MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA O‘YINLARNI TASHKIL ETISH TEXNOLOGIYASI

Yuklangan vaqt

2025-01-17

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

26

Faytl hajmi

50,1 KB


MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA O‘YINLARNI TASHKIL ETISH TEXNOLOGIYASI MUNDARIJA: KIRISH ....................................................................................................................... I BOB MAKTABGACHA TA'LIM TIZIMIDA O‘YINLAR TEXNOLOGIYASI O‘RNI VA AHAMYATI ………………………………… 1.1 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘yinli texnologiyalar va uning funksiyalarti ………………………………………………………………………. 1.2. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida didaktik o'yinlar ahamyati ….................. 1.3. Maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishida syujetli-rolli va sahnalashtirilgan o'yinlarning ahamyati ................................................................ II BOB MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDA O‘YINLARNI TASHKIL ETISH METODI .............................................................................. 2.1. Kichik va o'rta guruh yoshidagi bolalarda qurilish o'tkazish usullari ………. 2.2 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida didaktik o‘yinlarni tashkil etish metodikasi …………………………………………………………………………………… XULOSA ....................................................................................................................
MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA O‘YINLARNI TASHKIL ETISH TEXNOLOGIYASI MUNDARIJA: KIRISH ....................................................................................................................... I BOB MAKTABGACHA TA'LIM TIZIMIDA O‘YINLAR TEXNOLOGIYASI O‘RNI VA AHAMYATI ………………………………… 1.1 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘yinli texnologiyalar va uning funksiyalarti ………………………………………………………………………. 1.2. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida didaktik o'yinlar ahamyati ….................. 1.3. Maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishida syujetli-rolli va sahnalashtirilgan o'yinlarning ahamyati ................................................................ II BOB MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDA O‘YINLARNI TASHKIL ETISH METODI .............................................................................. 2.1. Kichik va o'rta guruh yoshidagi bolalarda qurilish o'tkazish usullari ………. 2.2 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida didaktik o‘yinlarni tashkil etish metodikasi …………………………………………………………………………………… XULOSA ....................................................................................................................
2 I BOB MAKTABGACHA TA'LIM TIZIMIDA O‘YINLAR TEXNOLOGIYASI O‘RNI VA AHAMYATI 1.1 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘yinli texnologiyalar va uning funksiyalarti Ta’lim texnologiyasi tushunchasi ta’lim maqsadiga erishish quroli, ya’ni oldindan loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etish va shu maqsadga erishishning metod, usul va vositalari tizimini, ta’lim jarayonini boshqarishni ifodalaydi. Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi bola shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Pedagogik texnologiyaning tamoyillari quyidagilardir: kafolatlangan yakuniy natija, ta’limning samaradorligi, qaytuvchan aloqaning mavjudligi, ta’lim maqsadining aniq shakllanganligi. O‘yin texnologiyasi ham o‘yin metodidan o‘zining aniq maqsadi, amalga oshirish kerak bo’lgan jarayonlarning mantiqiy ketma- ketligi va o‘zaro bog’liqligi, oldindan belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan farq qiladi. L.S. Vigodskiy o‘yinni bolaning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy buyurtmalarni o‘zlashtirish vositasi sifatida ta’riflaydi. Har qanday o‘yin muayyan vazifalarni bajaradi:  maftunkorlik;  kommunikativlik;  o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish;  tashxis;  o‘yin ishtirokchilari o‘rtasidagi muloqot;  ijtimoiylashuvlik. Ma’lumki, o‘yinlar quyidagi to‘rt asosiy xususiyatga ega: - erkin rivojlantiruvchi faoliyat, ya’ni bola o‘yinni o‘zi tanlaydi, unda faol ishtirok etadi. Bunda birinchi navbatda yakuniy natija emas, balki o‘yin jarayoni muhim ahamiyatga ega;
2 I BOB MAKTABGACHA TA'LIM TIZIMIDA O‘YINLAR TEXNOLOGIYASI O‘RNI VA AHAMYATI 1.1 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘yinli texnologiyalar va uning funksiyalarti Ta’lim texnologiyasi tushunchasi ta’lim maqsadiga erishish quroli, ya’ni oldindan loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etish va shu maqsadga erishishning metod, usul va vositalari tizimini, ta’lim jarayonini boshqarishni ifodalaydi. Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi bola shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Pedagogik texnologiyaning tamoyillari quyidagilardir: kafolatlangan yakuniy natija, ta’limning samaradorligi, qaytuvchan aloqaning mavjudligi, ta’lim maqsadining aniq shakllanganligi. O‘yin texnologiyasi ham o‘yin metodidan o‘zining aniq maqsadi, amalga oshirish kerak bo’lgan jarayonlarning mantiqiy ketma- ketligi va o‘zaro bog’liqligi, oldindan belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan farq qiladi. L.S. Vigodskiy o‘yinni bolaning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy buyurtmalarni o‘zlashtirish vositasi sifatida ta’riflaydi. Har qanday o‘yin muayyan vazifalarni bajaradi:  maftunkorlik;  kommunikativlik;  o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish;  tashxis;  o‘yin ishtirokchilari o‘rtasidagi muloqot;  ijtimoiylashuvlik. Ma’lumki, o‘yinlar quyidagi to‘rt asosiy xususiyatga ega: - erkin rivojlantiruvchi faoliyat, ya’ni bola o‘yinni o‘zi tanlaydi, unda faol ishtirok etadi. Bunda birinchi navbatda yakuniy natija emas, balki o‘yin jarayoni muhim ahamiyatga ega;
3 - ijodiy xarakter, ya’ni o‘yin jarayonida bolalar uchun ijod qilishga katta imkoniyatlar mavjud; - emotsional ta’sir — bola o‘yinda markaziy o‘rin egallashni xohlaydi, g‘olib bo‘lishga intiladi, bu bolaning faolligini oshirishga yordam beradi; - asosiy va qo‘shimcha qoidalar o‘yin mazmuni, uning mantiqiy ketma-ketligini belgilaydi. O‘yin tuzilishiga- maqsad, rejalashtirish, maqsadga erishish, natijalarni tahlil qilish kabi komponentlar kiradi. O‘yinning eng asosiy xususiyati uning ijodiyligidadir. U o‘zaro kurash, musobaqalashish, raqobat shaklida namoyon bo‘ladi. Ilmiy tadqiqod ishlari natijasi shuni ko’rsatadiki, nazariy jihatdan o‘yinga faoliyat, jarayon va o‘qitish metodi sifatida qarash mumkin. O‘yin faoliyat sifatida maqsadni belgilab olish, rejalashtirish va amalga oshirish, natijalarni tahlil qilishni qamrab oladi va bunda shaxs subyekt sifatida o‘z imkoniyatlarini to‘la amalga oshiradi. O‘yinli faoliyatni motivatsiyalash o‘yin xarakterining musobaqalashish shartlari, shaxsning o‘zini namoyon qila olishi, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish ehtiyojlarini qondirishdan kelib chiqadi. Jarayon sifatida o‘yin tuzilmasi quyidagilarni qamrab oladi:  o‘ynash uchun olingan rollar;  bu rollarni ijro etish vositasi bo‘lgan o‘yin harakatlari;  haqiqiy narsalarni shartlilarga almashtirish;  o‘yinda ishtirok etuvchilarning real o‘zaro munosabatlari;  o‘yinda shartli ravishda yaratilgan sujet (mazmun). Har qanday texnologiyada, jumladan, o‘yin texnologiyalarida ham, o‘quv maqsadi aniq belgilanishi zarur. Bu texnologiyaning asosiy negizidir. Maqsad to‘g‘ri qo‘yilishi uchun tarbiyachi bolaga nimani o‘rgatmoqchi bo‘lganligini bilishi kerak. Bitta mashg‘ulotda bitta maqsad qo‘yilishi maqsadga muvofiq. Masalan, bolalarni 3 raqami bilan tanishtirish yoki yil fasllari haqida tushuncha berish va h. O‘yin texnologiyalari (ayniqsa, bog‘cha bolalari uchun) rivojlantiruvchi maqsadlarni (bolaning idrok, xotira, diqqat, tafakkurini rivojlantirish) amalga oshirishi ham
3 - ijodiy xarakter, ya’ni o‘yin jarayonida bolalar uchun ijod qilishga katta imkoniyatlar mavjud; - emotsional ta’sir — bola o‘yinda markaziy o‘rin egallashni xohlaydi, g‘olib bo‘lishga intiladi, bu bolaning faolligini oshirishga yordam beradi; - asosiy va qo‘shimcha qoidalar o‘yin mazmuni, uning mantiqiy ketma-ketligini belgilaydi. O‘yin tuzilishiga- maqsad, rejalashtirish, maqsadga erishish, natijalarni tahlil qilish kabi komponentlar kiradi. O‘yinning eng asosiy xususiyati uning ijodiyligidadir. U o‘zaro kurash, musobaqalashish, raqobat shaklida namoyon bo‘ladi. Ilmiy tadqiqod ishlari natijasi shuni ko’rsatadiki, nazariy jihatdan o‘yinga faoliyat, jarayon va o‘qitish metodi sifatida qarash mumkin. O‘yin faoliyat sifatida maqsadni belgilab olish, rejalashtirish va amalga oshirish, natijalarni tahlil qilishni qamrab oladi va bunda shaxs subyekt sifatida o‘z imkoniyatlarini to‘la amalga oshiradi. O‘yinli faoliyatni motivatsiyalash o‘yin xarakterining musobaqalashish shartlari, shaxsning o‘zini namoyon qila olishi, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish ehtiyojlarini qondirishdan kelib chiqadi. Jarayon sifatida o‘yin tuzilmasi quyidagilarni qamrab oladi:  o‘ynash uchun olingan rollar;  bu rollarni ijro etish vositasi bo‘lgan o‘yin harakatlari;  haqiqiy narsalarni shartlilarga almashtirish;  o‘yinda ishtirok etuvchilarning real o‘zaro munosabatlari;  o‘yinda shartli ravishda yaratilgan sujet (mazmun). Har qanday texnologiyada, jumladan, o‘yin texnologiyalarida ham, o‘quv maqsadi aniq belgilanishi zarur. Bu texnologiyaning asosiy negizidir. Maqsad to‘g‘ri qo‘yilishi uchun tarbiyachi bolaga nimani o‘rgatmoqchi bo‘lganligini bilishi kerak. Bitta mashg‘ulotda bitta maqsad qo‘yilishi maqsadga muvofiq. Masalan, bolalarni 3 raqami bilan tanishtirish yoki yil fasllari haqida tushuncha berish va h. O‘yin texnologiyalari (ayniqsa, bog‘cha bolalari uchun) rivojlantiruvchi maqsadlarni (bolaning idrok, xotira, diqqat, tafakkurini rivojlantirish) amalga oshirishi ham
