MTTNI NAZORAT QILISH VA TA’LIM-TARBIYA ISHLARINI TASHKILLASHTIRISH MUNDARIJA Kirish I bob. MTTni nazorat qilish va ta’lim-tarbiya ishlarini tashkillashtirishning mazmun mohiyati. 1.1. MTTni nazorat qilish va ta’lim-tarbiya ishlarini tashkillashtirish nazariy asoslari 1.2. Pedagogik jarayonni tashkillashtirish va nazorat qilishda rahbarning boshqaruv uslubi II bob. Maktabgacha ta’lim tashkilot bo`yicha metodik ishlarni tashkil etish samaradorligi 2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tizimli yondashuv asosida pedagogik jarayonlarni tashkil etish va boshqarish 2.2. Maktabgacha ta’limda ta’lim tarbiya ishlarini tashkillashtiishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish samaradorligi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati I bob. MTTni nazorat qilish va ta’lim-tarbiya ishlarini tashkillashtirishning mazmun mohiyati 1.1. MTTni nazorat qilish va ta’lim-tarbiya ishlarini tashkillashtirish nazariy asoslari. Har bir jamiyatning rivoj topishi va ravnaqida uning kelajak poydevori bo’lgan o’sib kelayotgan yosh avlodga yaratayotgan imkoniyatlari, shart- sharoitlari asos bo’ladi. Bizning mamlakatimizda ham yosh avlodning o’sib unishi uchun zamonaviy barcha talablarga javob beradigan qiziqish va intilishlarini qondiradigan shart-sharoitlarni yaratish bugungi kunning dolzarb masalasi bo’lib kelmoqda. Ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilishga va shu orqali yosh avlodni har tamonlama barkamol shaxs sifatida rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilib kelinmoqda. Bu borada maktabgacha ta’lim tizimida bulayotgan o’zgarishlarni sanab o’tish jarayonida, maktabgacha ta’lim va tarbiya ishlarini tashkillashtirish, ta’lim tizimida bo’layotgan so’ngi yangiliklarni maktabgacha ta’lim tizimida joriy qilish muhimdir. Shuni aytib o’tish joizki yurtboshimiz tomonidan chiqarilayotgan turli farmon, qarorlar bu sohadagi kamchiliklarni bartaraf etishga asos bo’lib xizmat qilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2017-yil 9-sentabrdagi PQ-3261- son va “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” 2019-yil 8-maydagi PQ-4312- son qarorlari hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 22.12.2020 yildagi “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 802-son qarorida “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni ijrosini ta’minlash, shuningdek, ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarga samarali ta’lim-tarbiya berish hamda qulay shart-sharoitlar yaratish 1da maktabgacha ta’lim va tarbiyaning 1 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 22.12.2020 yildagi “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 802-son qarori davlat ta’lim dasturini, maktabgacha yoshdagi bolalarga maktabgacha ta’lim va tarbiya berish sohasidagi o‘quv-metodik qo‘llanmalarni, metodik tavsiyalarni ishlab chiqish, shuningdek, maktabgacha ta’lim tashkilotlarini loyihalashtirish, qurish, jihozlash va ularning faoliyatini tashkil etishning o‘ziga xos xususiyatlari inobatga olinadi. Davlat standartining maqsadi — maktabgacha ta’lim tizimini zamonaviy talablarga asoslangan holda tashkil etish, bolalarni sog‘lom va har tomonlama yetuk qilib voyaga yetkazish, ta’lim-tarbiya jarayoniga samarali ta’lim va tarbiya shakllari hamda usullarini joriy etish hamda ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalash, shuningdek, ta’lim-tarbiya jarayonining hajmiga, mazmuniga va sifatiga, maktabgacha ta’lim tashkilotini qurish va jihozlashga, maktabgacha yoshdagi bolalarning sog‘lom ovqatlanishini va xavfsizligini tashkil etishga doir majburiy minimum talablarni joriy etish va nazoratini tashkil etishdan iborat. Davlat standartining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - maktabgacha ta’limning mazmuni va sifatiga qo‘yiladigan talablarni belgilash; - milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etish; - o‘quv-tarbiya jarayoniga innovatsion pedagogik va zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish; - ta’lim-tarbiya faoliyati sifatini nazorat qilishning huquqiy asoslarini takomillashtirish; - maktabgacha ta’lim tashkilotlarida to‘laqonli va xavfsiz ovqatlantirishni tashkil etishga bo‘lgan sanitariya-gigiyenik talablarni belgilash; - maktabgacha ta’lim tashkilotlarini qurish me’yorlarini tartibga solish; - maktabgacha ta’lim tashkilotlarini o‘yinlar, o‘yinchoqlar, mebel, jihozlar va boshqa texnik, reabilitatsion vositalar bilan jihozlash; - maktabgacha ta’lim tashkilotlarining yong‘in xavfsizligini ta’minlashga qo‘yiladigan talablarga muvofiqligini ta’minlash. Davlat standartining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: - tarbiyalanuvchining intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustuvorligi; - har bir bolaning, shu jumladan, jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolaning maktabgacha ta’lim va tarbiya olishga bo‘lgan huquqini amalga oshirish imkoniyatining tengligi; - davlat standartining ta’lim sohasidagi davlat va jamiyat talablariga mosligi; - maktabgacha ta’limning boshqa ta’lim turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta’lim mazmunining uzviyligi; - maktabgacha ta’lim mazmunining respublikadagi barcha hududlarda birligi va yaxlitligi; - maktabgacha ta’limning mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda innovatsiya texnologiyalariga asoslanilganligi; - xorijiy mamlakatlarning ta’lim sohasida me’yorlarni belgilash tajribasidan milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda foydalanish. Davlat standartining tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: - Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari; - Maktabgacha ta’lim tashkilotining davlat o‘quv dasturi; - Maktabgacha ta’lim tashkilotlarini o‘yinlar to‘plami, o‘yinchoqlar, mebel, jihozlar va boshqa texnik, reabilitatsiya vositalari bilan jihozlash me’yorlari Maktabgacha ta’limning namunaviy o‘quv rejasi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarning nomi, eng kam (minimal) hajmi va ularning yoshi bo‘yicha taqsimoti belgilangan hujjat hisoblanadi. Namunaviy o‘quv reja maktabgacha ta’lim tashkilotlarida mashg‘ulotlarni o‘tkazish uchun asos hisoblanadi. Davlat standarti talablariga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshirishning maqsadi — davlat standartida belgilangan talablarni bajarish darajasini aniqlash, zarur chora-tadbirlarni amalga oshirish asosida ta’lim-tarbiya sifatini ta’minlashdan iborat. Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim sifatini nazorat qilishning turlari quyidagilardan iborat: ichki nazorat — davlat maktabgacha ta’lim tashkiloti rahbari hamda maktabgacha ta’limni boshqarish bo‘yicha yuqori turuvchi tuman (shahar) maktabgacha ta’lim bo‘limlari hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar maktabgacha ta’lim boshqarmalari tomonidan amalga oshiriladi; tashqi nazorat — qonunchilik hujjatlarida belgilangan davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini tekshirish vakolatiga ega bo‘lgan davlat organlari va tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi; jamoatchilik nazorati — mahalla va qishloq fuqarolar yig‘inlarida tashkil etiladigan jamoatchilik komissiyasi tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiriladi; milliy va xalqaro darajada baholash — hukumatning tegishli qarori hamda xalqaro shartnomalar talablari asosida maktabgacha ta’lim boshqaruvi organlari, boshqa tashkilotlar, jumladan, xalqaro tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari va maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlantirish, ta’lim-tarbiya berish, maktab ta’limiga tayyorlash bo‘yicha davlat talablarini belgilaydi. Maktabgacha ta’lim turlari uchun kadrlar tayyorlovchi o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim muassasalari, maktabgacha ta’lim turlari bo‘yicha pedagogik kadrlarning malakasini oshirish va qayta tayyorlashni amalga oshiradigan tashkilotlar, maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiya olayotgan oilalar davlat talablariga rioya qilishlari lozim. Davlat talablarida quyidagi asosiy tushunchalardan foydalaniladi: maktabgacha ta’lim — maktabgacha yoshdagi bolalar qiziqishi, iqtidori, individual ruhiy va jismoniy xususiyatlari, madaniy ehtiyojlarini inobatga olgan holda hamda bolada ma’naviy me’yorlarning shakllanishi, hayotiy va ijtimoiy tajriba egallanishini ko‘zda tutgan har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan yaxlit jarayon; rivojlanish — inson tanasi tuzilishi, ruhiyati va xulqida biologik jarayonlar hamda atrof muhit ta’sirida ro‘y beradigan o‘zgarishlar; rivojlanish sohasi — bola rivojlanishidagi aniq bir yo‘nalishlar; kichik soha — sohaning kichik guruhlari. Asosiy sohalarning kichik sohasi rivojlanishning ma’lum bir tomonlarini o‘z ichiga qamrab oladi va ularning aniq bir yo‘nalishini ko‘rsatib beradi; kutilayotgan natija — bolalarda kutilayotgan bilim, ko‘nikma va malakalar ko‘rsatkichi; bola tarbiyasining majmui — ma’lum bir yosh davriga xos bo‘lgan vazifalarni maqsadli bajarish uchun yetarli bo‘lgan bolaning bilimi, ko‘nikmasi va malakasi hamda qadriyatlari; integratsiya — bola ta’limi va rivojlanishidagi mazmun tarkibiy qismlari o‘rtasidagi bog‘liqlik; inklyuziv ta’lim — bolalarning alohida ta’lim ehtiyojlari va individual imkoniyatlarini inobatga olgan holda ta’lim va tarbiya olinishini teng ta’minlovchi jarayon; refleksiv faoliyat — bolada o‘z tushunchalari va xatti-harakatlarini anglash va mustaqil tahlil qilishi asosida xulosalar shakllanishi jarayoni; “Men” konsepsiyasi — bolaning o‘zi haqidagi anglangan tasavvurlari tizimi, uning refleksiv faoliyatining bir qismi. Makabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘quv-tarbiyaviy faoliyat O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktab yoshidagi bolalarni rivojlantirishga oid davlat talablari asosida amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti o‘quv va tarbiyaviy faoliyatini o‘quv yillari bo‘yicha tashkil qiladi. O‘quv-tarbiyaviy faoliyat guruhning kundalik ish tartibiga tayanadi va unda pedagog tomonidan rejalashtirilgan kundalik harakatlar, bolalar o‘yinlari, bo‘sh vaqt va o‘quv-tarbiyaviy faoliyat turlari navbatma-navbat amalga oshiriladi. O‘quv-tarbiyaviy faoliyat ta’lim va ijtimoiy ehtiyojlar (salomatlik, ovqatlanish va xavfsizlik)ni qondirish maqsadida bolaning yoshi va individual rivojlanishiga asoslanuvchi o‘quv rejasiga muvofiq olib boriladi. O‘quv-tarbiyaviy faoliyat bola hayoti va uning atrofini o‘rab turgan muhitdan kelib chiquvchi yagona bir butun mavzuga birlashtiriladi. O‘quv-tarbiyaviy faoliyatni rejalashtirish ta’lim sharoitlariga bog‘liq holda integratsiya, xilma-xillik va moslashuvchanlik tamoyillaridan tarkib topadi. O‘quv-tarbiyaviy faoliyatda quyidagi rejalashtirish turlari mavjud: - yillik mavzuli (tematik); - haftalik. Rejalashtirishda faoliyatning maqsadlari, mavzusi, mazmuni va turlari ifodalanadi. Faoliyat turini tanlashda nafaqat o‘quv-tarbiyaviy faoliyatning umumiy maqsadlari, balki rivojlanish sohalari bo‘yicha maqsadlar, faoliyat mazmuni va turlarini integratsiyalash ham hisobga olinadi. Rejalashtirishda kun tartibini hisobga olish zarur. Kun tartibi ish sur’atini belgilaydi va bolaga bir faoliyatdan boshqasiga oson o‘tishda yordam berishi lozim. Shuni yodda tutish joizki, o‘yin maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy faoliyati hisoblanadi. Kun tartibini tuzishda kunduzgi uyqu, dam olish vaqti va sayrga chiqish vaqti hisobga olinadi. Yillik mavzuli rejada har bir yosh guruhi uchun oy mavzulari va hafta mavzulari aks ettiriladi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti hudud yoki boshqa xususiyatlarni hisobga olgan holda o‘zining yillik mavzuli rejasini tuzishga haqli. Mazkur mavzuli reja maktabgacha ta’lim tashkilotining “Pedagogik kengashi”da tasdiqlanadi. Haftalik reja yillik mavzuli rejaga asoslanadi va haftaning kichik mavzulari, shuningdek, mazkur mavzu bo‘yicha o‘tkaziladigan tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Haftalik reja barcha rivojlanish sohalari bo‘yicha maqsadlarni belgilash, tegishli markazlarni tayyorlash, mashg‘ulotlarni hafta mavzusiga mos ravishda