloqiy tarbiyaga zamonaviy (shakllantiruvchi, madaniyatshunoslik. aksiologik, ijtimoiylashtiruvchi, germenevtik, sinergetik, antropologik) yondashuvlar tahlili axloqiy tarbiyaning quyidagi pedagogik sharoitlarini samarali vositalar sifatida ko'rsatish uchun asos bo'ladi: -o'yin, muloqot, faoliyatjarayonidatabiiy ijtimoiy-axloqiy moslashuv; - psixologik muhitni yaratish; - dialog, hamkorlik; - axloqiy qoidalar, hodisalarga qadriyatli munosabatni shakllantirish; - tarbiyalanuvchilarning mustaqil faoliyatini tashkil qilish; - ijtimoiy ahamiyatli sifatlarni shakllantirish; - axloqiy tarbiyaning harakatlantiruvchi kuchlari sifatida qarama-qarshiliklarni aniqlash va bartaraf qilish; - emotsional kechinmalarni uyg'otish; - tarbiyalanuvchilarning ichki potensialini ochib berish; - axloqiy o'zgarishlarni doimiy tashhislash. Maktabgacha ta'lim muassasasi tarbiyalanuvchilarini axloqiy tarbiyalashda aniq mezonlarga asoslanish maqsadga muvofiq. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bola: - O'zbekiston Respublikasida yashayotganini bilishi; -o'zi haqida gayg'uга, o'zining narsa-buyumlarini asrab-avaylshi, gullarni va uy hayvonlarini parvarishlay olishi; - ota-onasi, aka-uka, opa-singil, bobo-buvi, o'rtoqlari, tabiatni va butun tiriklikni sevishi; -maktabgacha ta'lim muassasasidagi qiz va o'g'il bolalar bilan о 'rtoq bo 'lishi; - uyda, maktabgacha ta'lim muassasasida va o'z-o'ziga xizmat ko'rsatishga doir topshiriqlarni bajarishda mehnatsevar bo 'lishi; - tartibsizlik, ifloslik, nohaqlik, yomonlik, qizg'anchiqlikka qarshi turishi; - uyda va maktabgacha ta' lim muassasasida foydalaniladigan narsalar, non, elektr toki, suv kabilarni asrab-avaylashi; -kattalar, ota-onasi, o'rtoqlariga yordam berishi; - rasm chizish, qo'shiq va she'r aytish, raqs tushish, yangi o'yinchoq va o'yinlarni yarata olishi lozim. Huquqiy tarbiya shaxs tomonidan o'zlashtirilgan nazariy-huquqiy bilimlar negizida huquqiy faoliyatni tashkil etish borasidagi ko'nikma va malakalarni hosil qilish, unda ijobiy mazmundagi huquqiy sifatlarni qaror toptirish va huquqiy madaniyatni shakllantirishga yo'naltirilgan pedagogik jarayon hisoblanadi. Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish huquqiy ta'lim va tarbiya jarayonining muhim bosqichidir. Huquqiy tarbiya berish orqali inson huquqlari va uni himoya qilish tizimi uzluksiz o'rgatilib boriladiHuquqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida quyidagi vazifalar hal etiladi: - bolalarga huquqiy me'yorlar, qonunlar va ijtimoiy-huquqiy munosabatlar mohiyati hamda ularning ijtimoiy hayotdagi ahamiyati to'g'risida ma'lumotlar berish; - bolalarda huquqiy bilimlarni egallashga bo'lgan ehtiyojni yuzaga keltirish, huquqiy ongni qaror toptirishga erishish; - bolalarda huquqiy faoliyatni tashkil etish borasidagi ko'nikma va malakalami hosil qilish; - ularda ijobiy mazmundagi huquqiy sifatlar (huquqiy tasavvur, huquqiy idrok, huquqiy tafakkur, huquqiy savodxonlik, huquqiy mas'ullik, huquqiy faollik, huquqiy e'tiqod va huquqiy