4 mumkin. Bunda o‘yin jarayonida yakuniy natija muhimroq bo‘ladi. Pedagogik ijrochilik o’yinlarini bola uch yoshdan boshlab o‘zlashtira boshlaydi. Shu yoshga kelib bola odamlar o‘rtasidagi munosabatlar bilan tanisha boshlaydi, hodisalarning ichki va tashqi tomonlarini ajrata boshlaydi, o‘zida ichki kechinmalarni seza boshlaydi. Ularga munosabat bildiradi. Maktabgacha yoshda bolalar o‘yin faoliyatini o‘zlashtira borib ijtimoiy qadrli va ijtimoiy baholanuvchi faoliyatga tayyorlana boshlaydilar. Maktabgacha ta’lim tizimida qo‘llaniladigan pedagogik o‘yinlarning quyidagi turlari mavjud: 1. Bolalar kayfiyatini ko‘taruvchi. 2. Hamkorlikka chorlovchi. 3. Bolalarni o‘zligini namoyon etishga chorlovchi. 4. Bolalarda o‘ziga ishonch hissini shakllantiruvchi, jismoniy va intellektual muammolarni yo‘qotishga qaratilgan. 5. Maktabgacha bolalar xatti-harakatidagi cheklanishlarni tavsiflovchi (diagnostika). 6. Bolalar shaxsi strukturasiga ijobiy korreksiyalar beruvchi. 7. Millatlararo bag‘rikenglikni shakllantiruvchi. 8. Bolalarda ijtimoiy, jamoaviy munosabatlarni shakllantiruvchi o‘yinla Pedagogik o‘yinlarni quyidagicha tasniflash mumkin. Faoliyat turlariga qarab: ijtimoiy intellektual, mehnat, ijtimoiy va psixologik o‘yinlar. Pedagogik jarayonlarning xarakteriga qarab: ta’lim-tarbiyaviy, rivojlantiruvchi, mahsuldor, ijodiy, psixotexnik o‘yinlar. O‘yinlar metodlariga qarab: predmetli, sujetli, badiiy rolli, hodisalarni tasavvur etuvchi va drammalashtiruvchi o‘yinlar. Predmetlar asosidagi o‘yinlar: matematik, biologik, ekologik, musiqali, texnikaviy, jismoniy tarbiyalovchi, iqtisodiy tejamkorlik va ishbilarmonlik, tadbirkorlikni rivojlantiruvchi o‘yinlar. O‘yin vositalari bo‘yicha: o‘yin vositalari (koptok, piramida, kub va boshq.) bilan amalga oshiriladigan o'yinlar va o‘yin vositalarisiz amalga oshiriladigan o‘yinlar xontaxta ustida, xonada va dalada
4 mumkin. Bunda o‘yin jarayonida yakuniy natija muhimroq bo‘ladi. Pedagogik ijrochilik o’yinlarini bola uch yoshdan boshlab o‘zlashtira boshlaydi. Shu yoshga kelib bola odamlar o‘rtasidagi munosabatlar bilan tanisha boshlaydi, hodisalarning ichki va tashqi tomonlarini ajrata boshlaydi, o‘zida ichki kechinmalarni seza boshlaydi. Ularga munosabat bildiradi. Maktabgacha yoshda bolalar o‘yin faoliyatini o‘zlashtira borib ijtimoiy qadrli va ijtimoiy baholanuvchi faoliyatga tayyorlana boshlaydilar. Maktabgacha ta’lim tizimida qo‘llaniladigan pedagogik o‘yinlarning quyidagi turlari mavjud: 1. Bolalar kayfiyatini ko‘taruvchi. 2. Hamkorlikka chorlovchi. 3. Bolalarni o‘zligini namoyon etishga chorlovchi. 4. Bolalarda o‘ziga ishonch hissini shakllantiruvchi, jismoniy va intellektual muammolarni yo‘qotishga qaratilgan. 5. Maktabgacha bolalar xatti-harakatidagi cheklanishlarni tavsiflovchi (diagnostika). 6. Bolalar shaxsi strukturasiga ijobiy korreksiyalar beruvchi. 7. Millatlararo bag‘rikenglikni shakllantiruvchi. 8. Bolalarda ijtimoiy, jamoaviy munosabatlarni shakllantiruvchi o‘yinla Pedagogik o‘yinlarni quyidagicha tasniflash mumkin. Faoliyat turlariga qarab: ijtimoiy intellektual, mehnat, ijtimoiy va psixologik o‘yinlar. Pedagogik jarayonlarning xarakteriga qarab: ta’lim-tarbiyaviy, rivojlantiruvchi, mahsuldor, ijodiy, psixotexnik o‘yinlar. O‘yinlar metodlariga qarab: predmetli, sujetli, badiiy rolli, hodisalarni tasavvur etuvchi va drammalashtiruvchi o‘yinlar. Predmetlar asosidagi o‘yinlar: matematik, biologik, ekologik, musiqali, texnikaviy, jismoniy tarbiyalovchi, iqtisodiy tejamkorlik va ishbilarmonlik, tadbirkorlikni rivojlantiruvchi o‘yinlar. O‘yin vositalari bo‘yicha: o‘yin vositalari (koptok, piramida, kub va boshq.) bilan amalga oshiriladigan o'yinlar va o‘yin vositalarisiz amalga oshiriladigan o‘yinlar xontaxta ustida, xonada va dalada
5 o‘ynaladigan o‘yinlar, kompyuter va televizor o‘yinlari kabi texnik vositalar. Maktabgacha ta’limda yoshi kattalarning to‘plagan tajribasini kichik yoshdagilarga singdirish jarayonida o‘yinlar ta’lim metodi sifatida namoyon bo‘ladi. O‘yin metodlariga qarab maktabgacha ta’lim vazifalaridan kelib chiqib, predmetli, sujetli ishchan, drammalashtirilgan o‘yinlardan keng foydalaniladi. Maktabgacha ta’limda rivojlantiruvchi pedagogik o‘yinlarni o‘quv tarbiya jarayonida qo‘llash quyidagi o‘ziga xos xarakterga ega bo‘ladi. Birinchidan, rivojlantiruvchi pedagogik o‘yinlar maxsus topshiriqlar majmuasidan iborat bo‘ladi. Ikkinchidan, o‘yin faoliyatidagi topshiriqlar rangli kublar, g‘ishtchalar, kvadratlar, plastilin, karton qog‘ozlar, konstmktor-mexanik majmualarida turli ornament, rasm va jimjimador predmetlar vositasida amalga oshiriladi. Uchinchidan, topshiriqlar mustaqil bajarilishini ta’minlash maqsadida ulrni osondan qiyinga tomon, aniq vaqt oralig‘ida sifatli bajarilishini ta’minlash darkor. Maktabgacha ta’lim muassasalarida interfaol o‘yinlardan foydalanish ijobiy natijalarga olib keladi. Bu o‘yinlar jarayonida bola passiv obyektdan faol subyektga aylanadi. Tarbiyachining asosiy vazifasi esa o‘yinni tashkil etish, bolalar ijodiga sharoit yaratishdan iborat. Interfaol usul: 1. Pedagogik texnologiyaning ajralmas bir qismi sifatida ta’lim tarbiyaning umumiy mohiyatini aks ettiruvchi yahlit jarayondir. 2. Ta’lim tarbiya jarayonini takommilashtiruvchi, optimallashtirishga bo’lgan ijtimoiy ehtiyoj. 3. Didaktik hamda tarbiyaviy xarakterdagi ta’lim tarbiya jarayonini samarali mohorat tarza tashkil etishdur. 4. Yo’naltiruvchanlik vazifasini bajaradi, yani shaxsni rivojlantirish tarbiyalash shakillantirish uchun xizmat qiladi, 5. Shaxsiylik xususiyatga ega bo’lib muayyan ta’lim tarbiya jarayonida qo’llashga nisbatan yagona, qat’iy, me’yorlar talab etilmaydigan jarayon. Interfaol usullar o’z
5 o‘ynaladigan o‘yinlar, kompyuter va televizor o‘yinlari kabi texnik vositalar. Maktabgacha ta’limda yoshi kattalarning to‘plagan tajribasini kichik yoshdagilarga singdirish jarayonida o‘yinlar ta’lim metodi sifatida namoyon bo‘ladi. O‘yin metodlariga qarab maktabgacha ta’lim vazifalaridan kelib chiqib, predmetli, sujetli ishchan, drammalashtirilgan o‘yinlardan keng foydalaniladi. Maktabgacha ta’limda rivojlantiruvchi pedagogik o‘yinlarni o‘quv tarbiya jarayonida qo‘llash quyidagi o‘ziga xos xarakterga ega bo‘ladi. Birinchidan, rivojlantiruvchi pedagogik o‘yinlar maxsus topshiriqlar majmuasidan iborat bo‘ladi. Ikkinchidan, o‘yin faoliyatidagi topshiriqlar rangli kublar, g‘ishtchalar, kvadratlar, plastilin, karton qog‘ozlar, konstmktor-mexanik majmualarida turli ornament, rasm va jimjimador predmetlar vositasida amalga oshiriladi. Uchinchidan, topshiriqlar mustaqil bajarilishini ta’minlash maqsadida ulrni osondan qiyinga tomon, aniq vaqt oralig‘ida sifatli bajarilishini ta’minlash darkor. Maktabgacha ta’lim muassasalarida interfaol o‘yinlardan foydalanish ijobiy natijalarga olib keladi. Bu o‘yinlar jarayonida bola passiv obyektdan faol subyektga aylanadi. Tarbiyachining asosiy vazifasi esa o‘yinni tashkil etish, bolalar ijodiga sharoit yaratishdan iborat. Interfaol usul: 1. Pedagogik texnologiyaning ajralmas bir qismi sifatida ta’lim tarbiyaning umumiy mohiyatini aks ettiruvchi yahlit jarayondir. 2. Ta’lim tarbiya jarayonini takommilashtiruvchi, optimallashtirishga bo’lgan ijtimoiy ehtiyoj. 3. Didaktik hamda tarbiyaviy xarakterdagi ta’lim tarbiya jarayonini samarali mohorat tarza tashkil etishdur. 4. Yo’naltiruvchanlik vazifasini bajaradi, yani shaxsni rivojlantirish tarbiyalash shakillantirish uchun xizmat qiladi, 5. Shaxsiylik xususiyatga ega bo’lib muayyan ta’lim tarbiya jarayonida qo’llashga nisbatan yagona, qat’iy, me’yorlar talab etilmaydigan jarayon. Interfaol usullar o’z
6 navbatida maktabgacha yoshdagi bolalarda quidagi psixologik xususiystlarini shakillantirish bilan ajralib turadi,ya’ni ; Fikrlash : - mantiqiy tafakkur ko’rgazmali, tasvirli jarayon asosida rivojlanadi. Nutq:- ichki nutqning rivojlanishiga ma’lum tasir etadi. Ixtiyoriy bilish jarayoni;- o’zlashtirish jarayonida ixtiyoriy ravishda o’z fiktini jamlashga kirishadi. Fiziologik sezgirlik: - individual ravishda aksariyat, xolda past darajada. Bilim orttirish obyekti:- predmet va hodisalar o’rtasidagi sabab – oqibatli bog’liqlik . Bilim ortirish usuli:- mustaqil faoliyat, kattalar va tengdoshlar bilan bilim orttirish muloqot qilish. Muvaffaqiyatli o’zlashtirish shartlari:- shaxsiy dunyoqarashning kengligi, xar bir ishda bilimdonlik. Muloqot yuritish sharti:- vaziyatdan tashqari shaxsiy muloqot. Tengdoshlari bilan munosabatlar:- hissiy ko’mak manbai. His-hayajonlar:- yuqori darajadagi his- tuyg’ularga egalik. O’yin faoliyati:- o’zini zimmasiga olgan ro’lga muofiq tutish shakillanadi Interfaol o‘yinlar jarayonida bola mustaqil fikrini to‘g‘ri bayon etishga, boshqalarni tinglashga o‘rganadi, boshqacha qilib aytganda interfaol o‘yinlar orqali kelajakda har bir bola uchun zamir bo‘lgan ijobiy sifatlar shakllantiriladi. Interfaol o‘yinlarni samarali o‘tkazish uchun quyidagi qoidalarga e’tibor berish lozim: 1. Mashg‘ulot oldidan bolalar o‘yin qoidalari va mazmunini qay darajada tushunganliklarini aniqlash. 2. Bolalarning yosh xususiyatlari va bir-birlariga bo'lgan munosabatlarini hisobga olish. 3. Har bir bolaning qobiliyati va psixologik xususiyatlarini e’tiborga olish. 4. O‘yin jarayonida bolalarga qiziq bo‘lgan materiallardan foydalanish. 5. Diqqat va e’tiborni jalb etadigan uslublarni izlab topish.