taqsimlashga yo‘naltirilgan. Hafta mavzusi barcha erkin faoliyat markazlari orqali o‘tishi lozim. Haftalik rejada guruhdagi va sayr vaqtidagi didaktik va harakatli o‘yinlar rejalashtiriladi. Bolalar bilan olib boriladigan ishning mazmuni va izchilligi faoliyat turi (faol faoliyat / passiv faoliyat; individual faoliyat / kichik guruhda / katta guruhda; tarbiyachi rahbarligi ostida o‘tadigan faoliyat / bola rahbarligi ostida o‘tadigan faoliyat) va uni o‘tkazish joyi (xona ichidagi faoliyat / ko‘chadagi faoliyat)ni hisobga olgan holda rejalashtirilishi kerak. Haftalik reja xilma-xil va moslashuvchan bo‘lishi lozim. Boshqacha aytganda, ob-havo o‘zgarishi va bolaning qiziquvchanligini hisobga olgan holda rejalashtirilayotgan faoliyat boshqasiga almashtirilishi yoki faollik vaqti biroz ko‘proq yoxud kamroq vaqtga mo‘ljallanishi mumkin. Masalan, agar tarbiyachi bahorgi gullagan boqqa borishni rejalashtirgan bo‘lsa-yu, ob-havo juda yomg‘irli bo‘lsa, bu tadbirni xonada o‘tkazishning imkoni bo‘lgan boshqa tadbirga almashtirishi mumkin. Haftalik reja — bu tarbiyachining ish jurnali va mashg‘ulotlar ishlanmasidan tashkil topadi. Tarbiyachining ish jurnali quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: titul varag‘i; guruhning iliq va sovuq davrdagi kun tartibi; ertalabki badan tarbiya kompleksi; guruhda sentyabrdan avgustgacha bo‘lgan ta’lim jarayonini rejalashtirish tarkibiga ertalabki suhbat, sayr, kunning ikkinchi yarmi kiradi; haftalik ish tahlili; ilovalar. Mashg‘ulotlar konspektlarida maqsad, faoliyatning qisqacha ta’rifi, zarur jihozlar ifodalanadi. Mazkur konspektlar tavsiyaviy hususiyatga ega va tarbiyachi tomonidan ijodiy o‘zgartirilishi mumkin. Maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim dasturi maktabgacha ta’lim tashkiloti davlat o‘quv dasturiga asosan muayyan yosh guruhida tashkil etiladigan ta’lim jarayonini amalga oshirishga xizmat qiluvchi muhim hujjat bo‘lib, u qo‘yilgan maqsadlarga erishishni ta’minlashi lozim. Dastur — muhim vosita bo‘lib, uning yordamida tarbiyachilar (mutaxassislar) O‘zbekiston Respublikasida ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojiga oid Davlat talablariga muvofiq muayyan yosh guruhidagi bolalar uchun eng maqbul va samarali shakllar, metodlar va ta’lim jarayonini tashkil qilish yo‘llarini belgilaydilar. Dastur majburiy qism va ta’lim jarayoni ishtirokchilari tomonidan shakllantiriladigan qismdan tashkil topadi. Har ikki qism ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojiga oid davlat talablarini amalga oshirish nuqtai nazaridan o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi hamda zarur tarkibiy qism hisoblanadi. Dasturning majburiy qismi barcha beshta ta’lim sohasi: jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; nutq, muloqot, o‘qish va yozish ko‘nikmalari; bilish jarayonining rivojlanishi; ijtimoiy-hissiy rivojlanish hamda ijodiy rivojlanishni amalga oshirishga kompleks yondashuvni nazarda tutadi. Dastur tarbiyachi (mutaxassis) ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojiga oid davlat talablari asosida bolalar rivojlanishining muayyan sharoitlari, ehtiyojlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda ta’limning individual pedagogik modelini qanday yaratayotganini ko‘rsatib berishi lozim. Dastur uchta asosiy bo‘limni qamrab oladi: 1. maqsadli — bu tushuntirish xati hamda dastur o‘zlashtirilishining rejalashtirilayotgan natijalarini o‘z ichiga oladigan bo‘lim; 2. mazmunli — bu Dasturning umumiy mazmunini ifodalovchi va bolalar shaxsining to‘laqonli rivojlanishini ta’minlovchi bo‘lim; 3. tashkiliy — bu Dasturning moddiy-texnik ta’minoti ta’rifini, ta’lim va tarbiyaning metodik materiallar va vositalar bilan ta’minlanganligini, kun tartibini, shuningdek, tadbirlar, bayramlar, rivojlantiruvchi muhitni o‘z ichiga oluvchi bo‘lim. Dastur maktabgacha ta’lim tashkilotining pedagogik kengashida muhokama qilinadi va direktor buyrug‘i bilan tasdiqlanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotini nazorat qilish va ta’lim-tarbiya ishlarini tashkillashtirish jarayoni bolaning ta’lim olishga bo‘lgan huquqini amalga oshirishni ta’minlash, bolaning jismoniy, aqliy va ma’naviy kamolotini saqlash va mustahkamlash, umumta’lim muassasalarida bolaning jamiyatga moslashishini va ta’lim olishni davom ettirishga tayyorligini ta’minlash, bolalarga, shu jumladan, o‘ziga xos ehtiyojlari bor bolalarga yakka tartibda ta’lim dasturlaridan foydalanish, shuningdek, o‘z vaqtida inklyuziv maktabgacha ta’lim va tarbiya olish imkonini beradigan qulay muhit yaratish, bolalarda Vatanga muhabbat tuyg‘usini, oilaga, o‘z xalqining milliy, tarixiy, madaniy qadriyatlariga hurmat bilan munosabatda bo‘lishni, atrof-muhitga ehtiyotkor munosabatni shakllantirish, bolaning shaxsini shakllantirish, uning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, ijtimoiy tajriba orttirishini ta’minlash, bolaning jamiyatga moslashishini va boshlang‘ich ta’limga tayyorligini ta’minlash, ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarni joriy etishda muhim ahamiyatga egadir. 1.2. Pedagogik jarayonni tashkillashtirish va nazorat qilishda rahbarning boshqaruv uslubi. Bugungi kunda maktabgacha ta’lim tizimida bo’layotgan o’zgarishlar maktabgacha ta’lim tashilotlar faoliyatining huquqiy-me’yoriy asoslarini takomillashtirish, maktabgacha ta’lim tashkilotlari ta’lim jarayoniga ilg’or pedagogic texnologiyalarni joriy etish, pedagoglarning innovatsion faoliyat ko’lami darajasini kengaytirish, boshqaruv jarayonini takomillashtirish va nazorat qilish, maktabgacha ta’lim rahbarlarini malakasini oshirish jarayonini mazmunli takomillashtirish kabi vazifalarni yanada dolzarbligini oshiradi. Bu o’z navbatida, maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatlarini yanada yangi yondoshuv asosida takomillashitirish, ularda amalga oshiriladigan pedagogic jarayonlarni yangi mazmun va innovatsion texnologiyalar bilan boyitish imkonini beradi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-maydagi “O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojljantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PQ- 