Mashg‘ulotlarda lug‘atni boyitish ishlarining metodikasi REJA: 1.Lug`atning o`ziga xos xususiyatlari. 2.Fonematik eshituv, fonematik idrok. 3.Nutqiy eshituvning o`ziga xos xususiyatlari. Tayanch iboralar: nutq,tasnif, nevrologiya, nutq buzilishi, patologiya, neyrofiziologiya, tibbiyot, surdopedagogika, oligofrenopedagogika, nutq apparati, disfoniya, bradilaliya, duduqlanish, taxilaliya, dislaliya, rinolaliya, dizartriya, alaliya, afaziya. Eng avvalo, fonema, fonematik eshituv, fonematik idrok haqidagi tushunchalarni aniqlashtiib olish zarur. Fonematik eshituv – bu noziktizimlashtirilgan eshituv bо‘lib u ona tilidagi fonemalarni tanish va farqlashga imkon beradi. U fizologik eshituvning bir qismi bо‘lib ularni eshitilayotgan tovush etalonlarini qarshi qо‘yishga va moslashtirishga yо‘znaltirilgan. Fonematik idrok –bu fonemalarni farqlash va ajratishga kо‘ra, sо‘z tarkibidagi tovushlarni aniqlash bо‘yicha aqliy faoliyatdir. Fonematik eshituv – tanafussiz bо‘g‘inlar qatorini nazorat qilishni amalga oshiradi. Nutqiy eshituv-fonetik va fonematik eshituvni xamkorlikdagi faoliyati bо‘lib,u nafaqalarо‘zgalar nutqini qabul qiladi va baxolaydi, balki о‘z nutqini xam nazorat qiladi. Nutqiy eshituv talaffuzini shakillanishi asosi xisoblanadi. Fonematik eshituv nutqiy faoliyatnning bо‘g‘inlaridan biri bо‘lib,bola psixalogik faoliyatining boshqa turlarini xam ta’millaydi:perseptiv,kornitiv,boshqaruvchi va boshqalar. Kо‘pgina olimlarning ma’lumotlariga kо‘ra,idrokni shakillanmaganligi nutqiy kamchiliklarga olib keluvchi sabablar ichidan birinchi о‘rinni egallaydi,shuningdek,maktabgacha yoshdagi bolalarni о‘qish faoliyatiga moslasha olmasliklariga xam sabab bо‘ladi. Ontogenezda tovush qо‘zg‘atuvchilariga ta’sir kо‘rsatish chaqaloqlarda xam kuzatiladi. Ubolani chо‘chishi,kо‘zini pirpiratishi,nafasi va pulsini о‘zgarishi bilan ifodalanadi. Keyinchalik 2-xaftalikda tovushli qо‘zg‘atuvchilari bolada umumiy xarakatlarnitо‘xtashiga,qichqirishini tо‘xtashiga olib keladi.Bu barcha reaksiyalar tug‘ma xarakterda bо‘lib,shartsiz reflekslardir. Tovush qо‘zg‘atuvchilariga birinchi shartli reflekslar bolalarda bola xayotining birinchi oyida va ikkinchi oyi boshida paydo bо‘ladi.Tovush signalini kо‘p marotaba mustaxkamlash natijasida (masalan,qо‘ng‘iroq) bolani oziqlantirishda,bola bu signallarga sо‘rish xarakatlari bilan javob bera boshlaydi, Shu bilan bir vaqtda u tovush kelgan tovush manbai kelgan tomonga qarab boshini buradi. Uchinchi va tо‘rtinchi oyga kelib bola sifa jixatidan turli tovushlarni (masalan,royal va qо‘ng‘iroq tovushlari) va turli balandlikdagi bir turdagi tovushlarni farqlay boshlaydi. 3 oylikdan 6 oylikkacha bо‘lgan yoshda asosiy semantik bosim intonatsiyaga tushadi. Buvaqtda bolada о‘z kechinmalarini(masalan,yoqimli yoki yoqimsiz) ovoz ottenkalari orqali ifodalash va intonatsiyalarni farqlash qobiliyati rivojlanadi. Xayotining birinchi yilini keyingi oylarida eshituv analizatorining rivojlanishi kuzatiladi. Bola atrof-olamdagi tovushlarni,odamlar ovozlarini ajrata boshlaydi va ularga turlicha javob qaytaradi. Bola”tushuna”boshlagan sо‘zlar va iboralar ular uchun yetarlicha qismlarga ajratilmagan kо‘rinishda va hodisalarni bildiruvchi signallardir. (itning vovillashi, soatni qо‘ng‘rog‘i va hakazolar). 