MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA ESTETIK TARBIYA BERISH MAZMUNI

Yuklangan vaqt

2025-01-17

Yuklab olishlar soni

5

Sahifalar soni

24

Faytl hajmi

42,7 KB


MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA ESTETIK TARBIYA BERISH MAZMUNI MUNDARIJA: KIRISH ...................................................................................................................... I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI HAR TOMONLAMA TARBIYALASHDA ESTETIK TARBIYANING AHAMIYATI ................. 1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda estetikaning o'rni ............... 1.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning estetik didi rivojlanishdagi o'ziga xos xususiyatlar….................................................................................. II BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING ESTETIK TARBIYASI USTIDA ISHLASH METODI ................................................... 2.1 Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarini estetik tarbiyalashda o'yinli texnologiyalardan foydalanish usullari ............................................... 2.2 Maktabgacha yoshdagi boalalrda estetik his tuyg'ularni tarbiyalash orqali san’atni tushunishga o'rgatish ................................................................................ 2.3 Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni estetik tarbiyalashda tasviriy faoliyat mashg ulotlarni o'rgatish usuli ............................................................................... XULOSA .................................................................................................................... ADABIYOTLAR Ro‘YXATI: .................................................................................
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA ESTETIK TARBIYA BERISH MAZMUNI MUNDARIJA: KIRISH ...................................................................................................................... I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI HAR TOMONLAMA TARBIYALASHDA ESTETIK TARBIYANING AHAMIYATI ................. 1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda estetikaning o'rni ............... 1.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning estetik didi rivojlanishdagi o'ziga xos xususiyatlar….................................................................................. II BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING ESTETIK TARBIYASI USTIDA ISHLASH METODI ................................................... 2.1 Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarini estetik tarbiyalashda o'yinli texnologiyalardan foydalanish usullari ............................................... 2.2 Maktabgacha yoshdagi boalalrda estetik his tuyg'ularni tarbiyalash orqali san’atni tushunishga o'rgatish ................................................................................ 2.3 Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni estetik tarbiyalashda tasviriy faoliyat mashg ulotlarni o'rgatish usuli ............................................................................... XULOSA .................................................................................................................... ADABIYOTLAR Ro‘YXATI: .................................................................................