4312-sonli qarori maktabgacha ta’lim sohasidagi normativ-huquqiy bazani yanada takomillashtirish, mkatabgacha yoshdagi bolalarni har tamonlama intelektual, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, bolalarni sifatli maktabgacha ta’lim bilan qamrovini oshirish, undan teng foydalanish imkoniyatlarini ta’minlash, maktabgacha ta’lim boshqaruv tizimini takomillashtirish, maktabgacha ta’lim tizimiga boshqaruv kompetensiyasiga ega rahbarlarni jalb etish kabi ustuvor vazifalar belgilab berildi. Bugungi kunga kelib pedagogika fani va ta’lim tizimi amaliyotad rahbarlar shaxsiga e’tibor qaratish muammosi yaqqol ustuvorlik qilmoqda. Maktabgacha ta’;lim tashkiloti rahbari rahbar boshqaruv faoliyatining ilmiy yo’nalishlarini belgilash va uni amalga oshirish uchun rahbarlarni tayyorlash imkon beradi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti rahbari kasbiy tayyorgarlik jarayonini ko’rib chiqsak, rahbar boshqaruv faoliyati sohasidagi jarayonlarni vazifalariga muvofiq rejalashtirish, tashkil etish, nazorat qilish, tahlil qilish kabi qobilyatlari rivojlangan bo’lishi lozim. Zamonaviy rahbar turli yo’nalishlarda bilim ko’nikmalarga ega bo’lishi kerak: xodimlar bilan ishlash tizimi, boshqaruv usullari, boshqaruv madaniyati, texnik boshqaruv vositalari, boshqaruv jarayonlarining tuzulishi va texnologiyasini loyihalashtirish kabi jarayonlarni bilishi va nazorat qila olishi talab etiladi. E.P.Tonkonogaya tomonidan o’ylangan, taklif qilingan modelga muvofiq, ta’lim tashkiloti rahbari keng ijtimoiy madaniy dunyoqarashga, moslashuvchan fikrlashga ega yuqori kompetentli rahbar, demokratik va yangi boshqaruv uslubiga ega bo’lgan, jamoada ijobiy muhit va qulaypsixologik muhit yaratishga qodir, nostandart boshqaruv qarorlarini qabul qilishi va o’qitishning yuqori sifat va samaradorligiga erishishga qodir. Maktabgacha ta’lim tashkilotida pedagogic jarayonni tashkillashtirish va rahbarlik qilishida, rahbarga xos bo’lgan bir qator boshqaruv kompetensiyalarini aniqlash mumkin: - Rahbarning shaxsiy va kasbiy fazilatlari bilan belgilanadigan umumiy tavsif; - Kasbiy faoliyat, boshqaruv nazariyasi va amaliyoti, keng ijtimoiy va madaniy fikrlar, fikrlashning moslashuvchanligi sohasidagi fundamental bilimlar; - Intelektual, hissiy va irodaviy kuchli ta’lim, insonning hayotiy pozitsiyasibilan bog’liq, insonparvar, demokrtaik shaxsga yo’nalganlik; - Jamoa bilan ishlash, konstruktiv shaxslararo munosabatlarni qurish, muloqot qobilyatiga ega bo’lish malakasi; - Harakatchan bo’lish, odatiy va odatiy bo’lmagan vaziyatlarda tez qaror qabul qilish, yangilikka tayyorgarlik Maktabgacha ta`lim tashklotini boshqarish, rejalashtirish va tashkil qilish ishini bajarish tufayli ta’lim tashkiloti jamoasi a’zolarining kuch-g`ayratini samarali birlashtirish uchun zarur, ammo yetarli bo’lmagan shart-sharoit yaratiladi. Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish va nazorat qilish murakkab tuzilmaga ega bo’lib, o’zi ham ko’plab boshqa ishlardan tashkil topadi. Masalan, u rejalashtirish, vaziyatni tahlil etish, prognozlash, maqsad qo’yish, samaradorlikni baholash, ish rejasining biron-bir variantini tanlash haqida qaror qabul qilish kabilarni o’z ichiga olishi mumkin. Rahbarlik qilish qo’l ostidagi xodimlarga topshiriqlar berish, jamoa ahvolini tahlil qilish, qo’l ostidagi xodimlarning ishini baholash, taqdirlash va jazolash haqida qarorlar qabul qilish, xodimlarni xabardor qilish, nizoli vaziyatlarni hal qilishni va h. k. ko’zda tutadi. Ta’lim tashkilotini boshqarishda bitta emas, balki ko’plab boshqaruv turkumlari amalga oshiriladi. Masalan, ta’lim tashkilotida o’quv-tarbiya jarayonini boshqarishning umumiy turkumida boshlang’ich va umumiy o’rta ta’limni rejalashtirish, tashkil etish, unga rahbarlik va uni nazorat etish turkumlari ajratib ko’rsatiladi. Bu turkumlar ham, o’z navbatida, murakkab tuzilmaga ega. Masalan, boshlang`ich ta’limni boshqarish turkumi ichida va ayrim sinflar, predmetlarni o’rganishni rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish, nazorat qilish turkumlari ajratiladi. Boshqaruv jarayonida, ayni paytda, turli boshqaruv turkumlari ishi amalga oshiriladi. Kimdir mashg`ulotlar jadvaliga tuzatishlar kiritishi, kimdir o’qituvchining ishini nazorat qilib borishi, yana kimdir pedagogika kengashining ish rejasini muhokama qilishi mumkin. Bu boshqaruv turkumlarini nafaqat bexabar kuzatuvchi uchun, balki aksariyat boshqaruv sub’ektlari uchun ham nooshkor holga keltiradi. Ammo boshqaruv faoliyatining yaxlitligi uchun javob beruvchi ta’lim tashkiloti rahbari ushbu turkumlarni tuzib, ularning har birini kuzatib borishi kerak. Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik va nazorat qilish hokimiyat munosabatlarini amalga oshirishi tufayli boshqaruv ishi deb hisoblanadi. Samaradorlik tushunchasi, garchi ijtimoiy munosabatlar jarayonida ko’p qo’llanilsa-da, boshqaruv nazariyasida eng kam ishlangan tushunchalardan biridir. Samaradorlikning umumiy nazariyasi mavjud bo’lmaganligi bois ushbu yo’nalishdagi barcha urinishlar hozircha kutilgan natijaga olib kelmadi. Faoliyatning turli sohalarida samaradorlikning o’z xususiy ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Ammo ta’limda bugungi kunda bunday ko’rsatkichlar yo’q. Shunga qaramay, samaradorlik tushunchasi sifatga yo’naltirishda juda muhim va foydalidir. Vazifaning butun murakkabligini anglagan holda, boshqaruv samaradorligi nima ekanligini aniqlashga urinib ko’ramiz. Samaradorlik haqida gapirishdan oldin faoliyat unumdorligi tushunchasini kiritamiz. O’ar qanday faoliyat ozmi-ko’pmi unumli bo’ladi. Unumdorlik — bu qandaydir vaqt ichida olingan natijalarning foydaliligi va u bilan bog`liq xarajatlar o’rtasidagi nisbatni ko’rsatuvchi faoliyat xususiyati demakdir. Unumdorlikdan ko’pincha boshqaruv samaradorligi ko’rsatkichi sifatida foydalaniladi. Garchi faoliyat unumdorligi bilan boshqaruv samaradorligi bir- biriga bog`liqligi shubhasiz bo’lsa-da, biroq ular bitta narsa emas. Ta’limning boshqa ta’lim tashkilotiga nisbatan