salohiyat)ning qaror topishini ta'minlash; - bolalar huquqiy madaniyati (huquqiy me'yorlar, qonunlarning ijtimoiy hayotdagi ahamiyatini to'g'ri baholash, harakat va harakatsizlik-ning qonuniy bo'lishiga erishish, davlat Konstituttsiyasi va ramzlarini, shuningdek, fuqarolik huquq va burchlarini hurmat qilish, yuridik xizmat-larga nisbatan ehtiyojni qaror toptirish, har qanday ko'rinishdagi huquq-buzarliklarga qarshi murosasiz kurashni tashkil etish)ni shakllantirish. Huquqiy madaniyat - shaxs tomonidan huquqiy bilimlarning o'z-lashtirilishi hamda huquqiy faoliyatni tashkil etish darajasining sifat ko'rsatkichi. Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish quyidagi shartlar asosida amalga oshiriladi: - keng ko'lamli ijtimoiy-huquqiy axborotli muhitning mavjudligi; - shaxs huquqiy ongini shakllantirish; - shaxs huquqiy faoliyatini yo'lga qo'yish. Pedagogik jarayonda huquqiy ta'lim-tarbiyaning samaradorligini hi-sobga olish maqsadga muvofiqdir. Bolalarning huquqiy jihatdan tarbiya-langanligi quyidagi holatlar bilan o'lchanadi: -bolalar tomonidan «O'zbekiston davlat va huquqi asoslari», «Konsti-tutsiyaviy huquq» kabi mashg'ulotlarning o'zlashtirilish darajasi, ya'ni, huquqiy bilimlarning muayyan darajasi; -bolalar tomonidan «O'zbekiston davlat va huquqi asoslari», «Konsti-tutsiyaviy huquq» kabi mashg'ulotlarning o'zlashtirilish darajasi, ya'ni, huquqiy bilimlarning muayyan darajasi; - ularning umumjamiyat axloqiy-huquqiy me'yorlariga amal qilishlari hamda maktabgacha ta'lim muassasasi va boshqa o'quv yurtlari ichki tartib-qoidalari, shuningdek, bolalar qoidalariga rioya qilishlari, tartib-intizomni buzish hollarining kamayganligi, o'z-o'zini nazorat qilish, xat-ti-harakatlari mohiyatini ongli tahlil etish qobiliyatiga ega ekanliklari -huquqiy ongning muayyan darajasi; - ijtimoiy-huquqiy faolliklari (bolalar o'z-o'zini boshqaruv organlari, yoshlar uyushmalari, tabiatni muhofaza qilish, shuningdek, jamoat tashkilotlari hamda huquq-tartibotni himoya qiluvchi tashkilotlar faoliyatini uyushtirishdagi ishtiroklari) - amaliy-huquqiy faoliyat ko'lami. Shaxsda huquqiy sifatlarning qaror topishi uning ijtimoiy-huquqiy munosabatlar jarayonidagi ishtiroki darajasi va sifatiga bog'liq. Doimiy ravishda. maqsadli tarzda huquqiy munosabatlarga kirishish shaxsda huquqiy madaniyat unsurlarining shakllanishiga olib keladi. Shu bois jamivat mafkurasi, ijtimoiy tuzumda qaror topgan huquqiy munosabatlar mazmuni, uning g'oyalari bolalar huquqiy madaniyatini shakllantirishda yetakchi o'rin tutadi. Mehnat tarbiyasinmg maqsad va vazifalari. Mehnat tarbiyasi bolalarga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnatga, ongh munosabat, shuningdek, muayyan ijtimoiy foydali harakat ko'nikma va malakalarini shakllantirishga yo'nal-tirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo1 lib, ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Mehnat tarbiyasining maqsadi bolalarda mehnatga ongli munosabatni shakllantirishdir. Shuningdek, mehnat orqali bolalami har