2 I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI HAR TOMONLAMA TARBIYALASHDA ESTETIK TARBIYANING AHAMIYATI 1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda estetikaning o'rni Insoniyat go‘zallikni butun rivojlanish tarixi jarayonida egallaydi va yaratadi. Go‘zallik madaniy tarixiy tajribaning bir qismi hisoblanadi.Uning ob'ektiv mavjudligi estetik tarbiya nazariyasini, estetik tajribani yosh avlodga maqsadga muvofiq va muntazam ravishda berish va shu orqali uni estetik rivojlantirishni ta’minlashning faol usullarini ishlab chiqishga yo‘naltiradi. Bunda estetik tarbiya madaniyatni egallashning asosiy vositasi tarbiya va ta’limdir. Estetik tarbiya juda keng tushuncha bo‘lib, unga tabiat, mehnat, ijtimoiy hayot, turmush va san’atga estetik munosabatni tarbiyalash kiradi. Estetik tarbiya (nafosat tarbiyasi) - bu bolalarga voqelikdagi, san’atdagi, tabiatdagi, kishilarning ijtimoiy va mehnat munosabatlaridagi, turmushdagi go‘zallikni idrok qilish hamda to‘g‘ri tushunishga o‘rgatish, ularning badiiy didini o‘stirish, ularda go‘zallikka muhabbat uyg‘otish va hayotga go‘zallik olib kirish qobiliyatlarini tarbiyalashdir Nozik didli bo‘lish, go‘zallikni fahmlay va qadrlay olish, badiiy madaniyatni tushunish, o‘z hayotini go‘zallik qonunlari asosida qura olish — komil insonning eng zarur fazilatidir. Estetik tarbiya – eng avvalo har bir kishida badiiy hissiyot tuyg‘ularini, badiiy didni tarbiyalashdir. Ilmiy dunyoqarashga asoslangan nafosat, did, his-tuyg‘ular va ko‘nikmalarning o‘sib borishi jarayonida insonning o‘zi ham ma’naviy boyib, hayoti yanada sermazmun bo‘ladi. Yashayotgan zamoniga nisbatan mehr-muhabbati ortib boradi. Bularning hammasi har bir insonda go‘zallikni xunukdan, jirkanchlikdan farq qila bilish qobiliyatini shakllantiradi, uni yanada rivojlantiradi. Estetik tarbiya bugungi kunda shunisi bilan muhimki, did-farosatlilik mehnatda, ishlab chiqarishda, kundalik amaliy faoliyatda - har bir inson uchun hayotiy shioriga aylanib qolgan. Donolardan biri go‘zallik axloq-odobning tug‘ishgan singlisidir, degan edi. Darhaqiqat, odob va nafosat tarbiyasi o‘zaro chambarchas bog‘liq holda amalga oshiriladi. Chunki nafosat tarbiyasining natijasi axloq-odobda, chiroyli xatti-
2 I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI HAR TOMONLAMA TARBIYALASHDA ESTETIK TARBIYANING AHAMIYATI 1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda estetikaning o'rni Insoniyat go‘zallikni butun rivojlanish tarixi jarayonida egallaydi va yaratadi. Go‘zallik madaniy tarixiy tajribaning bir qismi hisoblanadi.Uning ob'ektiv mavjudligi estetik tarbiya nazariyasini, estetik tajribani yosh avlodga maqsadga muvofiq va muntazam ravishda berish va shu orqali uni estetik rivojlantirishni ta’minlashning faol usullarini ishlab chiqishga yo‘naltiradi. Bunda estetik tarbiya madaniyatni egallashning asosiy vositasi tarbiya va ta’limdir. Estetik tarbiya juda keng tushuncha bo‘lib, unga tabiat, mehnat, ijtimoiy hayot, turmush va san’atga estetik munosabatni tarbiyalash kiradi. Estetik tarbiya (nafosat tarbiyasi) - bu bolalarga voqelikdagi, san’atdagi, tabiatdagi, kishilarning ijtimoiy va mehnat munosabatlaridagi, turmushdagi go‘zallikni idrok qilish hamda to‘g‘ri tushunishga o‘rgatish, ularning badiiy didini o‘stirish, ularda go‘zallikka muhabbat uyg‘otish va hayotga go‘zallik olib kirish qobiliyatlarini tarbiyalashdir Nozik didli bo‘lish, go‘zallikni fahmlay va qadrlay olish, badiiy madaniyatni tushunish, o‘z hayotini go‘zallik qonunlari asosida qura olish — komil insonning eng zarur fazilatidir. Estetik tarbiya – eng avvalo har bir kishida badiiy hissiyot tuyg‘ularini, badiiy didni tarbiyalashdir. Ilmiy dunyoqarashga asoslangan nafosat, did, his-tuyg‘ular va ko‘nikmalarning o‘sib borishi jarayonida insonning o‘zi ham ma’naviy boyib, hayoti yanada sermazmun bo‘ladi. Yashayotgan zamoniga nisbatan mehr-muhabbati ortib boradi. Bularning hammasi har bir insonda go‘zallikni xunukdan, jirkanchlikdan farq qila bilish qobiliyatini shakllantiradi, uni yanada rivojlantiradi. Estetik tarbiya bugungi kunda shunisi bilan muhimki, did-farosatlilik mehnatda, ishlab chiqarishda, kundalik amaliy faoliyatda - har bir inson uchun hayotiy shioriga aylanib qolgan. Donolardan biri go‘zallik axloq-odobning tug‘ishgan singlisidir, degan edi. Darhaqiqat, odob va nafosat tarbiyasi o‘zaro chambarchas bog‘liq holda amalga oshiriladi. Chunki nafosat tarbiyasining natijasi axloq-odobda, chiroyli xatti-