yuqoriroq natijalari ushbu ta’lim tashkilotida boshqaruv sifati yuqori bo’lishidan har doim ham dalolat beravermaydi. Masalan, ta’lim tashkiloti ajoyib moddiy bazaga ega bo’lsa, moliyalashtirishning qo’shimcha manbalari hisobiga o’qituvchilarga boshqa ta’lim tashkilotlaridagiga nisbatan yuqoriroq ish haqi to’lay olsa, ushbu barcha ne’matlardan mahrum bo’lgan oddiy ta’lim tashkilotidagiga qaraganda ta’lim sifati yuqoriroq bo’lishini ta’minlashi mumkin. Lekin masala har bir ta’lim tashkiloti o’zida mavjud imkoniyatlardan nechog`li yaxshi foydalanayotganligidadir. Boshqaruv jarayonlarini psixologik talqin etish masalasi, avvalambor, rahbarning faoliyatini takomillashtirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Mazkur maqsadni amalga oshirish uchun rahbarga qo’yiladigan talablar, ularni bajarishga moyillik va boshqaruv faoliyatini to’laqonli amalga oshirishga to’sqinlik qiluvchi shaxs xususiyatlarini o’rganish zarurati to’g’iladi. Rahbar shaxsi tushunchasini talqin etadigan bo’lsak, unga xos xususiyatlarni 3 guruhga bo’lib o’rganamiz: 1. Biografik tavsif 2. Qobilyat 3. Shaxsiy sifat va fazilatlar. Rahbar shaxsining biografik sifatlariga uning yoshi, jinsi, ijtimoiy iqtisodiy mavqiyi va ma’lumoti kiradi. Boshqaruv sifatini baholash aynan shu savolga beriladigan javobga bog’liq. Boshqaruv o’z vazifasiga ko’ra foydali natija olish uchun imkoniyatlardan to’liq foydalanishni ta’minlashi kerak. Ushbu vazifani qanchalik yaxshi uddalasa, u shunchalik samarador bo’ladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotida ta’lim va tarbiya jarayonini nazorat qilishning asosiy usul va uslublar quyidagilar: - Bolalar hayotini uyushtirish moshg’ulotlar, kun tartibining turli jarayonlarini kuzatish va tahlil: - Pedagogik va moliyaviy, xo'jalik ish hujjatlarni o'rganish va tahlil qilish; - Bolalar ishlarini tahlil qilish: - Mudira, tarbiyachilar, ota-onalar va bolalar bilan (ularning bilimi, ongi, nutqining rivojlanishini aniqlash maqsadida) suhbatlashish; - Pedagogik kengash», «Ishlab chiqarish majlislarida», ota- onalar kengashlarida ishtirok etish; - Jamoat tashkilotlari vakillari bilan suhbatlashishdan iborat. Bu usul va uslublarni qo'llash - nazorat qilish turiga, qaysi guruhda tarbiyaviy jarayonning qaysi qismi yoki tashkilot moliyaviy-xo'jalik ishlarining qaysi tomonlari tekshirishga, nazoratchi-metodistning mutaxassisligi va ish tajribasiga bog'liqdir. Bu ko'p qirrali usullarni qo'llash - maktabgacha ta’lim ishini har tamonlama o'rganishda g'oyat ahamiyatlidir. Kuzatish usuli - bu pedagogik jarayondagi yutuq va kamchiliklarni, ishdagi qiyinchiliklarni yo'qotish va ta'lim- tarbiyaviy ish sifatini o'stirishni ta'minlaydi. Kuzatish - pedagogik jarayonini, metodik va moliyaviy- xo'jalik faoliyatining ahvoliga to'g'ri baho beradi va kerakli xulosalar chiqaradi. Frontal-yalpi - yangi tekshirish turida bu usul kun davomida tekshirilayotgan pedagogik jarayonni o'z ichiga oladi, bunda: rejali, talim-tarbiya ish mazmunini va turli tarbiya ishini muvofiqlashganligi, maishiy hayotda bolalar hayotini va tarbiyasini tashkil etish, o'quv-tarbiya usul va uslublarini tashkil etish kiradi. Tematik nazorat turida esa kuzatish usuli tanlangan temaga va uning xarakterigabog'liqdir. Nazoratning asosiy usul va uslublariga quyidagilarni kiritish mumkin: - bolalarning mttdagi mashgulotlarini, kun tartibining turli jarayonlarini kuzatish va taxlil qilish; - pedagogik va moliyaviy-xhalik ishlariga oid hujjatlarni o’rganish va taxpil qilish; - bolalar ishlarini taxdil qilish; - mudira, tarbiyachilar, ota-onalar va bolalar bilan (ularning bilimi, ongi, nutqining rivojlanishini aniqiash maqsadida) suxbatlashish; - «Pedagogik kengash», «Ishlab chiqarish majlislari»da, ota-onalar kengashlarida ishtirok etish; - jamoat tashkilotlari vakillari bilan suxbatlashish. Kuzatish usuli bu — pedagogik jarayondagi yutuq va kamchiliklarni, ishdagi qiyinchiliklarni bartaraf etish va ta’lim-tarbiya ishlari samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Shuningdek kuzatish uslubi - muassasadagi pedagogik jarayonga, uslubiy va moliyaviylik faoliyatining xolatiga to’g’ri baxo berish va zarur xulosalar chiqarishga imkoniyat yaratadi. Yalpi tekshirish usuli orqali muassasaning kun davomidagi faoliyatining barcha jihatlari: tashkiliy-ma’muriy, moliyaviy-xo’jaliq ta’lim-tarbiya ishlarining mazmuni, yo’nalishlari, samarasi va natijalari ko’zatiladi. Muayyan mavzu bo’yicha nazorat qipishda esa 1 so’zatish usuli tanlab olingan mavzu va uning harakteriga bog’liq bo’ladi. Agar ta’lim-tarbiya ishlari ko’zatilayotgan bulsa, tekshiruvchi mashgulotlarni izchil taxlil qipadi, ularni tashkil etish mazmuni, tuzilishi va uslubiyatiga aloxdda ahamiyat beradi. O’yin jarayonini ko’zatayotganda ko’zatuvchi asosiy e’tiborni o’yin turiga, o’tnash uchun yaratilgan shart-sharoit, bolalarning o’zaro munosabatlari va tarbiyachining bu jarayonni qay darajada boshqarayotganiga qaratadi. Ba’zan pedagogik ishlarni ko’zatayotgan nazoratchi uning mazmun-moxiyati xaqida aniq, yaqiol tasavvur xosil qilmasligi mumkin. Bunday xollarda, odatda, kushimcha yoki takroriy tekshiruv o’tkaziladi. Tashkiliy-pedagogik faoliyatni kuzatishda jarayonida mudiraning bu ishni tashkil etgani, uning tashkiliy-ma’muriy, tarbiyaviy va moliyaviy-xo’jalik ishlarini samarali olib borayotgani, jamoa a’zolari, tarbiyachi va boshqa xodimlar bilan munosabati, shuningdek ota-onalar bilan o’zaro munosabatlarini qanday yo’lga kuyganiga e’tibor qaratish maqsadga muvofiqiir. Bundan tashqari, kuzatishda muassasada kun tartibi qoidalariga qay darajada rioya etilayotgani, bolalarning bilim darajasi, ularning axloq-odobi, tarbiyachining bilimi, malakasi, tajribasi shmda ta’lim-tarbiya usul va uslublarini qay darajada egallagani singari masalalar ham e’tibordan chetda qolmasligi keraq Kengash tarkibiga homiylik qiluvchi muassasalarning xodimlari, ota-onalar, urta maktab, maktabgacha ta’lim, tibbiy yordam, mahalla kzhitasi vakillari kiritiladi. Kuzatishni yana ham mukammalroq izoxlash maksadida quyidagi usullardan foydalaniladi: 1. Ish hujjatlarini o’rganish; 2. Bolalar sog’ligini izoxlovchi materiallar; 3. Ta`lim - tarbiyaviy ish rejalarini o’rganish; 4. Tarbiyachilarning kundalik daftarlarini (ilk yosh guruhlari). 