tomonlama rivojlantirish, ma'naviy-axloqiy fazilatlarni tarkib toptirish, kelajakdagi mehnat faoliyatiga rahiy jihatdan tayyorlash, ularga mehnat qilish xohi-shini singdirib borish ham alohida ahamiyatga ega. Maktabgacha ta' lim muassasalarida iqtisodiy tarbiyani amalga oshirish o'rta gurahdan boshlanib, "Ilk iqtisodiy ta'lim-tarbiya dasturi"ga ko'ra mazkur yosh guruhida bolalarni olti xil iqtisodiy tushuncha bilan tanishtirish ko'zda tutiladi: 1) iqtisod; 2) mehnat; 3) boylik; 4) mulkiy munosabatlar; 5) bozor; 6) pul. Katta yosh guruhi bolalariga esa o'rta guruhda o'rgatilishi mo'ljallangan tushunchalar mohiyatini kengroq va to'liqroq yoritish bilan birga quyidagi sakkiz turdagi iqtisodiy tushuncha haqidagi bilimlar tarkib toptiriladi: 1) iqtisod; 2) mehnat; 3) boylik; 4) mulkiy munosabatlar; 5) tad-birkorlik; 6) bozor; 7) pul; 8) mahsulot. Maktabga tayyorlov guruhida esa o'n bir xil iqtisodiy tushuncha mazmuni yoritib beriladi: 1) iqtisod; 2) mehnat; 3) oila; 4) jamiyat; 5) aloqa; 6) ma'naviyat; 7) qoida va tartibni saqlash; 8) boshqaruv; 9) savdo; 10) pul; 11) mahsulot. Ilk iqtisodiy ta'lim-tarbiya mazmuni maktabgacha ta'lim muassasalarining "Atrof-olam to'g'risida bilimga ega bo'lish va uni anglash" hamda "Elementar matematik bilim va ko'nikmalarni tarkib toptirishga doir mashg'ulotlar negizida amalga oshiriladi. Bolalarimiz yoshligidanoq beixtiyor ravishda iqtisod bilan to'qnash keladilar. Ular ilk yoshidanoq oilada «meniki», «bizniki», «boy», «arzon», «qimmat», «sotib olish», «sotish», «pul» kabi tushunchalar bilan qurollanadilar. Shunday ekan, bolalaming oilada o'rganganlarini bog'chada davom ettirishimiz, ya'ni ilk sodda iqtisodiy tushunchalarni berib borishimiz lozim. «Ta'lim to'g'risida»gi Qonun hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari va «Bolajon» tayanch dasturi asosida maktabgacha ta'lim muassasasi tarbiyalanuvchilari uchun «Ilk iqtisodiy ta'lim saboqlari» dastur va uslubiy qo'llanma ishlab chiqilgan. Dastur o'rta, katta va tayyorlov guruh bolalari uchun mo'ljalangan bo'lib, mashg'ulotlar ikki haftada bir marta nutq o'stirish, matematika, tabiat, mehnat, tasviriy faoliyat mashg'ulotlari bilan integral tarzda 25-30 daqiqadan olib boriladi.Mashg'ulotlarning yakunida iqtisodiy o'yinlarning berilishi bolalarning diqqati, nutqi, tafakkuri va mantiqiy fikrlash qobiliyati rivojlanishiga yordam beradi. Shuningdek, qo'llanmada iqtisodiy mazmunga ega bo'lgan topshiriqlar, boshqotirmalar ham berilgan. Bolalar iqtisodiy tushuncha va tasavvurlarni o'yin, amaliy mashqlar orqali oson va tez qabul qiladilar. Bunday usullar, bolalaming iqtisodiy jarayonlar, iqtisodiy terminlar olamiga oson va qiziqarli у о' liar bilan kiri-shigaomil bo'ladi. Dastur va qo'llanmada o'rta guruhi aruchun (inson vauning ehtiyojlari, inson va iqtisod, pul, mahsulotlami sotib olish va ayriboshlash) 11 ta mavzu, katta va tayyorlov guruhlari uchun 18 ta mavzuda (inson va uning ehtiyojlari, inson va iqtisodiyot, pul, narx, mahsulotlami sotib olish va ayriboshlash. ishlab