5-6 oylik bola birortasi tomonidan “soat” sо‘zini talaffuziga mos predmetni kо‘rsatsa, tо‘g‘ri ta’sir kо‘rsata oladi. Ammo bunda unga agar “soat” sо‘zi о‘rniga aytilishiga kо‘ra о‘xshash bо‘g‘inlar: ti-ti, yoki pi-pi, deyilsa ham, u shu xarakatni bajaradi. Shu tariqa bola sо‘zni uni ritimiga, umumiy tovushlarning tashqi kо‘rinishiga kо‘ra ajratib oladi. Sо‘z tarkibiga kiruvchi tovushlar ular tomonidan ham tarqoq xolda idrok etiladi. Shuning uchun ular akustik jixatdan о‘xshash tovushlarga ajratiladi. Eshituv analizatorining keyingi rivojlanishi unda ikkinchi signalsistemasining intensiv rivojlanishi bilan bog‘liq bо‘lib, nutqni tuzilishini umumiy fonematik idrok etishdan ancha differensial idrok etishga о‘tishi bilan xarakterlanadi. Agar bola xayotining birinchi yilida nutqda intonatsiya va ritmni ilg‘ab olsa, unda 2 yoshda u nutqdagi tovushlarni,sо‘zning tovush tarkibini ancha aniq farqlay boshlaydi. Tovushlarni sо‘zdagi о‘rnini aniqlash bolalarda asta-sekin rivojlanib boradi. Birinchi bо‘lib bolalar ancha qо‘pol qarama-qarshi qо‘yilgan unli va undosh tovushlarni farqlaydi,ammo bu guruxlar ichida keng yetakchilik kuzatiladi, undoshlar xali umuman farqlanmaydi, unlilar ichida esa ancha aniq va oson talaffuz qilinadigan (a) tovushi ajratilib,unga qolgan barcha unli tovushlarga qarshi,о‘zaro differensiyalanmagan tovushlar qо‘yiladi: *keyinchalik unlilar “ ichida”difeferensatsiya amalga oshadi ( i-u )(e – o)(i- o).(e-u); keginchalik uboshka yukori chastotali tovushlar (i-e); (u-o) past chastotali tovushlarni farklay boshlaydi . * kegin undoshlar “ichida “gi oppozitsiyalar shakillanadi.. suz tarkibidagi tovushlarni tushirib koldirish yoki tovushni umumiy tovushlar katoridan aniklash sonor tovushlarni shovkinligidan portlovchilarni sirgalovchilardan . jaranglilarni – jarangsizlardan ajratishi . Bolalarda fonimatik eshituv asta-sekin tabiy rivojlanish jarayonida shakillanadi bola 7-11 oylikda sо‘zlarga reaksiya bildiradi, ammo bu sо‘zni predmetli ma’nosiga emas uni intonatsional tamoniga e’tibor qaratish bо‘ladi . Bu davr nutq rivojlanishining fonemagacha bо‘lgan davri deb ataladi. 1 yoshga kelib, sо‘z birinchi bor muloqat quroli sifatida xiziat qiladi, til vositasida xarakterini oladi va bolauning tovush doirasiga ta’sir kо‘rsata boshlaydi. (uni tarkibiga kiruvchi fonemalar). Keyinchalik fonematik rivojlanishkeskin amalga oshib, doimo talaffuzni takomillashuvining asosi bо‘lib xizmat qiladigan, bolaning artikulatsion imkoniyatlaridan ilgarlab ketadi, deb xisoblaydi. A.N.Gvozdev, N.X.Shvachkinning takidlashicha, 2 yoshning oxiriga kelib, nutqni tushunishda bola fonematik idrokda ona tilidagibarcha tovushlardan foydalanadi. Taxminan 3 yoshga kelib bola eshituvga kо‘ra barcha tovushlarni farqlash qobiliyatiga ega bо‘ladi deyishadi, bolalarni nutqiy eshituvini о‘rgangan mashxur olimlar fonematik eshituvi bolalarda yetarlicha shakllangan bо‘ladi. Ammo fongenmatik eshituvni rivojlanishi va uni takomillashuvi maktabgacha yoshda davom etadi. Bolani fonematik eshituvini rivojlantirishni yetakchi omil uni nutqini atrofdagiodamlar bilan muloqat jarayonida tо‘liq rivojlanishi xisoblanadi. Bolada fonematik eshituv impressiv nutqni rivojlantirish asosidashakllanadi. Fonematik eshituvniegallash nutqiy faoliyatning boshqa shakllariga – og‘zaki nutq, о‘qish, yozish bilan birga keladi, shuning uchun fonematik eshituv barcha murakkab nutqiy tizimning asosi xisolanadi,. Nutqni idrok etishda bola kо‘p qirrali tovushlarga duch keladi: nutqda ishtirok etuvchi tovushlar о‘zgaruvchan. U juda kо‘p turdagi tovushlarni eshitadi, ular bо‘g‘in ketma-ketligida birikib, uzluksiz komplnentlarni tashkil etadi, Uni bular ichidagi