6 navbatida maktabgacha yoshdagi bolalarda quidagi psixologik xususiystlarini shakillantirish bilan ajralib turadi,ya’ni ; Fikrlash : - mantiqiy tafakkur ko’rgazmali, tasvirli jarayon asosida rivojlanadi. Nutq:- ichki nutqning rivojlanishiga ma’lum tasir etadi. Ixtiyoriy bilish jarayoni;- o’zlashtirish jarayonida ixtiyoriy ravishda o’z fiktini jamlashga kirishadi. Fiziologik sezgirlik: - individual ravishda aksariyat, xolda past darajada. Bilim orttirish obyekti:- predmet va hodisalar o’rtasidagi sabab – oqibatli bog’liqlik . Bilim ortirish usuli:- mustaqil faoliyat, kattalar va tengdoshlar bilan bilim orttirish muloqot qilish. Muvaffaqiyatli o’zlashtirish shartlari:- shaxsiy dunyoqarashning kengligi, xar bir ishda bilimdonlik. Muloqot yuritish sharti:- vaziyatdan tashqari shaxsiy muloqot. Tengdoshlari bilan munosabatlar:- hissiy ko’mak manbai. His-hayajonlar:- yuqori darajadagi his- tuyg’ularga egalik. O’yin faoliyati:- o’zini zimmasiga olgan ro’lga muofiq tutish shakillanadi Interfaol o‘yinlar jarayonida bola mustaqil fikrini to‘g‘ri bayon etishga, boshqalarni tinglashga o‘rganadi, boshqacha qilib aytganda interfaol o‘yinlar orqali kelajakda har bir bola uchun zamir bo‘lgan ijobiy sifatlar shakllantiriladi. Interfaol o‘yinlarni samarali o‘tkazish uchun quyidagi qoidalarga e’tibor berish lozim: 1. Mashg‘ulot oldidan bolalar o‘yin qoidalari va mazmunini qay darajada tushunganliklarini aniqlash. 2. Bolalarning yosh xususiyatlari va bir-birlariga bo'lgan munosabatlarini hisobga olish. 3. Har bir bolaning qobiliyati va psixologik xususiyatlarini e’tiborga olish. 4. O‘yin jarayonida bolalarga qiziq bo‘lgan materiallardan foydalanish. 5. Diqqat va e’tiborni jalb etadigan uslublarni izlab topish.
7 6. Bolalarga rohami to‘g‘ri taqsimlash. 7. O‘yindan qanday maqsadda foydalanish mumkinligini bilish. 8. O‘yinning asosiy bosqichlari haqida tasavvurga ega bo‘lish va natijalarini prognoz qilish. Pedagogik nuqtayi nazardan to‘g‘ri tashkil etilgan o‘yin bolaning axloqiy, irodaviy xususiyatlarini shakllantirish bilan birga unda bilim olishga, atrofdagi olam sirlarini ochishga qiziqish uyg‘otadi. Shuning uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida o‘yin texnologiyalaridan keng foydalanish kerak. O‘yinlar texnologiyasi tushunchasi pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismidir. O‘yin texnologiyasi an’anaviy tahimdagi o‘yin metodidan o‘zining aniq maqsadi, amalga oshirish kerak bo‘lgan jarayonlarning mantiqiy ketma-ketligi va o‘zaro bog’liqligi, oldindan belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan farq qiladi.
7 6. Bolalarga rohami to‘g‘ri taqsimlash. 7. O‘yindan qanday maqsadda foydalanish mumkinligini bilish. 8. O‘yinning asosiy bosqichlari haqida tasavvurga ega bo‘lish va natijalarini prognoz qilish. Pedagogik nuqtayi nazardan to‘g‘ri tashkil etilgan o‘yin bolaning axloqiy, irodaviy xususiyatlarini shakllantirish bilan birga unda bilim olishga, atrofdagi olam sirlarini ochishga qiziqish uyg‘otadi. Shuning uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida o‘yin texnologiyalaridan keng foydalanish kerak. O‘yinlar texnologiyasi tushunchasi pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismidir. O‘yin texnologiyasi an’anaviy tahimdagi o‘yin metodidan o‘zining aniq maqsadi, amalga oshirish kerak bo‘lgan jarayonlarning mantiqiy ketma-ketligi va o‘zaro bog’liqligi, oldindan belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan farq qiladi.
8 1.2. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida didaktik o'yinlar ahamyati “Ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish bolalarning rivojlanganligi darajasini va ularning umumiy boshlang‘ich ta’limga tayyorligini, shuningdek, ularning ijtimoiy, shaxsiy, hissiy, nutqiy, jismoniy va ijodiy rivojlanishini baholash asosida amalga oshirilishi lozim. Bunda bolalar vatanga muhabbat hissini, oilaga, o‘z xalqining milliy, tarixiy, madaniy qadriyatlarga hurmat, atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona munosabatni shakllantirishga alohida e’tibor qaratish lozim” Maktabgacha yosh bu inson hayotining o‘ziga xos davri. Uning o‘ziga xosligi uning maxsus sezgirligi, atrofdagi voqelikni o‘zlashtirishga juda ham sezgirdirlar. O‘yinning ko‘ngilochar shaklida berilgan bilimlarni bolalar uzoq "ruhsiz" mashqlar, faoliyatlar bilan bog‘liq bo‘lganlarga qaraganda tezroq, kuchliroq va osonroq egallaydilar. Shuning uchun faoliyatlarni o‘yin orqali tashkil etish, xususan, didaktik o‘yinlar muammosi pedagogikaning eng dolzarb muammolaridan biridir. Bolani bilim va aqliy faoliyat usullari bilan boyitish, kognitiv qiziqishlar va qobiliyatlarni shakllantirish kerak. O‘yin maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchisining asosiy faoliyati hisoblanadi. Bolaning xotirasi, tasavvuri, tafakkuri, hissiyotlari, irodasi, xarakterining rivojlanishi o‘yin jarayonida sodir bo‘ladi. Didaktik o‘yinlar kognitiv xarakterning qobiliyatlari va ehtiyojlarini, intellektual axloqiy va irodaviy fazilatlarni rivojlantirishni va kognitiv qiziqishni shakllantirishni rag‘batlantiradi. Bolalar bilan ishlashda turli didaktik o‘yinlarni qo‘llagan holda, bolalar materialini yaxshiroq idrok etishlari va murakkab vazifalarni to‘g‘ri bajarish ko‘nikmalarini hosil qilish mumkin. Didaktik o‘yinlarni qo‘llash pedagogik jarayonning samaradorligini oshiradi, bundan tashqari, didaktik o‘yinlar bolalarning aqliy rivojlanishiga katta ta‘sir ko'rsatadi, bolalarda xotirani, fikrlashni rivojlantirishni rag‘batlantiradi. Didaktik o‘yinlar juda katta ahamiyatga ega ekanligini hisobga olgan holda faoliyat jarayonida keng qo‘llash lozim. Tarbiyalanuvchilar maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib borilayotgan o‘qitish jarayonlaridan zerikib qolmasligi kerak. O‘qitish quvonchli bo'lishi kerak!
8 1.2. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida didaktik o'yinlar ahamyati “Ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish bolalarning rivojlanganligi darajasini va ularning umumiy boshlang‘ich ta’limga tayyorligini, shuningdek, ularning ijtimoiy, shaxsiy, hissiy, nutqiy, jismoniy va ijodiy rivojlanishini baholash asosida amalga oshirilishi lozim. Bunda bolalar vatanga muhabbat hissini, oilaga, o‘z xalqining milliy, tarixiy, madaniy qadriyatlarga hurmat, atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona munosabatni shakllantirishga alohida e’tibor qaratish lozim” Maktabgacha yosh bu inson hayotining o‘ziga xos davri. Uning o‘ziga xosligi uning maxsus sezgirligi, atrofdagi voqelikni o‘zlashtirishga juda ham sezgirdirlar. O‘yinning ko‘ngilochar shaklida berilgan bilimlarni bolalar uzoq "ruhsiz" mashqlar, faoliyatlar bilan bog‘liq bo‘lganlarga qaraganda tezroq, kuchliroq va osonroq egallaydilar. Shuning uchun faoliyatlarni o‘yin orqali tashkil etish, xususan, didaktik o‘yinlar muammosi pedagogikaning eng dolzarb muammolaridan biridir. Bolani bilim va aqliy faoliyat usullari bilan boyitish, kognitiv qiziqishlar va qobiliyatlarni shakllantirish kerak. O‘yin maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchisining asosiy faoliyati hisoblanadi. Bolaning xotirasi, tasavvuri, tafakkuri, hissiyotlari, irodasi, xarakterining rivojlanishi o‘yin jarayonida sodir bo‘ladi. Didaktik o‘yinlar kognitiv xarakterning qobiliyatlari va ehtiyojlarini, intellektual axloqiy va irodaviy fazilatlarni rivojlantirishni va kognitiv qiziqishni shakllantirishni rag‘batlantiradi. Bolalar bilan ishlashda turli didaktik o‘yinlarni qo‘llagan holda, bolalar materialini yaxshiroq idrok etishlari va murakkab vazifalarni to‘g‘ri bajarish ko‘nikmalarini hosil qilish mumkin. Didaktik o‘yinlarni qo‘llash pedagogik jarayonning samaradorligini oshiradi, bundan tashqari, didaktik o‘yinlar bolalarning aqliy rivojlanishiga katta ta‘sir ko'rsatadi, bolalarda xotirani, fikrlashni rivojlantirishni rag‘batlantiradi. Didaktik o‘yinlar juda katta ahamiyatga ega ekanligini hisobga olgan holda faoliyat jarayonida keng qo‘llash lozim. Tarbiyalanuvchilar maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib borilayotgan o‘qitish jarayonlaridan zerikib qolmasligi kerak. O‘qitish quvonchli bo'lishi kerak!