chiqarish, mehnat faoliyati) o'z aksini topgan. Dastuming maqsadi: bolalarga ilk iqtisodiy tushuncha va atamalar bilan qurollantirish orqali, ulaming shaxs sifatida ulg'ayib kamol topishiga asos bo'la oladigan bilim, ko'nikma va malakalar berishdan iborat. Iqtisodiy tarbiya yosh avlodda iqtisodiy bilim va ko'nikmalarni rivoj-lantirish, ularda tejamkorlik, mehnatsevarlik, tashabbuskorlik, iqtisodiy faoliyatni yo'lga qo'yish to'g'risida fikrlashga o'rgatadi. Iqtisod, iqtisodiyotning o'zi nima? Bu tushuncha yunon olimi Geliot tomonidan kiritilgan bo'lib, bu - «uy xo'jaligini boshqarish sanoati» ma'nosini ang-latadi. Keyinchalik bu tushunchaning mohiyati kengayib, ma'nosi ham to'ldirib borilgan. Iqtisodiyot - bu juda keng va murakkab tushuncha. Iqtisod atamasi tor ma'noda inson yaratgan barcha boyliklarni tejash, shuningdek, inson mehnatini qadrlash ma'nosini anglatadi. Keng ma'-noda iqtisodiyot insonning tirikchiligini o'tkazishga qaratilgan xo'jalik faoliyati bo'lib, bu faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanib, yaratilgan mahsulotlarni iste'mol etish bilan yakunlanadi. Demak, iqtisod inson faoliyatining asosiy jihati bo'lib, jamiyatning eng muhim negizi, uning poydevori hisoblanadi. Iqtisodiy tarbiya o'z ichiga bolalar tomonidan iqtisodiyot asoslarini o'rganish, ularning unumli va ijtimoiy mehnatning turli ko'rinishlarida ishtirok etish, rejalashtirishga doir bilim va malakalarga ega bo'lish, ishlab chiqarish mahsulotlarini hisobga olish va nazorat qilish kabilarni oladi. Iqtisodiy tarbiyaning inson va jamiyat, iqtisodiy geografiya, tarix, matematika, kimiyo, biologiya, mehnat ta'limi darslarida amalga oshirilishi yanada ijobiy samaralarni beradi. Iqtisodiy tarbiya berishning maqsadi insonni iqtisodiy faoliyatga tay-yorlashga, uni jamiyatimiz iqtisodiy hayotida ishtirok etishga, respub-likaning tirishqoq, serg'ayrat fuqarolarini shakllantirishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak. U bolalar ongida jamiyatni rivojlantirishning iqtisodiy qonuniyatlari haqida aniq tasavvurlar shakllanishini va shular asosida unda kundalik hayotida zarur bo' ladigan iqtisodiy bilimlar tarkib topishini ta'minlashi kerak. Iqtisodiy tarbiyalangan kishida hayotimizdagi ko'pgina kundalik muammolami hal etishga bo'lgan qarashi o'zgaradi va quyidagi vazifalarni o'z ichiga oladi: 1) Bolalar iqtisodiy ongining qaror topishi ularda iqtisodiy tushunchalar tizimini shakllantirishni; 2) ularning jamiyatni iqtisodiy rivojlantirish qonuniyatlarini; 3) iqtisod, ishlab chiqarishni tashkil etishga doir umumiy ma' lumotlarni o'zlashtirib olishini; 4) ularda fikrlash operatsiyalari (tahlil, sintez qilish, umumlashtirish va boshqalar) ni rivojlantiradi; 5) eng oddiy iqtisodiy tahlil qilish ko'nikma va malakalarini tarkib toptirishni nazarda tutadi. Shu sababli maktabgacha yoshdanoq matematika mashg'ulotlarida iqtisodiy tarbiya elementlarini oshirib borish lozim. Buning uchun bolalarni oila budjeti asoslariga o'rgatish kerak. Shunda ular turli xil