shundayfonemaga diqqatini qaratish kerakki, bitta fonemani u doimiy belgisiga kо‘ra boshqa barcha tovushlar ichidan ajrata olsin, bunga bitta fonema (til birligi sifatida) boshqasiga qarama qarshiqо‘yilsin. Agar bola bunga о‘rganmasa, u bitta sо‘zniboshqasidan ajrata olmaydi, uni taniy olmaydi. Bola rivojlanishi jarayonida zaruriy qobiliyat sifatida fonematik eshituv rivojlanadi, N.I.Jinkinning fikricha busiz nutq rivojlanmaydi. Fonematik eshituv sо‘zini tashkil etuvchi fonemalarni farqlash va tanish operatsiyalarni amalga oshiradi. U bolada nutqni rivojlanish jarayonida birinchi navbatda shakllanadi. Bunda fonematik eshituv ham rivojlanadi, u “bо‘g‘inlarni uzluksiz qatorini” kuzatishni amalga oshiradi. Fonemalar talaffuz etilgan variantda berilar ekan-bunda tovushlar (allafonlarda) me’orda umum qabul qilingan, odatiy ravishdatalffuz qilinishi kerak, bо‘lmasa ularning eshituvchilar anglashda qiynaladi. Tilga doir tovushlar noodatiy talaffuzi fonetik eshituv tomonidan notо‘g‘ri deb boxolanadi. Fonematik va fonetik eshituv (ular birgalikda nutqiy eshituvni tashkil etadi) nafaqat о‘zgalar nutqini qabul qilish va boxolashni amalga oshiradi, balki о‘zini nutqini nazorat qilishni ham amalga oshiradi. Nutqiy eshituv meoridagi talaffuzni shakkillantirishni mahim sharti xisoblanadi. Agar bolada aloxida tovushlarning akustek obrazi shakillanmagan bо‘lsa, fonemalar eshitilishiga kо‘ra farqlanmaydi, bu tovushlarni almashtirilishiga olib keladi. Nutq uchun zarur bо‘lgan barcha tovushlar shakllanmaguncha artikulyar baza tо‘liq xisoblanmaydi. Boshqa xollarda bolada barcha artikulyatsion xolatlar shakillangan bо‘ladi, ammo ba’zi xolatlarni farqlash malakasi bо‘lmaydi, bu tanlangan tovushni notо‘g‘ri talaffuz etishga olib keladi. Buning oqibatida fonemalar almashtiriladi,bitta sо‘z turli xil tovushlar qatori sifatida qabul qilinadi. Bu xodisa fonemalarni (tovushlarni) о‘zaro almashtirilishi yoki qorishtirilishi deb ataladi.Tovushlarni almashtirilishi yoki qorishtirilishi fonologik yoki shuningdek fonematik nuqsonlar sifatida guruxlanadi, Boladagi fonematik eshituv va fonematik eshituvni buzilishida tovushlar talaffuzi buziladi. Bu toifa bolalarning tovushlar talaffuzi xolati quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi: Nutqda u yoki bu tovushlarni yо‘qligi va tovushlarni almashtirilishi. Artikulyatsion jixatdan murakkab tovushlar,artikulyatsiyasi oson tovuо‘larga almashtiriladi. Masalan(S), (SH) – (F) ga (R) tovush о‘rniga – (L) – (Y), (m)– (g)ga almashtiriladi. Tovushning yо‘qligiyoki uni boshqa artikulyatsion belgisiga kо‘ra almashtirilishi unga mos fonemalarni qorishuviga sharoit yaratadi. Artikulyator yoki akustik jixatdan yaqin tovushlarni almashtirilishida bolada artikulema shakillanadi, ammo fonemani shakillanishi tugallanmaydi. Turli fonetik guruxlarga tegishli yaqin tovushlarni farqlashdagi qiyinchilik ularni о‘qish va yozishda xam almashtirilishiga olib keladi. Nutqda tovushlarni notо‘g‘ri qо‘llash kо‘pi bilan 16-20 tagacha bо‘lishi mumkin.Kо‘pincha shovqinli va sirg‘aluvchi tovushlar (s),(ch),(sh), (z),(s), (j), (t) va (d), (l), (r),tovushlari,jarangli tovushlarning jarangsiz juftlari yetarlicha shakillanmagan bо‘ladi. 2.Artikulyatsiyasiga kо‘ra о‘xshash tovushlarni almashtirilishi.Ikki yoki bir nechta artikulyatsion jixatdan yaqin tovushlar о‘rniga oraliq,noaniq tovushlar talaffuz qilinadi, sh va s tovushi о‘rniga-yumshoq (sh), ch va t tovushi о‘rniga- yumshatilgan (ch)tovushi. Bunday almashtirishlarning sababi fonematik eshituvning yetarlicha shakillanmaganligi yokiuni buzilishi xisoblanadi. 