9 Didaktik o‘yinlarda shaxsning to‘liq rivojlantirishni rag‘batlantiruvchi shartlar mavjud: kognitiv va hissiy printsiplarning birligi, tashqi va ichki harakatlar, bolalarning jamoaviy va individual faoliyati kabilardir. Shunday qilib, har bir o‘yin bolaga yangi his-tuyg‘ular, ko‘nikmalar olib keladi, muloqot tajribasini kengaytiradi va jamoaviy va individual faoliyatni rivojlantiradi. Shularni hisobga olgan holda o‘yinlarni bosqichlarning zarur ketma-ketligi, har bir bola uchun eng oddiy va eng qulay o‘yinlardan tortib, murakkabroq o‘yinlargacha bola bola hayotida o‘zining tasiri mavjudligini unutmasligimiz lozim. Shaxsning faoliyat subyekt sifatida shakllanishi o‘yindan boshlanadi. O‘yin katta va ichki ahamiyatga ega ekanligi shubhasiz. Deyarli barcha maktabgacha ta’lim tashkilotlarining har bir guruhida har qanday faoliyat davomida, shu jumladan o‘yin vaqtida o‘zini boshqacha tutadigan va shunga mos ravishda boshqacha yondashuvni talab qiladigan kamida uch turdagi bolalar mavjud. Birinchi turdagi bolalar juda faol, harakatchan, kuchli hayajonga moyil. Ular har qanday yangi o‘yinni bajonidil qabul qilishadi va unda ishtiyoq bilan ishtirok etishadi. Odatda ular tezda o‘yin maqsadini tushinishadi va faol rollarni bajarishga intilishadi. Ammo ko‘pincha bu bolalar boshqalarga e‘tibor bermaydilar va o‘z qobiliyatlarini namoyish etish bilan band bo‘lishadi. Bunday bolalar uchun qoidalarni bajarish eng qiyin hisoblanadi: o‘z navbatini kutish, ma‘lum bir signalgacha harakat qilmaslik, asosiy rol yoki jozibali obyektdan boshqalarga voz kechish kabilardir. Bundan tashqari, ushbu qoidalarni amalga oshirish, qoidalarni bajarish ular uchun ayniqsa foydalidir. Bunday o‘yinlarni o‘tkazishda birinchi tur tarbiyalanuvchilarga qoidalarga rioya qilishning ahamiyatini ko'rsatish va ularga rioya qilganlaridan so‘ng mamnun bo‘lishlarini ta‘minlashga harakat qilish lozim. Ikkinchi turdagi bolalar ko‘proq uyatchan va ehtiyotkor bo‘lishadi. Ular odatda o‘yinning maqsadini darhol anglamaydilar va yangi faoliyatga o‘tishga tayyor emaslar. Avvaliga ular qiziqishsiz, boshqa bolalarning harakatlarini kuzatadilar. Bunday bolani faoliyatga tayyor bo‘lgunga qadar faol rol o‘ynashga, faoliyatni bajarishga majburlamaslik lozim.
9 Didaktik o‘yinlarda shaxsning to‘liq rivojlantirishni rag‘batlantiruvchi shartlar mavjud: kognitiv va hissiy printsiplarning birligi, tashqi va ichki harakatlar, bolalarning jamoaviy va individual faoliyati kabilardir. Shunday qilib, har bir o‘yin bolaga yangi his-tuyg‘ular, ko‘nikmalar olib keladi, muloqot tajribasini kengaytiradi va jamoaviy va individual faoliyatni rivojlantiradi. Shularni hisobga olgan holda o‘yinlarni bosqichlarning zarur ketma-ketligi, har bir bola uchun eng oddiy va eng qulay o‘yinlardan tortib, murakkabroq o‘yinlargacha bola bola hayotida o‘zining tasiri mavjudligini unutmasligimiz lozim. Shaxsning faoliyat subyekt sifatida shakllanishi o‘yindan boshlanadi. O‘yin katta va ichki ahamiyatga ega ekanligi shubhasiz. Deyarli barcha maktabgacha ta’lim tashkilotlarining har bir guruhida har qanday faoliyat davomida, shu jumladan o‘yin vaqtida o‘zini boshqacha tutadigan va shunga mos ravishda boshqacha yondashuvni talab qiladigan kamida uch turdagi bolalar mavjud. Birinchi turdagi bolalar juda faol, harakatchan, kuchli hayajonga moyil. Ular har qanday yangi o‘yinni bajonidil qabul qilishadi va unda ishtiyoq bilan ishtirok etishadi. Odatda ular tezda o‘yin maqsadini tushinishadi va faol rollarni bajarishga intilishadi. Ammo ko‘pincha bu bolalar boshqalarga e‘tibor bermaydilar va o‘z qobiliyatlarini namoyish etish bilan band bo‘lishadi. Bunday bolalar uchun qoidalarni bajarish eng qiyin hisoblanadi: o‘z navbatini kutish, ma‘lum bir signalgacha harakat qilmaslik, asosiy rol yoki jozibali obyektdan boshqalarga voz kechish kabilardir. Bundan tashqari, ushbu qoidalarni amalga oshirish, qoidalarni bajarish ular uchun ayniqsa foydalidir. Bunday o‘yinlarni o‘tkazishda birinchi tur tarbiyalanuvchilarga qoidalarga rioya qilishning ahamiyatini ko'rsatish va ularga rioya qilganlaridan so‘ng mamnun bo‘lishlarini ta‘minlashga harakat qilish lozim. Ikkinchi turdagi bolalar ko‘proq uyatchan va ehtiyotkor bo‘lishadi. Ular odatda o‘yinning maqsadini darhol anglamaydilar va yangi faoliyatga o‘tishga tayyor emaslar. Avvaliga ular qiziqishsiz, boshqa bolalarning harakatlarini kuzatadilar. Bunday bolani faoliyatga tayyor bo‘lgunga qadar faol rol o‘ynashga, faoliyatni bajarishga majburlamaslik lozim.
10 O‘yinni tomosha qilish va birinchi navbatda unda passiv ishtirok etish, u asta- sekin kattalar va uning tengdoshlari tomonidan o‘yinga qiziqish uyg‘otadi. So‘ngra malum vaqt o‘tgach, u tashabbusni o‘z qo‘liga olishni boshlaydi. Albatta, bu tarbiyachining ko‘magi va roziligi bilan amalga oshadi. Biroq, uchinchi guruh tarbiyalanuvchilar, hatto tarbiyachining ko‘magi bilan ham o‘yinga kirishib keta olmaydi. Har bir guruhda tengdoshlaridan orqada qoladigan va ular bilan teng harakat qila olmaydigan, passiv tarbiyalanuvchilar bo‘lishi mumkin. Bunday bolalar o‘yinni takroriy takrorlash orqali ham, faoliyatning maqsadini tushuna olishmaydi, faol rollardan qochishadi va ularni o‘z zimmalariga olishganda ham, noto‘g‘ri harakat qilishadi. Bu guruhda kiruvchi tarbiyalanuvchilar alohida e‘tibor talab qiladi. Ular kattalar bilan shaxsiy aloqaga, shaxsiy e‘tiborga, tushuntirishga, rag‘batlantirishga muhtoj bo‘lishadi. Adabiyotlarni nazariy o‘rganish, natijalarini amaliy faoliyatga tahlil qilib, tadbiq etish orqali didaktik o‘yinlarni qadim zamonlardan boshlab maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda har doim katta ahamiyatga ega bo‘lgan degan xulosaga kelish mumkin. O‘yindan foydalanishning didaktik usuli XVIII asrda I. B. Bazedov, C. G. Salzman, kabi pedagoglar tomonidan ishlab chiqilgan. Ular bolalarning ta‘limini yanada qiziqarli, ularning yosh xususiyatlariga mos qilish uchun turli o‘yinlardan foydalanganlar. Ushbu o‘yinlarni qo‘llashning didaktik usuli pedagogikada 2000- yilga kelib F. Ferebl tomonidan taqdim etilgan. U o‘yinni nutqni boyitish, fikrlash, tasavvurni rivojlantirishda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega ekanligini takidlab o‘tgan. F. Ferebl o‘yinni maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni tarbiyalash uchun asos deb hisoblagan. F. Ferebl bolalar uchun turli didaktik o‘yinlarni ishlab chiqgan. Didaktik o‘yinlarning rolini ochib berish haqidagi maxsus bilimlar Tixeevaga tegishlidir (Tixeeva, 2013). U didaktik o‘yin bolaning eng xilma-xil qobiliyatlarini, uning idrokini, nutqini, e‘tiborini, tafakkurini rivojlantirishga imkon beradi, deb hisoblagan. Tixeeva tomonidan ishlab chiqilgan ba’zi didaktik o‘yinlar hozirgi kunga qadar maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatlarida keng foydalaniladi.
10 O‘yinni tomosha qilish va birinchi navbatda unda passiv ishtirok etish, u asta- sekin kattalar va uning tengdoshlari tomonidan o‘yinga qiziqish uyg‘otadi. So‘ngra malum vaqt o‘tgach, u tashabbusni o‘z qo‘liga olishni boshlaydi. Albatta, bu tarbiyachining ko‘magi va roziligi bilan amalga oshadi. Biroq, uchinchi guruh tarbiyalanuvchilar, hatto tarbiyachining ko‘magi bilan ham o‘yinga kirishib keta olmaydi. Har bir guruhda tengdoshlaridan orqada qoladigan va ular bilan teng harakat qila olmaydigan, passiv tarbiyalanuvchilar bo‘lishi mumkin. Bunday bolalar o‘yinni takroriy takrorlash orqali ham, faoliyatning maqsadini tushuna olishmaydi, faol rollardan qochishadi va ularni o‘z zimmalariga olishganda ham, noto‘g‘ri harakat qilishadi. Bu guruhda kiruvchi tarbiyalanuvchilar alohida e‘tibor talab qiladi. Ular kattalar bilan shaxsiy aloqaga, shaxsiy e‘tiborga, tushuntirishga, rag‘batlantirishga muhtoj bo‘lishadi. Adabiyotlarni nazariy o‘rganish, natijalarini amaliy faoliyatga tahlil qilib, tadbiq etish orqali didaktik o‘yinlarni qadim zamonlardan boshlab maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda har doim katta ahamiyatga ega bo‘lgan degan xulosaga kelish mumkin. O‘yindan foydalanishning didaktik usuli XVIII asrda I. B. Bazedov, C. G. Salzman, kabi pedagoglar tomonidan ishlab chiqilgan. Ular bolalarning ta‘limini yanada qiziqarli, ularning yosh xususiyatlariga mos qilish uchun turli o‘yinlardan foydalanganlar. Ushbu o‘yinlarni qo‘llashning didaktik usuli pedagogikada 2000- yilga kelib F. Ferebl tomonidan taqdim etilgan. U o‘yinni nutqni boyitish, fikrlash, tasavvurni rivojlantirishda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega ekanligini takidlab o‘tgan. F. Ferebl o‘yinni maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni tarbiyalash uchun asos deb hisoblagan. F. Ferebl bolalar uchun turli didaktik o‘yinlarni ishlab chiqgan. Didaktik o‘yinlarning rolini ochib berish haqidagi maxsus bilimlar Tixeevaga tegishlidir (Tixeeva, 2013). U didaktik o‘yin bolaning eng xilma-xil qobiliyatlarini, uning idrokini, nutqini, e‘tiborini, tafakkurini rivojlantirishga imkon beradi, deb hisoblagan. Tixeeva tomonidan ishlab chiqilgan ba’zi didaktik o‘yinlar hozirgi kunga qadar maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatlarida keng foydalaniladi.