5. Bolalar ishlarini tahlil qilish; 6. Pedagogik kengash, ishlab chiqarish, ota-onalar majlislarining qarorlarini o’rganish; Boshqaruv samaradorligi deganda erishilgan va erishish mumkin bo’lgan unumdorlik o’rtasidagi munosabatni aks ettiruvchi xususiyatni tushunamiz. Bunday ta’rifni faoliyat ko’rsatishni boshqarishga nisbatan ham, rivojlanishni boshqarishga nisbatan ham ishlatsa bo’ladi. Lekin bu holatlarning har birida turli natijalar va turli xarajatlar hisobga olinishi kerak. Ta’lim tashkiloti o’zi uchun ta’lim sifati iloji boricha yuqori darajada bo’lishini ta’minlay oladi (bu yuqori samaradorlik hamda faoliyat yuritishni boshqarishdan dalolat berishi mumkin), ammo ayni paytda u yangiliklarni o’zlashtirish va o’zining salohiyatini kuchaytirish uchun ob’ektiv tarzda ta’limning mavjud imkoniyatlaridan foydalanmasligi mumkin. Bu ta’lim tashkilotini rivojlantirishni boshqarish samaradorligi pastligidan dalolat beradi. Ta’lim sifati ta’lim oluvchi yoshlarning xabardorligini rivojlantirishni ta’minlaydigan ta’lim faoliyatining turli jihatlarini, o’qitish mazmuni, shakllari va metodlarini, moddiy-texnika bazasini, kadrlar tarkibini va h. k. tavsiflovchi ko’rsatkichlar yig`indisi bilan belgilanadi. II bob. Maktabgacha ta’lim tashkilot bo`yicha metodik ishlarni tashkil etish samaradorligi 2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tizimli yondashuv asosida pedagogik jarayonlarni tashkil etish va boshqarish. Pedagogik jarayonlarda tarbiyachilar bilan tarbiyalanuvchilarning hamkorlikdagi faoliyatini tashkil etish, munosabatlarini shakllantirish o‘zaro ta’sir jarayonida amalga oshiriladi va mazkur jarayonda o‘zaro ta’sir etish madaniyati shakllanib, rivojlanib boradi. O‘zaro ta’sir etish madaniyatining rivojlanishi ta’limiy muhitda innovatsion o‘zgarishlar bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Pedagogik jarayonlarda innovatsiyalar o‘zaro ta’sir madaniyatining eng muhim va asosiy vositalaridan biri sifatida namoyon bo‘lib, ular innovatsion jarayonlarda nafaqat o‘zining tavsifi va xususiyatlari bilan, balki pedagogik jarayonlarni takomillashtirishning eng muhim omillari sifatida ham belgilanadi. Bu o‘z navbatida innovatsiyalarning sifatini va ahamiyatliligini belgilash bilan bir qatorda, vaziyatlarga ko‘ra ularni tatbiq etish vaqtlarini ham oldindan belgilaydi. O‘zaro ta’sir madaniyati umumiy ijtimoiy madaniyatning tashkil etuvchi komponenti sifatida ma’lum bir ijtimoiy madaniyat kontekstida tushunchalar, shaxslararo munosabatlar va o‘zaro ta’sir natijasida shakllanadi va unda qator kattaliklar – an’anaviylik, dolzarblik darajasi, motivlashtirish tizimi,rahbarlik uslublari, tashkiliy muhitning sifati, kommunikatsiyalar, personalni boshqarish,boshqaruv strategiyasi, tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning kasbiy hamda shaxsiy madaniyati rasmiy jihatdan namoyon bo‘ladi. O‘zaro ta’sir madaniyatining an’anaviyligi milliy-tarixiy ijtimoiy madaniyat bilan pedagogikaning o‘zaro bog‘liqligiga asoslanuvchi umumtaraqqiy va milliy ta’lim-tarbiya madaniyatining pedagogik tizimda barqaror namoyon bo‘lishi, uning dolzarbligi ta’limiy muhitda qulay vaziyatlarning vujudga kelishi sifatida va ijtimoiy ehtiyojlarga mos kelishi bilan belgilanadi. Ta’limiy muhitning sifati uning holatining milliy-madaniy namunalar bilan mos kelishini hamda pedagogik jarayonning samaradorlik darajasi va subyektlar (tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar)ning imkoniyat darajasini belgilaydi. Ya’ni, vujudga kelayotgan vaziyatlarni ta’limiy muhitning asosiy tashkil etuvchi elementlari bilan muvofiqlashtirish o‘zaro ta’sir madaniyatining asosiy ko‘rsatkichi sifatida xizmat qiladi. Pedagogik jarayonlarni takomillashtirish vositalarining nazariy-metodologik asoslari pedagogik jarayonlarning yangi shaklini vujudga keltiruvchi, ta’limning tarkibiy tuzilishining sifatlarini belgilovchi yangi g‘oyalar hisoblanadi. Shunga ko‘ra, MTT tarbiyachilarining pedagogik jarayonlarni takomillashtirishga ta’sir ko‘rsatuvchi vositalarini tavsiflovchi integrativ xususiyatlarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: - innovatsion tartibda faoliyat ko‘rsatishni tashkil etishning umumiy tamoyillari; - pedagogik jarayonlarni rivojlantirish va takomillashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan g‘oyalarning mavjudligi; - ijtimoiy organizm sifatida jamoani rivojlantirish va tarbiyalanuvchi – ixtirochilar jamoasini vujudga keltirish bo‘yicha tashkiliy-metodik faoliyat; - yangi tarkibiy tuzilishga ega va mazmunan rivojlantirilgan ta’lim dasturlarini ishlab chiqish hamda amaliyotga tatbiq etish asosida pedagogik jarayonlarni tashkil etish va boshqarish; - pedagogik jarayon subyektlarining ijodiy qobiliyatlarini psixologikpedagogik jihatdan rivojlantirish; - pedagogik jarayonlarni takomillashtirishda subyektlarning individualpsixologik xususiyatlarini hisobga olish; - yagona ta’lim-tarbiyaviy maqsadni amalga oshirish va rivojlantirish uchun o‘zaro birikkan tarbiyalanuvchi, tarbiyachi va ota-onalarning hamkorligini vujudga keltirish. Bunday hollarda MTT tarbiyachilari pedagogik jarayonlarni tashkil etish va boshqarish funkstiyalari bilan bir qatorda, boshqaruvchi, tarbiyachi va tadqiqotchi funksiyalarini ham bajarishi zarur. Chunki pedagogik jarayonlarni takomillashtirish asosida ko‘zlangan natijalarga erishishda, eng avvalo, pedagogik jarayonlarda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni o‘rganish va tahlil qilish va ularni bartaraf etishda bajarilishi zarur bo‘lgan vazifalarni, maqsadni aniqlash, shuningdek, pedagogik jarayon subyektlaridan biri hisoblanayotgan tarbiyalanuvchilarning imkoniyati va ehtiyojlarini inobatga olish zarur. Pedagogik jarayonlarni tashkiletish va takomillashtirishda innovatsiyalarni pedagogik jarayon subyektlarining harakatlanishi va faolligini ta’minlovchi hamda maqsadga yo‘naltirilgan ijodiy, sifatiy o‘zgarishlar