3.Nutqda tovushlarni notug‘un qо‘llanilishi.Ba’zi tovushlarni bolalar kо‘rsatma asosida aloxida (yakka) xolda tо‘g‘ri talaffuz qilishadi ammo nutqda talaffuz qila olmaydi yoki almashtiradi.Ba’zan bola bitta sо‘zni turli xolatda takrorlashda turllicha talaffuz qiladi. Shunday xolatlar xam bо‘ladiki,bola bir fonetik guruxga tegishli tovushlarni almashtiradi,boshqa tovushlarni-buzibtalaffuz qiladi. Bundan nuqson fonetiko-fonematik buzilish deyiladi. 4.Bir yoki bir nechta tovushlarni buzib talaffuz qilinishi. Bola 2-4 tovushi buzib talaffuz qilishi yoki nuqsonsiz gapirishi mumkin, ammo eshtishida turli guruxlarga tegishli qо‘proq tovushlarni farqlay olmaydi. Talaffuzning yaxshi ekanligi bazan fonematik jarayonlarni chuqur rivojlanmaganligini berkitishi mumkin. Tovushlarni buzub talaffuz qilinishining asosiy sababi odatda artikulyatsion motorikaning rivojlanmaganligi yoki uni buzulishi xisoblanadi. Bu fonematik buzulishlarga tegishli. Tadqiqot natijalari va о‘zining fiziko-akustik xususiyatlariga kо‘ra turlicha tovushlar funksiyalarini qarama-qarshi qо‘yish, tovushlarining ba’zi belgilari sо‘zlarni farqlash funksiyasini bajarishi aniqlangan. Nutqiy muloqatni ta’minlay turib, tovushlar ijtimoiy funksiyaga ega bо‘ladi. Nutqning tovush tomonidagi ijtimoiy axamiyatiga ega sifatlarini birinchi о‘ringa qо‘yib mutaxasislar fonemani о‘rganish xaqidagi vazifani xal etishni ishlab chiqib unda tilning tovush tomonidagi asosiy birliklari xaqidagi muammolarni xal etishning asosan usullari berilgan. Nutqning tovush tomonini о‘rganish natijasida bizning nutqimizdagi tovushlarning munosabati xilma-xil va noodatiy, turli-tumanligi aniqlandi. Tovushlarni о‘rganishda quyidagi aspektlar aniqlangan: nutqning tovushlarining fizik xususiyatlarini nazarda tutuvchi fizik – ular tarkibiga tovush tonlari va shovqinlari kiradi: 2) Fiziologik-tovushlar talaffuzida ishtirok etuvchi inson organizmlarini о‘rganuvchi : 3) Ijtimoiy – nutq tovushlarini ularni axamiyatiga kо‘ra muloqat quroli maqsadida о‘rganuvchi. Bu muammoni kо‘rib chiqishda birinchi о‘rinda ijtimoiy aspekt chiqadi. Nutqdagi tovushlarni bildirish uchun ijtimoiy aspektda “fonema” atamasi qо‘llaniladi Ma’lumot tilga tegishli fonemalar tizimi tashkil etadi. Ular bir-biri bilan munosabatda buladi xar bir fonema о‘zining ottenkasiga kо‘ra, boshqa tovushlarga ulardagi akustik farqlar asosida gapiruvchini eshitib ilg‘ab olishga kо‘ra qarama- qarshi qо‘yiladi. Fonemalarni farqlash qobiliyati ayniqsa bir tovushga kо‘ra farqlanadigan sо‘zlarni qarama-qarshi qо‘yganda yaqqol kо‘rinadi, masalan, tol-pol, chol-sol, sim- shim kabi bu [m],[n],[ch],[s],[sh] tovushlar о‘zbek tilida aloxida fonema ekanligini kо‘rsatadi. Bu fonemalarni gapiruvchi yaxshi farqlay olmasa, kо‘pgina sо‘zlarni talaffuzda farqlay olmaydi, unutqni tushunishni qiyinlashtiradi. Gvozdevning kо‘rsatishicha, fonemalar manoviy birliklarni farqlashga xizmat qila turib ular о‘z xolicha ma’noni anglatmaydi. Fonema – bu tilning kichik birligi xisoblangan tovush bо‘lib, u manolarni saqlash funksiyasini bajaradi. XX asrning 60-yillarida “tovush taxlili” atamasi qо‘llanilgan va uni quyidagi turlarini farqlashgan: tabiiy tovush taxlili va sun’iy tovush taxlili. Tabiiy (sensor-persentif) tovush taxlili og‘zaki nutqiga xizmat qilib, u yordamidamanoni farqlash funksiyasi amalga oshiriladi. Sun’iy (intelektuall) tovush