11 1.3. Maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishida syujetli-rolli va sahnalashtirilgan o'yinlarning ahamyati Bolaning o`sishi va har tomonlama rivojlanib borishi uzluksiz davom etadigan jarayondir. Uning shaxs sifatida shakllanishi, ilk bor olamni atrofidagi ashy ova buyumlar orqali anglab, undan o`zicha ma`no topishiga intilishi, qiziqishi va hissiyotlarining rivojlanishini ular o`ynayotgan o`yinlari orqali kuzatish mumkin. Maktabgacha yoshdagi bola uchun bu - hissiy boyitilgan va idrok etilgan tarzda o`rganish uchun ideal sahnadir. Sahna o`yini bolani har jihatdan rivojlantiradi. Zero, maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalar hayotda ko`rgan voqea-hodisalarni kishilarga taqlid qilib o`ynaydilar.Bolalar kishilarga taqlid qilish orqali real hayotiy muammolarni hal etishga o’rinadilar. O`z kechinmalarini takrorlaydilar, qayta o`ynaydilar va jonlantiradilar.Shu tariqa, sahna o`yini bolaning boshqalar bilan o`zaro hamkorlik qilishga qobil bo`lgan shaxs darajasiga o`sib rivojlanishiga ko`mak beradi. Sahnalashtirilgan o`yinlarning ahamiyatli tomonlaridan biri shundaki, ular orqali bola badiiy obrazni idrok qila bilishni o`rganadi, personajlar hatti-harakatini kuzatish qobiliyatini rivojlanib boradi. Musiqiy, so`z, ko`rish obrazlaridan foydalangan holda zarur bo`lgan ruhiy sifatlarini (idrok qilish, tassavur qilish, diqqat, tafakkur), ijrochilik ko`nikmalarini (rolga kirish, tasavvurdagi muhitda harakatlanish ko`nikmasi) va sezgilari (mushak va hissiy) rivojlanish iuchun sahna mashqlari o`tkaziladi. Badiiy asarlar bo`yicha oddiy parchalarni sahnalashtirishda bola obrazni aks ettirish uchun unga ma`lum ifoda vositalari (ohang,yuz- harakati,imo-ishora)o`rgatiladi. Har bir bola rol o`ynayotganda avvalo asar qahramoning his tuyg`u holatini sezishi va tushunishi, boshqa personajlar bilan rolni munosabatga kirishishida o`zini tutishi qobiliyatilari shakllantirishi lozim. Teatrlashtirilgan o`yinlarda obrazli o`yinchoqlardan, loydan, papemashe, plastilindan mustaqil yasalgan o`yinchoqlardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Sahnalashtirilgan har qanday o`yin asosida bolaning bilish jarayonida irodaviy – hissiy xususiyati badiiy asardagi go`zallikni his qilishi ko`nikmasini to`g`ri shakllantirib borishga alohida e`tabor qaratish kerak. Masalan,tarbiyachi
11 1.3. Maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishida syujetli-rolli va sahnalashtirilgan o'yinlarning ahamyati Bolaning o`sishi va har tomonlama rivojlanib borishi uzluksiz davom etadigan jarayondir. Uning shaxs sifatida shakllanishi, ilk bor olamni atrofidagi ashy ova buyumlar orqali anglab, undan o`zicha ma`no topishiga intilishi, qiziqishi va hissiyotlarining rivojlanishini ular o`ynayotgan o`yinlari orqali kuzatish mumkin. Maktabgacha yoshdagi bola uchun bu - hissiy boyitilgan va idrok etilgan tarzda o`rganish uchun ideal sahnadir. Sahna o`yini bolani har jihatdan rivojlantiradi. Zero, maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalar hayotda ko`rgan voqea-hodisalarni kishilarga taqlid qilib o`ynaydilar.Bolalar kishilarga taqlid qilish orqali real hayotiy muammolarni hal etishga o’rinadilar. O`z kechinmalarini takrorlaydilar, qayta o`ynaydilar va jonlantiradilar.Shu tariqa, sahna o`yini bolaning boshqalar bilan o`zaro hamkorlik qilishga qobil bo`lgan shaxs darajasiga o`sib rivojlanishiga ko`mak beradi. Sahnalashtirilgan o`yinlarning ahamiyatli tomonlaridan biri shundaki, ular orqali bola badiiy obrazni idrok qila bilishni o`rganadi, personajlar hatti-harakatini kuzatish qobiliyatini rivojlanib boradi. Musiqiy, so`z, ko`rish obrazlaridan foydalangan holda zarur bo`lgan ruhiy sifatlarini (idrok qilish, tassavur qilish, diqqat, tafakkur), ijrochilik ko`nikmalarini (rolga kirish, tasavvurdagi muhitda harakatlanish ko`nikmasi) va sezgilari (mushak va hissiy) rivojlanish iuchun sahna mashqlari o`tkaziladi. Badiiy asarlar bo`yicha oddiy parchalarni sahnalashtirishda bola obrazni aks ettirish uchun unga ma`lum ifoda vositalari (ohang,yuz- harakati,imo-ishora)o`rgatiladi. Har bir bola rol o`ynayotganda avvalo asar qahramoning his tuyg`u holatini sezishi va tushunishi, boshqa personajlar bilan rolni munosabatga kirishishida o`zini tutishi qobiliyatilari shakllantirishi lozim. Teatrlashtirilgan o`yinlarda obrazli o`yinchoqlardan, loydan, papemashe, plastilindan mustaqil yasalgan o`yinchoqlardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Sahnalashtirilgan har qanday o`yin asosida bolaning bilish jarayonida irodaviy – hissiy xususiyati badiiy asardagi go`zallikni his qilishi ko`nikmasini to`g`ri shakllantirib borishga alohida e`tabor qaratish kerak. Masalan,tarbiyachi
12 bolalarga o`qib ertak kitobcha syujetinini o`z so`zlarini bilan hikoya qilgan holda,sahna ssenariysini tuzadilar,unga mos qo`g`irchoqlarni tanlab,ishtirokchilar o`rtasida muhokama qilib,rollarni bo`lib olishadi. Syujetni rollarga kirib,ravon va ifodali qilib aytishi kerak. Syujetdagi qo`g`irchoqlar hatti-harakatini o`zlashtirishi- har bir imo-ishora va mimikasini ko`rsata bilishi kerak. Rollarni ketma-ketlikda bajarish; qo`irchoqlarning birin-ketin chiqishini namoyish etish. Sahna o`yini jarayonida bola bir xodisa bilan boshqasini bog`lashi, g`oyalarni sinab ko`rishi, xatolarini tuzatishi, rejalar tuzishi, uni amalga oshirish ularning aqliy rivojlanishiga olib keladi. Syujеtli – rolli o`yinlar va sahnalashtirish markazi uchun ko’rgazmalar tayyorlash. Guruhlarda xonalarni syujеtli rolli o`yinlar va sahnalashtirish markaziga mos holda jihozlash yo’riqnomasi: 1. Shirma 2. Marionetka-qo‘g‘irchoqlar (ipda o‘ynatadigan) 3. Qo‘lqopli, barmoqli, tayoqchali, soya teatr ertak kaxramonlari 4. Ertak qaxramonlari liboslari 5. Niqoblari 6. Uycha maketi 7. Mazmunli o‘yinchoqlar 8. Rejissyorlik o‘yinlari uchun qaxramonlar (odamchalar, askarlar, multfilm personajlari) 9. Sahna uchun jixozlar (turli daraxtlar, tandir maketi va xokazo) Syujetli-rolli o‘yinlar va sahnalashtirish markazlari bolalar iqtidorini namoyon bo‘lishi, o‘z mahoratini ko‘rsatishi uchun juda qulay muhitdir. Bu markazni - bolaning “Men”ini shakllantiruvchi markaz deb ham atash mumkin. Markazdagi barcha jihozlar bolalar hayotida uchraydigan jihozlar bo‘lib, o‘yin jarayonida bola ulardan foydalanishni o‘rganadi, kasblar bilan yaqindan tanishish imkoniga ega bo‘ladi. O‘yinda oila a’zolarining o‘zaro munosabatlari aks etadi va ular orqali ahloqiy tarbiya olish (tarbiyachi uchun esa oiladagi muhitni o‘rganish) imkoni yaratiladi. Syujetli-rolli o‘yinlar mazmunining o‘ziga xosligi uning eng muhim xususiyatlaridan xisoblanadi. Mashhur pedagog va psixologlardan D.B.Elkonin, D.V. Mendjeritskiy, P.E.Samorukova va boshqalarning fikricha, syujetli–rolli o‘yinlar kattalarning ijtimoiy hayotidagi rangbarang xatti-harakatlari, ko‘rinishlari – bolalar o‘yinlarining asosiy mazmuni bo‘lib xizmat qilib, kattalar ijtimoiy hayotining namunasini oladigan faoliyat turidir.
12 bolalarga o`qib ertak kitobcha syujetinini o`z so`zlarini bilan hikoya qilgan holda,sahna ssenariysini tuzadilar,unga mos qo`g`irchoqlarni tanlab,ishtirokchilar o`rtasida muhokama qilib,rollarni bo`lib olishadi. Syujetni rollarga kirib,ravon va ifodali qilib aytishi kerak. Syujetdagi qo`g`irchoqlar hatti-harakatini o`zlashtirishi- har bir imo-ishora va mimikasini ko`rsata bilishi kerak. Rollarni ketma-ketlikda bajarish; qo`irchoqlarning birin-ketin chiqishini namoyish etish. Sahna o`yini jarayonida bola bir xodisa bilan boshqasini bog`lashi, g`oyalarni sinab ko`rishi, xatolarini tuzatishi, rejalar tuzishi, uni amalga oshirish ularning aqliy rivojlanishiga olib keladi. Syujеtli – rolli o`yinlar va sahnalashtirish markazi uchun ko’rgazmalar tayyorlash. Guruhlarda xonalarni syujеtli rolli o`yinlar va sahnalashtirish markaziga mos holda jihozlash yo’riqnomasi: 1. Shirma 2. Marionetka-qo‘g‘irchoqlar (ipda o‘ynatadigan) 3. Qo‘lqopli, barmoqli, tayoqchali, soya teatr ertak kaxramonlari 4. Ertak qaxramonlari liboslari 5. Niqoblari 6. Uycha maketi 7. Mazmunli o‘yinchoqlar 8. Rejissyorlik o‘yinlari uchun qaxramonlar (odamchalar, askarlar, multfilm personajlari) 9. Sahna uchun jixozlar (turli daraxtlar, tandir maketi va xokazo) Syujetli-rolli o‘yinlar va sahnalashtirish markazlari bolalar iqtidorini namoyon bo‘lishi, o‘z mahoratini ko‘rsatishi uchun juda qulay muhitdir. Bu markazni - bolaning “Men”ini shakllantiruvchi markaz deb ham atash mumkin. Markazdagi barcha jihozlar bolalar hayotida uchraydigan jihozlar bo‘lib, o‘yin jarayonida bola ulardan foydalanishni o‘rganadi, kasblar bilan yaqindan tanishish imkoniga ega bo‘ladi. O‘yinda oila a’zolarining o‘zaro munosabatlari aks etadi va ular orqali ahloqiy tarbiya olish (tarbiyachi uchun esa oiladagi muhitni o‘rganish) imkoni yaratiladi. Syujetli-rolli o‘yinlar mazmunining o‘ziga xosligi uning eng muhim xususiyatlaridan xisoblanadi. Mashhur pedagog va psixologlardan D.B.Elkonin, D.V. Mendjeritskiy, P.E.Samorukova va boshqalarning fikricha, syujetli–rolli o‘yinlar kattalarning ijtimoiy hayotidagi rangbarang xatti-harakatlari, ko‘rinishlari – bolalar o‘yinlarining asosiy mazmuni bo‘lib xizmat qilib, kattalar ijtimoiy hayotining namunasini oladigan faoliyat turidir.