jarayonini vujudga keltiruvchi vosita sifatida belgilash mumkin. Boshqacha qilib aytganda, innovatsiya eskilikning yangilik bilan o‘zaro o‘rin almashinishini ta’minlovchi vosita deb aytishimiz mumkin. Innovastiya tushunchasi tadqiqotlarda “yangilik kiritish” tushunchasi sifatida ko‘rib chiqiladi, “innovastion jarayon” tushunchasi esa yangilik yaratish va ularni o‘zlashtirish hamda ta’lim muassasasi amaliyotida samarali qo‘llash jarayoni sifatida ifodalanadi. Demak, pedagogik jarayonlarni takomillashtirishda innovatsiya (yangilik kiritish) maqsadga yo‘naltirilgan o‘zgartirishlar vositasi, innovastion jarayon – pedagogik jarayonlarga yoki pedagogik faoliyatga o‘zgartirishlar ( yangilik) kiritish vositasi deb aytishimiz mumkin. Bu jarayonda quyidagi qator vazifalar pedagogik jarayonlarni takomillashtirish, yangiliklar kiritishni amalga oshirishda pedagogik innovatsiyalarni samaradorligining asosiy shartlari hisoblanadi: - ta’lim tashkiloti jamoasi uchun yangilik kiritishning dolzarbligi mavjud muammolarni uzil-kesil hal qilish va pedagogik jarayon samaradorligini ta’minlashning asosiy omillari sifatida belgilanishi; - tanlangan innovatsion vositalarni ta’lim tashkilotining imkoniyatlariga mos kelishi; - innovatsiyalarning to‘la ilmiy asoslanganligi; - innovatsion jarayonlarning ahamiyatliligi va tizimliligi; - yangilik yaratuvchi va undan foydalanuvchilarning shaxsiy-individual psixologik xususiyatlarini hisobga olish; - innovatsiyalarning ahamiyatini anglash har bir subyektning yuqori darajadagi mas’uliyati hamda javobgarligini ifodalashi; - innovatsion jarayonlarda tavakkalchilikni minimal darajada bo‘lishi uchun yetarli shart-sharoitlar yaratish zaruriyati; - tavakkalchilik darajasini tushunish va ularning asoslanganligi zaruriyati; - ta’lim mazmunida, pedagogik loyihalarda o‘zgartirishlar hamda rivojlanish tamoyillarining o‘z ifodasini topishi. MTTda pedagogik jarayonlarni innovatsion yondashuv asosida takomillashtirishga obyektiv va subyektiv omillar sabab bo‘ladi. Obyektiv omillarga davlatning yangi ta’lim siyosati, ta’lim sohasidagi fundamental va amaliy tadqiqotlar, ta’lim tashkilotlarining innovatsion faoliyat yo‘nalishidagi tajribalarini kiritishimiz mumkin. Subyektiv omillarga ijtimoiy-hududiy ehtiyoj hamda ta’lim tashkilotlari faoliyatining rivojlanish jarayoni, tarbiyachilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini va ta’lim tashkiloti ilmiy-pedagogik salohiyatining rivojlanishi. Pedagogik jarayonlarni takomillashtirish ilg‘or pedagogik texnologiyalarni aniqlash va tatbiq etish muammolarini vujudga keltiradi va bular subyekt-subyekt munosabatlariga asoslanadi, bu munosabatlar shaxsning qiziqishlari, qobiliyatlari va sifatlarini anglashga yo‘naltirilgan umumiy rivojlanish shartlarini belgilovchi asoslar hisoblanadi. Pedagogik jarayonlarni takomillashtirish yo‘nalishida amalga oshirilgan ishlarning samaradorligini aniqlash pedagogik jarayon subyektlari faoliyatini obyektiv baholashni talab etadi va bunga quyidagilar misol bo‘ladi: - pedagogik jamoaning kasbiy mahoratini o‘sishi; - jamoada barcha uchun qulay ijtimoiy-psixologik muhitni vujudga kelishi hamda uning mustahkam va ijobiy xususiyatlari; - pedagogik jarayonlarni takomillashtirish va rivojlantirishga subyektlar moyilligi va jamoaning tayyorgarligi; - ilmiy va ilmiy-metodik salohiyatni o‘sishiga jamoadagi moyillik; - tarbiyachilar va tarbiyalanuvchilar o‘rtasida axborotlar almashinuvi sifatining o‘sishi; - uzluksiz ta’lim tizimining navbatdagi bosqichlarida o‘qishni davom ettirishlari uchun tarbiyalanuvchilarni tayyorlash darajasi va ta’lim muassasasida yaratilayotgan shart-sharoitlar sifati; - umumiy maqsadlarning mavjudligi va manfaatlar uyg‘unlashuvi; - innovatsion jarayonlarda tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning samarali ishtirokini ta’minlovchi chora-tadbirlarning mavjudligi. MTTda tashkil etiladigan pedagogik jarayonlarda qulay ta’limiy muhitni shakllantirish uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratishda tarbiyalanuvchilarning ehtiyojlari va imkoniyatlarini o‘rganish asosida ularning faolligini rivojlantirish zarur bo‘lib, ularning faolligini ta’minlashda motivlashtirish pedagogik jarayonlarni takomillashtirish vositalaridan biri sifatida maydonga chiqadi. Amerikalik psixolog A. Maslou nazariyasi bo‘yicha barcha ehtiyojlarni qat’iy iyerarxiya strukturasi bo‘yicha joylashtirish mumkin. U quyi darajadagi ehtiyojlarni qondirishni talab qiladi, o‘z navbatida inson xulqiga ta’sir ko‘rsatadi, yuqori darajadagi ehtiyojlar esa asta-sekin ta’sir ko‘rsatadi. Maslou inson hayotidagi mavjud ehtiyojlardan beshta asosiylarini ajratib ko‘rsatadi. Birlamchi ehtiyojlar – bu insonning hayotiy faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan ehtiyojlar. A.Maslouning fikricha, inson, eng avvalo ana shu ehtiyojlarini qondirish uchun ishlaydi. Birlamchi ehtiyojlar hisoblangan oziq- ovqatga, kiyim-kechakka, uy-joyga, uyquga bo‘lgan ehtiyoj qondirilsa, boshqa darajadagi ehtiyojlar ham asta-sekin ahamiyat kasb etib boradi. Yuqorida aytganimizdek, birlamchi ehtiyojlar qondirilgach, boshqa zaruriyatlar kishilarni yuqori darajadagi ehtiyojlarga qarab harakat qilishga majbur qiladi. Lekin, insonning barcha ehtiyojlarni hech qachon to‘la-to‘kis qondirish imkoniyati bo‘lmaydi. Shu sababli ehtiyojlarga asoslangan motivlashtirish jarayoni mavjuddir. Mak Klelland nazariyasida asosiy e’tibor yuqori darajadagi ehtiyojlarga qaratiladi, ularga hokimiyat, muvaffaqiyat, mansublik kiradi. Hokimiyat ehtiyoji – boshqa odamlarga ta’sir ko‘rsatishga xohish, bu albatta hokimiyatga intilish emas, balki o‘z ta’sirini ko‘rsatish ehtiyoji. Muvaffaqiyatga bo‘lgan ehtiyoj ma’lum bir vazifani muvaffaqiyat bilan bajarish orqali amalga oshiriladi. Mansublik ehtiyoji Maslou nazariyasiga o‘xshash bo‘lib birga ishlaydigan xodimlar, tanishlar huzurida bo‘lishi, do‘stona munosabatlar o‘rnatishdan manfaatdorlikni ifodalaydi. Frederik Gertsbergning motivlashtirish nazariyasi boisiy tozalanish (motivastionnaya gigiena) deb yuritilib, uning asosida qoniqish keltiruvchi