taxlili о‘z-о‘zidan shakillanmaydi uni bolalar shk maqsadda о‘qitish davomida egallaydilar. Tovush taxlilining bu turi insonning yozma nutqiga xizmat qiladi. Intelektual tovush taxlili jarayonida 3 ta asosiy operatsiyalar am alga oshiriladi: 1) sо‘zdagi tovushlarni yoki uning yо‘qligini aniqlash, 2) sо‘zdagi tovushlarni о‘zaro о‘rnini aniqlash, 3) sо‘zdagi tovushlar soni va ularni chiziqli ketma-ketligini aniqlash. D.B.Elkomin bu ikki turdagi tovushlar taxlilini “yangi atamalar-fonematik eshituv” va “fonematik idrok” deb atashni taklif etadi. M.YE.Xvatev fonematik eshituvni “nutqimizdagi manoviy birliklar sifatida qabul qilish qolbiliyati bо‘lib u inson eshituvining asosiy sifati xisoblanadi”, deb belgilaydi. Faqatgina fonematik eshituv orqaligina nutq dagi tovushlarni va aloxida sо‘zlar ma’zmunini aniq idrok etish mumkin. Shu tariqa fonematik eshituv insonni fizik eshituvini asosiy turi bо‘lib u ona tilidagi fonemalarni eshitish va farqlash imkonini beradi. Fonemktk idrok bu sо‘zning tovush tarkibini taxlil qilish demakdir. Bollarda fonemalarni talffuz qilish va idrok etishni buzilishida akustik-artikuliyatsion belgilariga kо‘ra farqlanuvi tovushlarni idrok etish va artikuliyatsiyalash jarayonini tugallanmaganligi kuzatiladi. Fonematik eshituvni rivojlanish darajasi tovush taxlilini egallashga ta’sir kо‘rsatadi. Fonematik eshituvni rivojlangmaganlik darajasi turlicha bо‘lishi mumkimn. Ularning quyidagi darajalarga ajratish mumkin. 1) Bilamchi daraja: Fonematik eshituv bilamchi buzilgan. Tovush taxlildi faoliyatlari darajasi va tovush taxlilini egallashning asosiy shartlari yetarlicha shakllanmagan. 2) Ikkilamchi darajda: Folnematik eshituv ikkilamcha buzigan. Artikuliyatsin organlar motorikasininig buzilishi oqibatidagi nutqiy kinesteziyalar yoki nutq organlarida anatomik nuqsonlar kuzatiladi. Me’orda eshitib talffuz qilish munosabati buziladi: muximi talaffuzni rivojlanish mexanizmi. Yengil dizartriyali bolalardagi fonetiko-fonematik buzilish xususiyatlarin о‘rgana turib “foyemati eshituv” va “fonemati idrok” tushunchalarni aniqlab olish zarur. Psixologiya, lingivistik, defektalogiya, pedagogikada bu tushunchalarni belgilash uchun turlicha qarashlar mavjud. Logopedik va psixologik lug‘atlarda “fonematik eshituv” atamasi odamning nutqiy tovushlarini analiz va sintez qilish, shu til fonemalarnini idrok etishni ta’minlovchi qobiliyat sifatida belgilanadi. Fonematik eshituvni shakllanishini tushunishga nutq rivojlanishini tekshiruvchi olimlar turlicha yondashishadi, ammo ularning barchasi 2 yoshga kelib “birlamchi” fonematik eshituv maktabgacha yoshdagi bola nutqini rivojlantirishning asosi bо‘ladi degan xulosaga kelishdi. A.R.Luriya fonematik eshituni aloxida guruxdagi turli tovushlarni umumlashtirish qobiliyati sifatida qarab,unda tovushglarning о‘ziga xos belgilari va uning masofaviy belgilarinisolishtirishni qullaydi. T.B.Filicheva, T.V.Tumanov fonematik eshituvni bolani sо‘z tarkibidagi morfologik va tovush tushunchalarini am aliy umumlashtirish qobiliyati sifatida. L.E.Jurova va D.B.El’koninlarning fikricha fonematik eshituv bolalarda jarayonida nutqiy eshituvning ancha yuqori shakli natijasi sifatida shakllanadi. “Fonematik idrok” atamasi ostida tild tovushlarini ajratish va sо‘zning tovush tizimining uni birligi sifatida qabul qilish tushuniladi. A.M.Borodovich fikricha fonematik idrok sо‘zida bolani о‘z nutqini doirasida analitik faoliyatini rivojlanishini aks ettiradi. (nutqni