13 Syujetli-rolli o‘yinlarga rahbarlik qilish quyidagi asosiy bosqichlarda amalga oshiriladi. 1 - bosqich. Bolalarning qiziqishlarini, ulardagi syujetli o‘yinlar rivojlanishi darajasini o‘rganishning asosiy vositasi quyidagilar: - bolalar o‘yinlarini kuzatish, - o‘yin rivojining asosiy yo‘nalishlari, o‘yin mavzusi, o‘yin mazmuni, bola o‘yin faoliyatining rivoji, o‘yinda o‘zaro munosabatlarning rivojlanishi bo‘yicha tavsifnoma tuzish; - o‘yinga rahbarlik maqsadini aniqlash. 2 – bosqich. Kattalarning o‘yin mavzui va mazmuniga ta’sir etishi: - o‘yin mavzui bo‘yicha sayohat va maqsadli sayrlar; - suhbatlar; - badiiy asarlar va hikoyalar o‘qib berish; - illyusrativ rasmlar ko‘rsatish; - mavzu bo‘yicha turli mashg‘ulotlar; - tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari 3 – bosqich. o‘yinga tayyorgarlik (o‘yin o‘ynash uchun maxsus joy, o‘yinchoqlar va o‘yin materiallari): - tayyor o‘yinchoqlarni tanlash; - qo‘lda yasalgan o‘yinchoqlar. Bunda bolalarning mustaqil shug‘ullanishlari uchun o‘yin zonasini tashkil etish. 4 – bosqich. Bolalarni o‘ynashga o‘rgatish (o‘yin jarayoni va boshqa narsalarni o‘yinda aks ettirish): - o‘yinchoq va uning o‘rnini bosuvchi buyumlar ta’sirini o‘rganish; - o‘yinda xayoliy tasavvurlarni aks ettirishga o‘rgatish; - o‘yinda so‘zlardan foydalanishga o‘rgatish; - o‘yinda harakatlarni hisobga olish malakalarini shakllantirish; - so‘z va harakat; - harakat va o‘yin materiali,
13 Syujetli-rolli o‘yinlarga rahbarlik qilish quyidagi asosiy bosqichlarda amalga oshiriladi. 1 - bosqich. Bolalarning qiziqishlarini, ulardagi syujetli o‘yinlar rivojlanishi darajasini o‘rganishning asosiy vositasi quyidagilar: - bolalar o‘yinlarini kuzatish, - o‘yin rivojining asosiy yo‘nalishlari, o‘yin mavzusi, o‘yin mazmuni, bola o‘yin faoliyatining rivoji, o‘yinda o‘zaro munosabatlarning rivojlanishi bo‘yicha tavsifnoma tuzish; - o‘yinga rahbarlik maqsadini aniqlash. 2 – bosqich. Kattalarning o‘yin mavzui va mazmuniga ta’sir etishi: - o‘yin mavzui bo‘yicha sayohat va maqsadli sayrlar; - suhbatlar; - badiiy asarlar va hikoyalar o‘qib berish; - illyusrativ rasmlar ko‘rsatish; - mavzu bo‘yicha turli mashg‘ulotlar; - tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari 3 – bosqich. o‘yinga tayyorgarlik (o‘yin o‘ynash uchun maxsus joy, o‘yinchoqlar va o‘yin materiallari): - tayyor o‘yinchoqlarni tanlash; - qo‘lda yasalgan o‘yinchoqlar. Bunda bolalarning mustaqil shug‘ullanishlari uchun o‘yin zonasini tashkil etish. 4 – bosqich. Bolalarni o‘ynashga o‘rgatish (o‘yin jarayoni va boshqa narsalarni o‘yinda aks ettirish): - o‘yinchoq va uning o‘rnini bosuvchi buyumlar ta’sirini o‘rganish; - o‘yinda xayoliy tasavvurlarni aks ettirishga o‘rgatish; - o‘yinda so‘zlardan foydalanishga o‘rgatish; - o‘yinda harakatlarni hisobga olish malakalarini shakllantirish; - so‘z va harakat; - harakat va o‘yin materiali,
14 - so‘z, harakat va o‘yin materiali o‘yinning tili xisoblanadi. 5 – bosqich. o‘yinda ahloqiy munosabatlarga ta’sir etish, bolalar jamoasi, xulq- atvor, madaniyat, o‘yin faoliyatida o‘yin madaniyatini shakllantirish: - ma’lum o‘yin mavzuiga nisbatan bolalarning his-tuyg‘ularini uyg‘otish; - bolalarga o‘yinni avvaldan rejalashtirish elementlarini o‘rgatish; - o‘yinda rol va o‘yinchoqlarni oqilona tag‘simlashga o‘rgatish; - tengdoshlari bilan ahil o‘ynay olish madaniyatini tarbiyalash; - ahil jamoani shakllantirish: mustaqil o‘ynash va o‘yinni oxiriga yetkazish, o‘yin jarayonidagi kelishmovchilik, bahslarni oqilona hal eta olish malakalarini tarbiyalash; - kattalarning o‘yinga ta’sir etishi – maslahat berishi, tushunchalarini to‘ldirish, o‘yinga to‘lag‘onli yordam berish; - bolalarning o‘yin faoliyatlarini, ahloqiy munosabatlarni baholash. Syujet - o‘yin faoliyatida asosiy komponent bo‘lib, u personajni, hayotiy vaziyatni, harakat va personajlar munosabatini o‘z ichiga oladi. Syujetli-rolli o‘yinlar o‘z mazmun va mohiyatiga ko‘ra jamoa o‘yini bo‘lib hisoblansada, yakka holda o‘ynalmaydi, degan fikrni keltirib chig‘armasligi kerak. Syujetli-rolli o‘yinlar bolaning aqliy, ahloqiy, jismoniy rivojlanishlarida muhim ahamiyat kasb etib, bunda bola ehtiyoji va malakasi tarbiyalanib, shakllanib boradi.
14 - so‘z, harakat va o‘yin materiali o‘yinning tili xisoblanadi. 5 – bosqich. o‘yinda ahloqiy munosabatlarga ta’sir etish, bolalar jamoasi, xulq- atvor, madaniyat, o‘yin faoliyatida o‘yin madaniyatini shakllantirish: - ma’lum o‘yin mavzuiga nisbatan bolalarning his-tuyg‘ularini uyg‘otish; - bolalarga o‘yinni avvaldan rejalashtirish elementlarini o‘rgatish; - o‘yinda rol va o‘yinchoqlarni oqilona tag‘simlashga o‘rgatish; - tengdoshlari bilan ahil o‘ynay olish madaniyatini tarbiyalash; - ahil jamoani shakllantirish: mustaqil o‘ynash va o‘yinni oxiriga yetkazish, o‘yin jarayonidagi kelishmovchilik, bahslarni oqilona hal eta olish malakalarini tarbiyalash; - kattalarning o‘yinga ta’sir etishi – maslahat berishi, tushunchalarini to‘ldirish, o‘yinga to‘lag‘onli yordam berish; - bolalarning o‘yin faoliyatlarini, ahloqiy munosabatlarni baholash. Syujet - o‘yin faoliyatida asosiy komponent bo‘lib, u personajni, hayotiy vaziyatni, harakat va personajlar munosabatini o‘z ichiga oladi. Syujetli-rolli o‘yinlar o‘z mazmun va mohiyatiga ko‘ra jamoa o‘yini bo‘lib hisoblansada, yakka holda o‘ynalmaydi, degan fikrni keltirib chig‘armasligi kerak. Syujetli-rolli o‘yinlar bolaning aqliy, ahloqiy, jismoniy rivojlanishlarida muhim ahamiyat kasb etib, bunda bola ehtiyoji va malakasi tarbiyalanib, shakllanib boradi.
15 II BOB MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDA O‘YINLARNI TASHKIL ETISH METODI 2.1. Kichik va o'rta guruh yoshidagi bolalarda qurilish o'tkazish usullari Harakatli o‘yinlar aslini olganda qadimgi xalq pedagogikasining mahsulidir. Qadim vaqtlarda ham oilalarda bolalarni ilk yoshidan boshlab topqirlikka, zukkolikka, chaqqonlikka o‘rgatadigan topishmoqlar, o‘yinlar, maqol-masallar asosida tarbiyalab kelingan, kichkintoylarga dastlabki harakat malakalari bilan bog‘liq bo‘lgan harakatli o‘yinlar o‘rgatilgan. Tez aytish, hisoblash, sanoq o‘yinlari, chori-chambar singari o‘yinlar kichik yoshdagi bolalarni o‘ziga jalb qilgan. Bolalar katta bo‘lgan sayin ularga turli xil harakatlar bilan bog‘liq bo‘lgan xalq o‘yinlari o‘rgatilgan. Xalq og‘zaki ijodidan olingan o‘yin folklori bugungi kunda ham o‘zining badiiy go‘zalligini, tarbiyaviy ahamiyatini yo‘qotmay kelayotganligi uchun ham eng qimmatli vosita sifatida amalda qo‘llanmoqda. Har qanday o‘yin – u xoh ijodiy. Xoh didaktik ,xoh musiqiy, xoh harakatli o‘yin bo‘lmasin, baribir tevarak atrofidagi olamni bilish vositasi sifatida bolaning hayotiy o‘ziga hos, muhim rol o‘ynaydi. Harakatli o‘yinlar mazmunida bolaga bilim beradigan bir talay material bo‘ladi. Bu material uning bilim darajasini kengaytiradi va uning olam haqidagi tasavvurlarini boyitib, unga aniqlik kiritib boradi. Odamlar, tabiat hodisalari, hayvonlarning hatti-harakatlari tasvirlangan ba’zi bir epizodlar syujetli o‘yinlar tematikasini tashkil etadi. Bular bari bolalar tomonidan shartli o‘yinlar shaklida: “Sayohatchilar”, “O‘quvchilar”, “G‘ozlar-oq qushlar”, “Inida yotgan aymq” va boshqa o‘yinlar o‘ziga hos tarzda ifodalab beriladi. Biroq tevarak atrofidagi olamni bola to‘g‘ri idrok etishi uchuno‘yinchi barcha shartlikka qaramay, obrazxning haqqoniy harakteristikasi hayajonli tarzda pedagog tomonidan o‘yin shartlarini tushuntirish vaqtida ifodalab berilishi kerak. Bunda xalq o‘yinlarini misol qilib olish mumkin. Ulardagi o‘yin vaziyati bolani o‘ziga jalb etadi va uni tarbiya qiladi. Ba’zi bir