oila xarajatlari, oila a'zolari daromadi (ish haqi pensiya, stipendiya, yordam puli va boshqalar)ning qanday manbalar hisobiga qoplanishini bilib oladilar. Bolalarni budjetning raqamlardagi ifodasi bilan tanishtirish, oilaning ovqatlanish, kiyim-bosh, poyabzal, kommunal xizmatlar, o'yin- kulgi, sayr-tamosha va hokazolar uchun bo'ladigan xarajatlarni misollar bilan tushuntirish kerak. Shundan keyin bolaning shaxsiy budjetini misol qilib ko'rsatish kerak: ota-onalari unga maktabda ovqatlanishga, o'yin-kulgilarga necha so'm berishi, ularai qanday sarflashi. Bolalarni daromad va xarajatlarni taqsimlashga o'rgatish, jamg'armalardan qanday foydalanish mumkinligini ularga gapirib berish lozim. Shundan so'ng bolalarga ishlab chiqarish xarajatlari va ularning turlari haqida oddiy tushunchalar berish kerak. Ularga qo'shimcha ishlab chiqarish yoki uy xo'jaligini yuritishni, har qanday faoliyat xarajatlar bilan bog'liqligini eng oddiy misollarda tushuntirish zarur. Biror-bir ishni bajarish, tovar ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko'rsatish uchun bir qancha resurslar sarflash lozimligini tushuntirish kerak. Keyingi davrda pedagogika nazariyasi va amaliyotiga "ekologik ta'Iim", "ekologik tarbiya". "ekologik ong", "ekologik faoliyat", "ekologik mas'uliyat", "ekologik e'tiqod", "ekologik ma'rifat", "ekologik madani-yat" va boshqa bir qator atamalar va ular bilan bog'liq tushunchalar kirib keldi. Ekologik ta'Iim ekologik ma'rifatning asosiy jihati bo'lib, o'qitish va o'qish jarayonlarida mavjud ijtimoiy ekologik tajribaning avloddan-avlodga o'tkazilishidir. Ekologik ta'Iim orqali shaxsda ekologik bilim, ko'nikma va malakalar hosil bo'ladi. Ekologik tarbiya (tor ma'noda) rivojlanayotgan shaxsda maqsadga muvofiq axloqiy-ekologik fazilatlarni tarkib toptirishni nazarda tutadi va shu orqali shaxsning ekologik xulq-atvor xususiyatlari takomillashib boradi. Ekologik ong— shaxsning amaliy ekologik faoliyati va hatti- harakatini tartibga solib turadi. Ekologik faoliyat esa ekologik bilimlarga tayanilgan holda tabiat va atrof-muhit mu-hofazasini ta'minlash borasida amalga oshirilayotgan xatti-harakatlar majmui demakdir. Ekologik dunyoqarashning ajralmas bir qismi bo'hnish "ekologik mas'uliyat" deganda insonning atrof-muhitga mas'uliyatli munosabatini tushunamiz. Bunday munosabat insoniyatning, xususan, ayrim odamlarning bilib-bilmay, uzoqni o'ylamay tabiatga ko'rsatgan salbiy ta'siri oqibatlarini anglash va bunday ta'sirni bartaraf etish istagi natijasidagina shakllanadi. Ekologik madaniyat - alohida shaxsning ib-ratli axloqiy-ekologik xatti-harakati boshqalarda zavq-shavq uyg'ota olishlik holatini ifodalaydi. Bu atama shaxs va jamiyatning atrof-muhitga munosabat darajasini belgilash uchun qo'llaniladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ekologiyadan boshlang'ich ta'lim-tarbiya berishning maqsadi ularni tabiatni sevadigan, asrab-avaylaydigan, odobli, erkin fikrlovchi, milliy g'urur egasi, barkamol sog'lom avlod etib tarbiyalashdan iboratdir.