taxlil qilish malakasi, uni tashkil etuvchi qisimlarga ajratish) Boshqa sо‘z bilan aytganda fonematik idrok “nutqda gaplarni, gaplarda sо‘zlarni, sо‘zlarda” tovushlarni ajrata olish malakasi sifatida tushuniladi. M.G.Gening va N.A.Gemanlar bolaning fonematik idrok qobiliyatida nutq tovushlarni ayniqsa akustik yaqin tovushlarnni eshitib idrok etish va tо‘g‘ri farqlashni kо‘radilar. Fonematik idrokni malaka emas, qobiliyat sifatida kо‘rib chiqib olimlar uni fonematik eshituv bilan bir xil deb xisoblashadi. Shuningdek kо‘pgina olimlar fonematik idrokni о‘z nutqidagi tovushlarni tо‘g‘ri farqlash malakasini maxsus tarbiyalash sifatida xarakterlaydi. N.X.Shvachkinni bolalarni fonematik eshituvini о‘rganishga bag‘ishlangan ishida bolalarni fonematik eshituvini qonuniyatlarini aniqladi va bolani fonematik rivojlanishini, shakllanishini 12 ta genetik qatorini belgiladi. 12 ta fonematik (genetik) qator: 1-chisi – unlilarni farqlash; 2-chisi-undoshlarni farqlash; 3-chisi-sonorlar va shovqinlarni farqlash; 4-chisi qattiq va yumshoq undoshlarni farqlash; 5-chisi-sonar undoshlarni farqlash; 6-chisi-sonar va artikuliyatsiyalanmaydigan shovqinlarni farqlash; 7-chisi-lab va tiltovushlarini farqlash; 8-chisi-portlovchi va sirg‘aluvchi tovushlarni farqlash; 9-chisi-til oldi va til orqa tovushlarni farqlash; 10-chisi-jarangli va jarangsiz tovushlarni farqlash; 11-chisi-shovqinli va portlovchi tovushlarnifaqlash; 12-chisi-sirg‘aluvchi va til о‘rta tovushlarni farqlash. Fonematik eshituv bola nutqining semantikasi bilan bog‘liq ravishda rivojlanadi bola nutqida fonematik rivojlanish ketma-ketligini umumlashtirilgan xolatda 1-jadvalda kо‘rsatilagan. Fonematik rivojlanishning umumiy sxemasi. (N.X.Shvachkin) 1-jadval Rivojlanish ketma-ketligi Fonematik farqlash Davr Daraja Qator Bosqich Birinchi (unlilarni farqlash) Birinchi (unlilarni farqlash) Birinchi (unlilarni farqlash) Birinchi ikkinchi uchunchi [a] va boshqa unlilarni farqlash [4-u], [e-0], [4-0], [e-u]dan farqlash [4-e],[u- 0] dan farqlash. Ikkinchi (undoshlarni faqlash) Ikkinchi taxminiy (undoshlarni faqlash) Ikinchi - Undoshlarni faqlash: fonema=undosh-nol- fonema [bok -ok], [vek-ek], [dik-ik]. Uchunchi (sonar va artikulyatsiy a-lanadigan shovqinlarni farqlash) Uchunchi - Sonar va artikulatsiyalanadigan shovqinlarni farqlash [m- b], [r-g], [n-g], [j-v] Tо‘rtinchi (yumshoq va qattiq Tо‘rtinchi - Qatiq va yumshoq undoshlarni farqlash [n- undoshlarni farqlash) n’][m-m’],[v-v’], [z-z’], [g-g’][l-l’],[r-r’] Beshinchi (sonarlarni faqlash) Beshinchi - Burunli va sirg‘aluvchilar- ni jfarqlash [m-l],[m-r], [n-l], [n- r][n-j], [m-j] Burunli farqlash [m-n]. Sirg‘aluvchi farqlash [l-r] Oltinchi (shovqin- lilarni faqlash) Oltinchi - Sonar va artikulyatsiyalanadigan shovqinlarni farqlash [m-z],[l-x], [n-z] Yettinchi - Til va lab undoshlarni farqlash [v-g],[v-z], [f-x] Sakkizinchi - Portlovachi va sirg‘aluvchi tovushlarni farqlash [b-v],[d-z], [k-x], [k-j]. Tо‘qqizinchi - Til oldi va til orqa tovushlarni farqlash: [d-g],[s-x], [sh-s]. О‘ninchi - Jarangli va jarangstz tovushlarni farqlash [n-b],[m-g], [k-g], [f- v] [s-z],[sh-j]. О‘n birinchi - Shovqinli va portlovchi tovushlarni farqlash [s-z],[sh-j]. Un ikinchi - Sirg‘aluvchi va jni farqlash [r-j],[k-j]. Ontegnezda nutqning fonematik va fonematik tomonini rivojlanishi asta- sekin rivojlanadi. Nutqni egallashda asosiy rolni fonematik eshituv egallaydi. R.YE.Levina fonematik rivojlanishni shakillanishini quyidagi bosqichlarinitaklif etadi: 1-bosqich-fonemagacha rivojlanish davri, unda tovushlarni farqlash bо‘lmaydi. 