15 II BOB MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDA O‘YINLARNI TASHKIL ETISH METODI 2.1. Kichik va o'rta guruh yoshidagi bolalarda qurilish o'tkazish usullari Harakatli o‘yinlar aslini olganda qadimgi xalq pedagogikasining mahsulidir. Qadim vaqtlarda ham oilalarda bolalarni ilk yoshidan boshlab topqirlikka, zukkolikka, chaqqonlikka o‘rgatadigan topishmoqlar, o‘yinlar, maqol-masallar asosida tarbiyalab kelingan, kichkintoylarga dastlabki harakat malakalari bilan bog‘liq bo‘lgan harakatli o‘yinlar o‘rgatilgan. Tez aytish, hisoblash, sanoq o‘yinlari, chori-chambar singari o‘yinlar kichik yoshdagi bolalarni o‘ziga jalb qilgan. Bolalar katta bo‘lgan sayin ularga turli xil harakatlar bilan bog‘liq bo‘lgan xalq o‘yinlari o‘rgatilgan. Xalq og‘zaki ijodidan olingan o‘yin folklori bugungi kunda ham o‘zining badiiy go‘zalligini, tarbiyaviy ahamiyatini yo‘qotmay kelayotganligi uchun ham eng qimmatli vosita sifatida amalda qo‘llanmoqda. Har qanday o‘yin – u xoh ijodiy. Xoh didaktik ,xoh musiqiy, xoh harakatli o‘yin bo‘lmasin, baribir tevarak atrofidagi olamni bilish vositasi sifatida bolaning hayotiy o‘ziga hos, muhim rol o‘ynaydi. Harakatli o‘yinlar mazmunida bolaga bilim beradigan bir talay material bo‘ladi. Bu material uning bilim darajasini kengaytiradi va uning olam haqidagi tasavvurlarini boyitib, unga aniqlik kiritib boradi. Odamlar, tabiat hodisalari, hayvonlarning hatti-harakatlari tasvirlangan ba’zi bir epizodlar syujetli o‘yinlar tematikasini tashkil etadi. Bular bari bolalar tomonidan shartli o‘yinlar shaklida: “Sayohatchilar”, “O‘quvchilar”, “G‘ozlar-oq qushlar”, “Inida yotgan aymq” va boshqa o‘yinlar o‘ziga hos tarzda ifodalab beriladi. Biroq tevarak atrofidagi olamni bola to‘g‘ri idrok etishi uchuno‘yinchi barcha shartlikka qaramay, obrazxning haqqoniy harakteristikasi hayajonli tarzda pedagog tomonidan o‘yin shartlarini tushuntirish vaqtida ifodalab berilishi kerak. Bunda xalq o‘yinlarini misol qilib olish mumkin. Ulardagi o‘yin vaziyati bolani o‘ziga jalb etadi va uni tarbiya qiladi. Ba’zi bir
16 o‘yinlarda uchrab turadigan dialog tarzidagi suhbatlar esa personajlar va ularning harakatlarini bevosita ko‘rsatib beradi. Syujetsiz va muayyan o‘yin topshiriqlarigagina asoslangan o‘yinlarda ham juda ko‘p qiziqarli material bo‘ladi. Bu material bolaning umumiy bilimi, tafakkurini rivojlantiradi, uning mo‘ljal olish qobiliyatini o‘stiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida harakatli o‘yinlar o‘tkazishda bolalarning yosh darajasini, jismoniy va fiziologik rivojlanishi va bolalarning qiziqishlarini hisobga olgan holda tanlanishi kerak. Kichik guruhlarda harakatli o‘yinlar har kuni o‘tkaziladi. Mashg‘ulot davomiyligi 10-15 minut atrofida davom etishi kerak. Harakatli o‘yinlar kunning turli paytlarida o‘tkaziladi. Ertalabki nonushtaga qadar tarbiyachi barcha bolalarda yaxshi kayfiyat yaratish uchun individual yoki kichik guruh bilan o‘tkaziladigan sokin harakatlardagi o‘yinlarni o‘tkazgani ma’qul. Sayrlar, jismoniy tarbiya, musiqa mashg‘ulotlaridan keyin sayr paytida tarbiyachi xilma-xil harakat faoliyatini uyg‘otuvchi mazmunli, harakatli o‘yinlarni ularning butun qonun-qoidalari bilan hamda o‘yin mashqlarni faol harakatlar bilan birga qo‘shib o‘tkazish kerak. Katta va tayyorlov guruhlarida mashg‘ulot davomiyligi 20 minutgacha davom etishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘yin faoliyatida diqqatni, idrokni rivojlantirish, ilgari hosil qilingan tasavvur, tushunchalar, mo‘ljal olish singari xususiyatlarni yana ham aniqlashtirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi; o‘yinlar ijodiy tasavvurni, xotirani, fikrlashni, tafakkur faoliyatini yana ham rivojlantirishga yordam beradi.Shunday qilib harakatli o‘yinlar bolaning aqliy rivojlanishiga xizmat qiladi. Bolalarda psixik jarayonlarni takomillashtirishda obrazli fikrlash katta ahamiyat kasb etadi. Bunday metod tasavvurni boyitib, o‘yin harakatlarini ijodiy tarzda bajarishga undaydi. Psixologlar olib borgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bola o‘yin faoliyati tufayli amalda fazo tushunchasini hamda predmetli faoliyatni o‘zlashtiradi va shu bilan birga fazo to‘g‘risidagi ilgari hosil qilingan tasavvurlar yana ham takomillashib boradi. O‘yinlarda fazoni idrok etish asosiy shakllar orqali: bavosita bilish, sensor histuyg‘u va obrazlar orqali bilishhamda bilvosita mantiqiy fikrlash,
16 o‘yinlarda uchrab turadigan dialog tarzidagi suhbatlar esa personajlar va ularning harakatlarini bevosita ko‘rsatib beradi. Syujetsiz va muayyan o‘yin topshiriqlarigagina asoslangan o‘yinlarda ham juda ko‘p qiziqarli material bo‘ladi. Bu material bolaning umumiy bilimi, tafakkurini rivojlantiradi, uning mo‘ljal olish qobiliyatini o‘stiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida harakatli o‘yinlar o‘tkazishda bolalarning yosh darajasini, jismoniy va fiziologik rivojlanishi va bolalarning qiziqishlarini hisobga olgan holda tanlanishi kerak. Kichik guruhlarda harakatli o‘yinlar har kuni o‘tkaziladi. Mashg‘ulot davomiyligi 10-15 minut atrofida davom etishi kerak. Harakatli o‘yinlar kunning turli paytlarida o‘tkaziladi. Ertalabki nonushtaga qadar tarbiyachi barcha bolalarda yaxshi kayfiyat yaratish uchun individual yoki kichik guruh bilan o‘tkaziladigan sokin harakatlardagi o‘yinlarni o‘tkazgani ma’qul. Sayrlar, jismoniy tarbiya, musiqa mashg‘ulotlaridan keyin sayr paytida tarbiyachi xilma-xil harakat faoliyatini uyg‘otuvchi mazmunli, harakatli o‘yinlarni ularning butun qonun-qoidalari bilan hamda o‘yin mashqlarni faol harakatlar bilan birga qo‘shib o‘tkazish kerak. Katta va tayyorlov guruhlarida mashg‘ulot davomiyligi 20 minutgacha davom etishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘yin faoliyatida diqqatni, idrokni rivojlantirish, ilgari hosil qilingan tasavvur, tushunchalar, mo‘ljal olish singari xususiyatlarni yana ham aniqlashtirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi; o‘yinlar ijodiy tasavvurni, xotirani, fikrlashni, tafakkur faoliyatini yana ham rivojlantirishga yordam beradi.Shunday qilib harakatli o‘yinlar bolaning aqliy rivojlanishiga xizmat qiladi. Bolalarda psixik jarayonlarni takomillashtirishda obrazli fikrlash katta ahamiyat kasb etadi. Bunday metod tasavvurni boyitib, o‘yin harakatlarini ijodiy tarzda bajarishga undaydi. Psixologlar olib borgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bola o‘yin faoliyati tufayli amalda fazo tushunchasini hamda predmetli faoliyatni o‘zlashtiradi va shu bilan birga fazo to‘g‘risidagi ilgari hosil qilingan tasavvurlar yana ham takomillashib boradi. O‘yinlarda fazoni idrok etish asosiy shakllar orqali: bavosita bilish, sensor histuyg‘u va obrazlar orqali bilishhamda bilvosita mantiqiy fikrlash,
17 tushunchalar shakllarda zuhr etiladi. Masalan, bola tomonidan harakat yo‘nalishini mustaqil ravishda tanlanishi yoki o‘yin qoidasiga muvofiq muayyan yo‘l tanlanish, bir tomondan, o‘yin vaziyatini darhol baxolay olish va unga reaksiya berish o‘yin harakatlarini bajarish talab qilinsa, ikkinchi tomondan, mazkur o‘yin muhitida o‘zi bajarayotgan harakatlarni anglab etishi va tasavvur qilishi talab qilinadi. Harakatli o‘yinlarda mana shu ikki komponent bir-biri bilan bohliq holda keladi. Pedagog tomonidan o‘yin qoidalarining tushuntirib berilishi bolada tahminiy tasavvur hosil qiladi; ayni mahalda o‘yin vaziyatining o‘zgarib qolishi boshlovchining harakati yoki signallar berilishi munosabati bilan harakat rejasini buzib yuboradi va bolalardan yana ham murakkabroq harakatni – bir zumda reaksiya berish va shu zahoti harakat qilishni taqazo etadi,o‘yinlar: “ Ikki qorbobo”, “Sehrli tayoqcha”, “Botir bolalar”, “Maymunlar va ovchilar” va hokazo. Bunday reaksiya bolalarni mazkur muhitdagi g‘arakatda moslashish uchun qay darajada tayyor ekanliklarini ko‘rsatib beradi. Bu ishda trener bolaga yordam berishi kerak. U vaziyatni hisobga olib harakat usulini tanlash va qo‘yilgan vazifani bajarishga asta-sekin o‘rgatib borish kerak. Masalan, bitta o‘yinni o‘rganish vaqtida bolaga ikki xil sharoit taklif qilinishi mumkin. Birida katta va cheklangan fazo taklif qilinsa, boshqa bir safar quvlab kelayotgan boladan tez va uzoqqa qochib ketish yoki yaqin masofada uni chalg‘itib chaqqonlik ko‘rsatib qochish talab qilinadi, “ Quvlashmachoq”, “Ayyor tulki” singari o‘yinlar. Atrofdagi sharoitda mo‘ljal ola bilish mahorati “ Chambar ichidan o‘ib bayroqqa etish”, “Bo‘ri qopqonda”, “Jasur bolalar” va hokazo o‘yinlarda qo‘yilgan vazifalardagi to‘siqlarni engib shtishga yordam beradi. Bunda bolalar o‘zlari orttirgan qobiliyat asosida masofani mo‘ljalga oladilar hamda muayyan sharoitda harakat qilish yo‘lini o‘zlari belgilaydilar. Har tomonga tarqalib ketayotgan bolalar orasida mo‘ljal olish, ayniqsa muhimdir. O‘yin vaziyati muttasil o‘zgarib turadigan va birdan reaksiya talab qiladigan bunday sharoitdagi harakat bolaga g‘oyat murakkab tuyuladi. Biroq ko‘p marta takrorlash jarayonida katta gruppa bolalari bunday mahoratni egallab oladilar. Harakatli o‘yinlarda bolalar predmetlardan muayyan yaqinlikda yoki uzoqlikda