mehnat ruhiy sog‘lom bo‘lishga ham hamkorlik ko‘rsatadi degan fikr yotadi. Agar ish joyi iflos, qorong‘i, ko‘rimsiz bo‘lsa bu mehnatga intilishni kamaytiradi. Agar ish joyi toza, ergonometrik nuqtai nazardan benuqson bo‘lsa, mehnatga aniq ifodalangan motivlar paydo bo‘ladi. Gertsberg bu omillarni “gigienik” omillarga oid deb hisoblaydi. Motivlashtirishda amerikalik psixolog V.Vrum tomonidan 1964 yilda ishlab chiqilgan kutish nazariyasi ham muhim ahamiyat kasb etib, mehnatning natijasini kutish, ya’ni mehnat xarajatlari bilan olingan natija o‘rtasidagi farqni, foydani kutish, natija bilan rag‘batlantirish o‘rtasidagi farqni kutish, bu yerda rag‘batlantirish mehnat natijasidan qoniqish yoki qoniqmaslikni bildiradi. Ya’ni, kutilgan natijaga erishish motivlashtirishning holatini belgilaydi, rahbarlar tomonidan mehnati natijalariga ko‘ra xodimlarning o‘z vaqtida rag‘batlantirilib borishi motivlashtirishni kuchaytiradi va h.k. Umuman olganda ta’lim tashkilotlarida tashkil etiladigan pedagogik jarayonlarda motivlashtirish subyektlarning (tarbiyachilar, tarbiyalanuvchilar) mazkur jarayonlarda keng miqyosda ishtirok etishiga asoslangan bo‘lib, uni qo‘llash orqali sog‘lom ijtimoiy- ruhiy muhit yaratiladi. Bunda ijtimoiy-psixologik metodlar mehnat faolligini oshirishga qaratilgan bo‘lib, u subyektlarning ma’naviy va ijtimoiy xulqiga ta’sir etish orqali amalga oshiriladi. Psixologik adabiyotlarda motivlashtirish keng ma’noda inson hayotining (uning xulq-atvori, faoliyatining) murakkab, ko‘p qirrali boshqaruvchisi deb keltiriladi. Tarbiyalanuvchilar faoliyati turli motivlar yordamida boshqarilishi mumkin. Motivlar yordamida irodaviy hatti-harakatlarni vujudga keltiruvchi va faoliyatni muvofiqlashtiruvchi ta’sir samarali hisoblanib, faoliyat natijalarining samaradorligi motivlarning xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi, bu o‘z navbatida motivlashtirish jarayonining samaradorligini ifodalaydi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib aytish mumkinki, pedagogik jarayonlarni takomillashtirishda motivlashtirish bu pedagogik jarayon samaradorligini ta’minlash yo‘nalishidagi mavjud ehtiyojlardan kelib chiqib, tarbiyalanuvchi faoliyatini psixologik ta’sir etish yo‘llari bilan maqsadga muvofiq yo‘naltirishdir. Motivlashtirish jarayonida pedagogik jarayon subyektlari ehtiyojlari yoki ularning umumiy manfaatlarini ifodalovchi ehtiyojlarni inobatga olish zarur hisoblanadi, chunki motivlashtirish ehtiyojlarning qondirilishi asosida amalga oshiriladi. Pedagogik jarayonlarda motivlashtirish ijtimoiy amaliyot va ta’lim ehtiyojlaridan kelib chiqib, subyektlarning qiziqishlarini, egallayotgan bilim, ko‘nikma va malakalarini tahlil qilish orqali ularning faolligini rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Mavjud ehtiyojlarni o‘rganish asosida tarbiyalanuvchilar faolligini ta’minlashga va rivojlantirishga, ya’ni o‘qish, o‘rganish va bilim olishga yo‘naltiruvchi motivlarni shakllantirish pedagogik jarayonlarda subyektlar faolligini ta’minlash va rivojlantirishga xizmat qilishi bilan bir qatorda, ularni jismoniy yoki aqliy mehnatga, shuningdek, dam olish, bilim olish, hunar o‘rganish, umuman olganda yashash uchun kurashishga chorlaydi. Motivlashtirishning samaradorligi pedagogik jarayonlarda erishish mumkin bo‘lgan natijalar bilan erishilgan natija o‘rtasidagi mutanosiblikni ifodalab, pedagogik jarayonlarni takomillashtirish va samaradorlikka erishish uchun quyidagi shartlarning bajarilish zaruriyatini belgilaydi: - tarbiyalanuvchilarning boshlang‘ich tushunchalariga ilmiy yondashish; - pedagogik jarayonlarda motivlarning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olish; - tarbiyalanuvchilarda bilim olishga bo‘lgan ijobiy motivlarni shakllantirish; – pedagogik jarayonlarda subyektlar faolligini ta’minlash uchun qulay vaziyatlarni vujudga keltiruvchi ijodiy muhitni tashkil etish; - pedagogik jarayonlar komponentlarining o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligini inobatga olish; - pedagogik jarayonlarni tashkil etish va boshqarishga innovatsion tuzilishga ega bo‘lgan murakkab pedagogik tizim sifatida yondashish; - pedagogik jarayonlarda tarbiyalanuvchilar faolligini ta’minlovchi, tanqidiy va tahliliy fikrlashga undovchi reflekstiv yondashuvni joriy etish; - pedagogik jarayonlarda shaxsga yo‘naltirilgan ta’sirning o‘ziga xos xususiyatlarini hamda tarbiyalanuvchilarning reflektiv faoliyatining ahamiyatini inobatga olish. MTTda pedagogik jarayonlarni tashkil etish, boshqarish va takomillashtirishda alohida e’tibor qaratilishi zarur bo‘lgan omillardan biri pedagogik jarayonlar samaradorligining motivlashtirishga bog‘liqligi bo‘lib, motivlashtirish pedagogik jarayonlarni takomillashtirish va samaradorligini ta’minlashda subyektlar faoliyatini muvofiqlashtirish, ularning faolligini ta’minlash va rivojlantirish vositasi sifatida zarur. Pedagogik jarayonlarni tashkil etish, boshqarish va ularning samaradorligini ta’minlashda axborotlar bilan ishlash va ularning yangiligi va ishonchliligini ta’minlash o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Pedagogik jarayonlar to‘g‘risidagi hamda tarbiyalanuvchilarning tasavvuri, boshlang‘ich tushunchalari, ularning dunyoqarashi, ehtiyoji va yashash sharoitlari bo‘yicha axborotlar to‘plash va ularni chuqur o‘rganish, tahlil qilish hamda obyektiv baholash tarbiyachilarning eng asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Mazkur vazifalarni amalga oshirish asosida pedagogik jarayonlarni takomillashtirish va rivojlantirish yo‘llari, tarbiyalanuvchilarda ijobiy motivlarni shakllantirish va rivojlantirish omillari va vositalari aniqlanadi hamda samaradorlik ta’minlanadi. Axborot – pedagogik jarayonlarni tashkil etish va boshqarishda, shuningdek mazkur jarayon subyektlari hisoblangan tarbiyachilar va tarbiyalanuvchilar faoliyatini tashkil etish va ularni muvofiqlashtirishda, pedagogik jarayonlarni ilmiy asosda tashkil etish hamda samaradorligini oshirishda o‘ziga xos, turli xil yangiliklarni o‘z ichiga olgan ma’lumot va xabarlardan iborat bo‘lib, yangi,