2-bosqich-fonemalarni farqlashni boshlang‘ich bosqichi: 3-bosqich-fonemalarni farqlash amalaga oshirish bosqichi. 4-bosqich-elementar tovush taxliliga tayyorgarlik bosqichi. 5-bosqich fonemalarni farqlash va tovush taxlili operatsiyalarini amalga oshirish imkoniyati. Agar birinchi 3-bosqichni ilk yoshda bola meyorida amalga oshirsa,unda qolgan 2 bosqich katta maktab yoshida, kattalar tomonidan faol ta’sir etish jarayonida amalga oshadi. Tо‘g‘ri tovushlar talaffuzini egallash sensor va mator funksiyalarni о‘zaro chambarchas aloqasi asosida rivojlanib, ular nutqiy tizim birligini ta’minlaydi. Bir tomondan nutqning tovush tomonini tо‘g‘ri о‘zlashtirish kо‘p tomondan idrokning fonematik va perseptiv darajasini rivojlanishi belgilaydi. Boshqa tomolnidan nutqni rivojlanishi davomida eshituv analizatori nutq xarakat analizatori tomonidan ta’sirni xis etadi: Bola tovushlarni qanday talaffuz qilsa shunday eshitadi va idrok etadi, Bola tо‘g‘ri talffuz etadigan tovushlarni eshitishiga kо‘ra yaxshi farqlanadi yoki aksincha. Shuningdek, bola nutqni tovush tomonini tо‘g‘ri shakllanishi uchun nafaqat bunga artikulyatsin apparat tayyor bо‘lishi kerak balki о‘zini va boshqalar nutqidagi notо‘g‘ri talaffuz qilinadigan tovushlarni yaxshi eshita olishi va farqlash malakasiga ega bо‘lishi kerak. Yengil dizartriyali bolalarda fonematik eshituvni shakllanishini buzilishi ikkilamchi xarakterda bо‘ladi. Bu turdagi nuqsonlar patologik nutqiy kinestiziyalarda, nutq organlaridagi xarakat organlaridagi jaroxatlarda, ikkilamchi xarakterdagi fonematik eshituv yengil dizartriyali bolalarda paydo bо‘ladi, uning ifodalanish darajasi dizartiriyaning о‘zidagidek ifodalanish darajasiga bog‘liq. Bolalar aytilishiga kо‘ra yaqin tovushlarni farqlash (rasmlar asosida), berilgan tovushlarga rasmlar tanlash, ularni bо‘g‘imlarda tanish mashqlarni yomon bajaradi. Yengil dizartriyali bolalarda artikulatsion aparatdagi patalogiyalar (ginertonus, gipotonus, deviatsiya, gipertinezlar, gipersolivatsiya va boshqalar) tufayli artikulatsin organlar motorikasi buziladi, artikuliator xarakatlar sifatida yomonlashadi. Bu mator yetishmovchilik ponevmatik eshituvni shakklanishiga salbiy ta’sir kо‘rsatadi. Bu birinchi bо‘g‘inni buzilishi fonematik idrokni tashkil etuvchi aqli operatsiyalarni о‘qitish jarayonida о‘zgartirilishiga qarshilik kо‘rsatadi. Bunga bog‘liq ravishda fonematik analizni aqliy doirada amalga oshiruvchi (malaka) fonematik malaka va kо‘nikmalar, tassavvurlar shakllanmaydi. Shuningdek , eshituv va nutq xarakat apparati о‘rtasidagi aloqani tuzilishi sо‘zni tovush tarkibini yetarlicha о‘zlashtira olmaslikka olib keladi, bu esa о‘z navbatida о‘qish va yozishni egallash jarayonida aks etadi. Nutq payitida artikulyatsining aniqligini buzilishi, yengil dizartriyali bolalarni tushunarsiz nutqi aniq eshituv idrokini shakkillanishiga imkon bermaydi. Kо‘pincha bolalar о‘zlarning tovushlar talaffuzini nazorat qila olmaydi. Kenestik nazoratni va eshituv differensatsiyasining buzilishi nutqning prosodik va fonematik tomonlarini turg‘un buzilishining sababi xisoblanadi. Yengil dizartriyali bolalarni fonematik eshituv xolatini tekshirishga bag‘ishlangan bizning tadqiqotlarimiz shuni kо‘rsatdiki, ba’zi bolalarda qiyinchiliklar I-darajadayoq boshlanib ular nonutqiy tovushlarni yaxshi farqlay olmaydi. Nonutqiy tovushlarni farqlay olmaslik eshituv