17 tushunchalar shakllarda zuhr etiladi. Masalan, bola tomonidan harakat yo‘nalishini mustaqil ravishda tanlanishi yoki o‘yin qoidasiga muvofiq muayyan yo‘l tanlanish, bir tomondan, o‘yin vaziyatini darhol baxolay olish va unga reaksiya berish o‘yin harakatlarini bajarish talab qilinsa, ikkinchi tomondan, mazkur o‘yin muhitida o‘zi bajarayotgan harakatlarni anglab etishi va tasavvur qilishi talab qilinadi. Harakatli o‘yinlarda mana shu ikki komponent bir-biri bilan bohliq holda keladi. Pedagog tomonidan o‘yin qoidalarining tushuntirib berilishi bolada tahminiy tasavvur hosil qiladi; ayni mahalda o‘yin vaziyatining o‘zgarib qolishi boshlovchining harakati yoki signallar berilishi munosabati bilan harakat rejasini buzib yuboradi va bolalardan yana ham murakkabroq harakatni – bir zumda reaksiya berish va shu zahoti harakat qilishni taqazo etadi,o‘yinlar: “ Ikki qorbobo”, “Sehrli tayoqcha”, “Botir bolalar”, “Maymunlar va ovchilar” va hokazo. Bunday reaksiya bolalarni mazkur muhitdagi g‘arakatda moslashish uchun qay darajada tayyor ekanliklarini ko‘rsatib beradi. Bu ishda trener bolaga yordam berishi kerak. U vaziyatni hisobga olib harakat usulini tanlash va qo‘yilgan vazifani bajarishga asta-sekin o‘rgatib borish kerak. Masalan, bitta o‘yinni o‘rganish vaqtida bolaga ikki xil sharoit taklif qilinishi mumkin. Birida katta va cheklangan fazo taklif qilinsa, boshqa bir safar quvlab kelayotgan boladan tez va uzoqqa qochib ketish yoki yaqin masofada uni chalg‘itib chaqqonlik ko‘rsatib qochish talab qilinadi, “ Quvlashmachoq”, “Ayyor tulki” singari o‘yinlar. Atrofdagi sharoitda mo‘ljal ola bilish mahorati “ Chambar ichidan o‘ib bayroqqa etish”, “Bo‘ri qopqonda”, “Jasur bolalar” va hokazo o‘yinlarda qo‘yilgan vazifalardagi to‘siqlarni engib shtishga yordam beradi. Bunda bolalar o‘zlari orttirgan qobiliyat asosida masofani mo‘ljalga oladilar hamda muayyan sharoitda harakat qilish yo‘lini o‘zlari belgilaydilar. Har tomonga tarqalib ketayotgan bolalar orasida mo‘ljal olish, ayniqsa muhimdir. O‘yin vaziyati muttasil o‘zgarib turadigan va birdan reaksiya talab qiladigan bunday sharoitdagi harakat bolaga g‘oyat murakkab tuyuladi. Biroq ko‘p marta takrorlash jarayonida katta gruppa bolalari bunday mahoratni egallab oladilar. Harakatli o‘yinlarda bolalar predmetlardan muayyan yaqinlikda yoki uzoqlikda
18 bo‘ladilar. Shu tufayli ularda ko‘z bilan ko‘rib mo‘ljal olish, shuningdek, fazoda tovushni tinglash mo‘ljal olish qobiliyati rivojlanadi. “Uzoqda-yaqinda”, “Gox bu erda,gox u erda”, “Qo‘ng‘iroqchalar bilan berkinish”va hokazo. Harakatli o‘yinlar bolalarni vaqtga qarab mo‘ljal olishining eng oddiy usuliga o‘rgatadi: Ular o‘yin vaqtida aytilgan, navbatma-navbat bajariladigan dastlab, so‘ngra, bundan keyin, bundan oldin, hamma baravar degan so‘zlarga oid harakatlarni to‘g‘ri bajaradilar. Bolalarga ko‘rsatib berilgan muddat ichida signal bo‘yicha o‘yin topshirig‘ini bajarishga o‘rganadilar. Masalan: “Men beshgacha sanayman, sizlar shu vaqt ichida qo‘lingizdagi bayroqchalardan gul yasaysiz” , “Qani, men chirmandaga uch marta urgunimcha kim oldin safga turib olarkin”,-degan so‘zlarga bolalar tez harakat bilan javob beradilar. Bunday o‘yinlarda kichkintoylar mo‘ljal olishni, izchil harakat qilishni va muayyan vaqt davomida ish bajarishni o‘rganadilar. O‘yinlar mazmuni ularda yuz beradigan vaziyat hamda o‘yin qoidalarini mustaqil so‘zlab berish, personajlar harakatini bajarib ko‘rsatish; bolalar turgan joyni, o‘yin belgilarini va harakat yo‘nalishini atamalar yordamida tushuntirish; o‘tkazilgan o‘yinni tahlil qilib berish-bular bari bolalarning intellektual rivojlanishiga yordam beradi. Tarbiyachi bolalarning harakat qilish tajribasini o‘zining obrazli so‘zlari bilan bolalar tasavvuriga ta’sir ko‘rsatish orqali amalga oshiradi, har bir bolaning ijodiy ijrochilikdan iborat o‘yin faoliyatini rag‘batlantirib, to‘g‘ri yo‘lga solib turadi.
18 bo‘ladilar. Shu tufayli ularda ko‘z bilan ko‘rib mo‘ljal olish, shuningdek, fazoda tovushni tinglash mo‘ljal olish qobiliyati rivojlanadi. “Uzoqda-yaqinda”, “Gox bu erda,gox u erda”, “Qo‘ng‘iroqchalar bilan berkinish”va hokazo. Harakatli o‘yinlar bolalarni vaqtga qarab mo‘ljal olishining eng oddiy usuliga o‘rgatadi: Ular o‘yin vaqtida aytilgan, navbatma-navbat bajariladigan dastlab, so‘ngra, bundan keyin, bundan oldin, hamma baravar degan so‘zlarga oid harakatlarni to‘g‘ri bajaradilar. Bolalarga ko‘rsatib berilgan muddat ichida signal bo‘yicha o‘yin topshirig‘ini bajarishga o‘rganadilar. Masalan: “Men beshgacha sanayman, sizlar shu vaqt ichida qo‘lingizdagi bayroqchalardan gul yasaysiz” , “Qani, men chirmandaga uch marta urgunimcha kim oldin safga turib olarkin”,-degan so‘zlarga bolalar tez harakat bilan javob beradilar. Bunday o‘yinlarda kichkintoylar mo‘ljal olishni, izchil harakat qilishni va muayyan vaqt davomida ish bajarishni o‘rganadilar. O‘yinlar mazmuni ularda yuz beradigan vaziyat hamda o‘yin qoidalarini mustaqil so‘zlab berish, personajlar harakatini bajarib ko‘rsatish; bolalar turgan joyni, o‘yin belgilarini va harakat yo‘nalishini atamalar yordamida tushuntirish; o‘tkazilgan o‘yinni tahlil qilib berish-bular bari bolalarning intellektual rivojlanishiga yordam beradi. Tarbiyachi bolalarning harakat qilish tajribasini o‘zining obrazli so‘zlari bilan bolalar tasavvuriga ta’sir ko‘rsatish orqali amalga oshiradi, har bir bolaning ijodiy ijrochilikdan iborat o‘yin faoliyatini rag‘batlantirib, to‘g‘ri yo‘lga solib turadi.
19 2.2 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida didaktik o‘yinlarni tashkil etish metodikasi Didаktik о‘уinlаrni tаshkil etish metоdikаsi. Tаrbiуаchi tоmоnidаn didаktik о‘уinlаrni tаshkil etish uchtа аsоsiу уо‘nаlishdа аmаlgа оshirilаdi: - didаktik о‘уinni о‘tkаzishgа tаууоrgаrlik kо‘rish; - didаktik о‘уinni аmаlgа оshirish; - didаktik о‘уinni tаhlil qilish. Didаktik о‘уinni о‘tkаzishgа tаууоrgаrlik kо‘rish: - О‘уinni tа'lim vа tаrbiуа tаlаblаrigа mоs hоldа tаnlаsh: bilimlаrni chuqurlаshtirish vа umumlаshtirish, hissiу qоbiliуаtlаrni rivоjlаntirish, аqliу jаrауоnlаrni fаоllаshtirish; - Tаnlаngаn о‘уinning mа'lum bir уоsh guruhidаgi bоlаlаrni tаrbiуаlаsh vа о‘qitishning dаsturiу tаlаblаrigа muvоfiqligini tа’minlаsh; - О‘уinni о‘tkаzish uchun eng qulау vаqtni vа jоуni belgilаsh; - О‘уinchilаr sоnini аniqlаsh; - Tаnlаngаn о‘уin uchun kerаkli didаktik mаteriаllаrni tаууоrlаsh; - Tаrbiуаchining о‘zi hаm о‘уinigа tаууоrgаrlik kо‘rishi kerаk: u о‘уinning butun bоrishini, о‘уindаgi о‘rnini, о‘уinni bоshqаrish usullаrini о‘rgаnishi vа tushunishi kerаk; - Bоlаlаrni о‘уingа tаууоrlаsh: ulаrni о‘уin muаmmоsini hаl qilish uchun zаrur bо‘lgаn bilimlаr, аtrоfdаgi hауоt hоdisаlаri hаqidаgi g‘оуаlаr bilаn bоуitishi kerаk. Didаktik о‘уinni аmаlgа оshirish: - Bоlаlаrni о‘уin mаzmuni, о‘уindа ishlаtilаdigаn didаktik mаteriаllаr bilаn tаnishtirish - О‘уinning bоrishi vа qоidаlаrini tushuntirish. Tаrbiуаchi о‘уin qоidаlаrigа riоуа qilgаn hоldа bоlаlаrning hаtti-hаrаkаtlаrigа, qоidаlаrgа qаt'iу riоуа qilishigа e'tibоr qаrаtаdi;
19 2.2 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida didaktik o‘yinlarni tashkil etish metodikasi Didаktik о‘уinlаrni tаshkil etish metоdikаsi. Tаrbiуаchi tоmоnidаn didаktik о‘уinlаrni tаshkil etish uchtа аsоsiу уо‘nаlishdа аmаlgа оshirilаdi: - didаktik о‘уinni о‘tkаzishgа tаууоrgаrlik kо‘rish; - didаktik о‘уinni аmаlgа оshirish; - didаktik о‘уinni tаhlil qilish. Didаktik о‘уinni о‘tkаzishgа tаууоrgаrlik kо‘rish: - О‘уinni tа'lim vа tаrbiуа tаlаblаrigа mоs hоldа tаnlаsh: bilimlаrni chuqurlаshtirish vа umumlаshtirish, hissiу qоbiliуаtlаrni rivоjlаntirish, аqliу jаrауоnlаrni fаоllаshtirish; - Tаnlаngаn о‘уinning mа'lum bir уоsh guruhidаgi bоlаlаrni tаrbiуаlаsh vа о‘qitishning dаsturiу tаlаblаrigа muvоfiqligini tа’minlаsh; - О‘уinni о‘tkаzish uchun eng qulау vаqtni vа jоуni belgilаsh; - О‘уinchilаr sоnini аniqlаsh; - Tаnlаngаn о‘уin uchun kerаkli didаktik mаteriаllаrni tаууоrlаsh; - Tаrbiуаchining о‘zi hаm о‘уinigа tаууоrgаrlik kо‘rishi kerаk: u о‘уinning butun bоrishini, о‘уindаgi о‘rnini, о‘уinni bоshqаrish usullаrini о‘rgаnishi vа tushunishi kerаk; - Bоlаlаrni о‘уingа tаууоrlаsh: ulаrni о‘уin muаmmоsini hаl qilish uchun zаrur bо‘lgаn bilimlаr, аtrоfdаgi hауоt hоdisаlаri hаqidаgi g‘оуаlаr bilаn bоуitishi kerаk. Didаktik о‘уinni аmаlgа оshirish: - Bоlаlаrni о‘уin mаzmuni, о‘уindа ishlаtilаdigаn didаktik mаteriаllаr bilаn tаnishtirish - О‘уinning bоrishi vа qоidаlаrini tushuntirish. Tаrbiуаchi о‘уin qоidаlаrigа riоуа qilgаn hоldа bоlаlаrning hаtti-hаrаkаtlаrigа, qоidаlаrgа qаt'iу riоуа qilishigа e'tibоr qаrаtаdi;