diqqatining xolatidan dalolat beradi va fonematik eshituvning shakallanishini sharti xisoblanadi. Anamnez ma’lumotlarni о‘rganish qiziqarli kuzatish xisoblanadi. Dearli barcha nonutqiy tovushlarni farqlashda muammolari bor bolalarning omoloringolog xulosasida adenoid о‘simtalari xaqidagi tashxizlar (II-daraja) mavjud. Yana boshqa muxim kuzatishdeb, bolalar ularga yaxshi tanish xayotda mashg‘ulotlarda kо‘p uchraydigan tovushlarni birinchi martta qabul qilayotgan va ularga tashish bо‘lmagan tovushlarga qaraganda yaxshi faqlaydi. Kо‘pgina bolalarni ritmik qobiliyatlarni idrok va ritmik qatorlarni takrorlashlarini tekshirilganda, ularda ikkalasida xam xotaliklar kuzatiladi. Eshituv diqqatining turg‘un emasligi tufayli ba’zi toprshiriqlar 2 yoki xatto uch martta urinishdan keyin bajarildi. Bunda mator buzilish yaqqol kо‘rinadi. Ba’zi bolalar bu topshiriqlarni bajaraolmaydi, topshiriqlarni bajarishdan bosh tortadi. Bir xil tovush komplekslari va tovush tarkibiga kо‘ra yaqin sо‘zlarni farqlashi tekshirilganda yengil dizartriyali bolalar dizartriyali bolalar bir xil bо‘lmagan guruxlarni aks ettiradi. Kamchilik xammada kuzatiladi, ammo turli darajada ifodalanadi. Xatoliklar bilan bajarilgan topshiriklarni kо‘pchilik bolalar mustaqil tо‘g‘irlashadi. Kо‘pincha bolalar xatolarini sezishmaydi. Tovush tarkibiga kо‘ra yaqin sо‘zlarni fqrqlash va ajratish bо‘yicha topshiriqlarni bolalar qiyinchilik bilan bajaraishadi. Bunday topshiriqlarda chapak chalish talab etiladi. Agar logoped kо‘p sо‘zlar qatoridan biror sо‘zni xato talaffuz qilsa bola chapak chaladi. (shashka-sashka, chashka-shashka). Barcha bolalar bо‘g‘inlar va fonemalarni farqlashda qiyinchiliklarga uchraydi, faqat bir necha bor urinishdan keyin (2-tо‘rt martta) bolalar boshqa unlilar qatoridan berilgan unli tovushni ajrata oladi. Oppozitsion undoshli bо‘g‘inlarni: jarangli va jarangsiz tovushlar ishtirok etgan bо‘g‘inlar farqlashga barcha bolalar qodir emas. Bug‘inlar va fonemalarni faqlash tadqiqotida bolalarning 1/ tasida nutq eshituv xotirasining buzilganligi aniqlanadi. Qiyinchiliklar faqatgini nozik akustiko- artikulyator belgilarga kо‘ra farqlanadigan tovushlarni farqlashdaemas balki aniq tovushlarda xam kuzatiladi. Ba’zi yengil dizartriyali bolalarda asosiy qiyinchilik bо‘g‘inlar janjirini takrorlashda aniqlanadi. О‘ziga xos buzilishlar iikinchi bо‘g‘inni birinchisiga moslashda, bо‘g‘inlarni bо‘g‘inlar janjiridagi о‘rninialmashtirishda aks etadi. Kо‘pgina olimlar fonetik, leksik-grammatik buzulishlarni muvoffaqiyatlibartaraf etish, gidiografiya va disleksiyani oldini olish ularni fonematik eshituvini shakllantirishni taklif etadi bundan tashqari yaxshi fonematik eshituv bolalarga atrofdagilar nutqidagi prosodik xarakteristikani farqoashga yordam beradi va prosodika kachiliklarni muvoffaqiyatli bartaraf etishga imkon beradi. Nazorat uchun savollar. 1. Tovushlar talaffuzi nutqiy ontogenezni dastlabki bosqichi. 2. Nutqni tug’ma asoslari: chaqaloqning qichqirishi va yig’isi, ularni bolaning sub’ektiv holati bilan aloqasi. 3. Bolalik davrini dastlabki vokalizasiyasi: gugulash va guvrash, ularni biologik determinasiyasi. Gugulash davri hususiyatlari. 4. Guvrashning fonetik boyligi va hilma-hilligi. 5. Guvrash tuzilmalarinin ahamiyati va o’zgarish hususiyatlari. Ona tilini hissiy-ifodaviy vokalizmini o’zlashtirish. 6. “Nutqiy imo-ishoralar” fonemalarni yuzaga kelish asoslari sifarida. 7. Nutqning artikulyasion tomonini o’zlashtirish qoniniyatlari.