3 harakat, go‘zal munosabatda va hayotga, kelajakka, insonlarga, tabiatga muhabbatda ko‘rinadi. Xalqimiz «Kamtarlik ham husn» deydi. Mana shu birgina iborada chuqur ma’no bor. Estetik tarbiya orqali yoshlarda kamtarlik hislati tarkib topadi. Bu hislat kishilarning eng go‘zal belgisidir.Salbiy xatti-harakatlardan nafratlana bilish tuyg‘usini ham estetik tarbiyani paydo qiladi. Bunda badiiy asarlarning roli muhimdir. Masalan: «Zumrad va Qimmat» ertagida Qimmatning xulq-atvori bolalar qalbida nafratni uyg‘otadi. Zumradning tevarak-atrofga munosabati, mehnatsevarligi, kamtarligi qalblarda quvonchni paydo qiladi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ayrim yoshlar go‘zallikni tor ma’noda tushunadilar. Ya’ni, chiroyni ko‘pincha husn jamolda deb bilishadi. Bu bir tomonlama tushunchadir. Har tomonlama ma’noda esa chiroy husn-jamol, qalb go‘zalligida, ma’noli so‘zdadir. Xalqimiz bejizga «CHiroy husnu jamolda emas, fazlu kamolda» deb aytmagan! San’at va hayot go‘zalligi bilan tanishtirib borish bolaning aqlini, hissini tarbiyalab qolmay, shu bilan bir qatorda uning xayol va tassavvurni ham rivojlantiradi.Bolalarni go‘zallikka oshno qilish, ularda hayotiy voqeaiarni to‘g‘ri tushunish, olijanob his-tuyg‘ularni va intilishlarni shakllantirishga yordam beradi. Bolalarda go‘zallikni idrok qilishni tarbiyalash orqali ularda boshqa kishilarning kechinmalarini his eta bilish, kishilarning xursandchiliklariga sherik bo‘lish, qayg‘usini birga baham ko‘rish kabi xususiyatlar tarkib toptiriladi. Estetik taraqqiyot - shaxsning estetik ongi, munosabati va estetik faoliyatining shakllanishi va takomillashuvida uzoq vaqtni talab etadigan jarayondir. Shaxsning estetik taraqqiyoti ijtimoiy-tarixiy va estetik tajribani ijodiy o‘zlashtirishi natijasida yuzaga keladi. Bu har xil yo‘llar va shakllar orqali amalga oshiriladi. Shaxsning estetik jihatdan rivojlanishida ma’lum maqsadga qaratilgan ta’lim va tarbiya hal etuvchi rol o‘ynaydi. Estetik ehtiyoj — kishi borliqni, badiiy faoliyatni, uninghar xil ko‘rinishlarida estetik idrok etishga undovchi sub'ektiv omildir. Estetik ehtiyoj go‘zallik to‘g‘risidagi fanning rivojlanish qonuniyatlarini yanada chuqurroq o‘rganishga undaydi. Estetik qiziqish shaxsni san’at asarlarini,
3 harakat, go‘zal munosabatda va hayotga, kelajakka, insonlarga, tabiatga muhabbatda ko‘rinadi. Xalqimiz «Kamtarlik ham husn» deydi. Mana shu birgina iborada chuqur ma’no bor. Estetik tarbiya orqali yoshlarda kamtarlik hislati tarkib topadi. Bu hislat kishilarning eng go‘zal belgisidir.Salbiy xatti-harakatlardan nafratlana bilish tuyg‘usini ham estetik tarbiyani paydo qiladi. Bunda badiiy asarlarning roli muhimdir. Masalan: «Zumrad va Qimmat» ertagida Qimmatning xulq-atvori bolalar qalbida nafratni uyg‘otadi. Zumradning tevarak-atrofga munosabati, mehnatsevarligi, kamtarligi qalblarda quvonchni paydo qiladi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ayrim yoshlar go‘zallikni tor ma’noda tushunadilar. Ya’ni, chiroyni ko‘pincha husn jamolda deb bilishadi. Bu bir tomonlama tushunchadir. Har tomonlama ma’noda esa chiroy husn-jamol, qalb go‘zalligida, ma’noli so‘zdadir. Xalqimiz bejizga «CHiroy husnu jamolda emas, fazlu kamolda» deb aytmagan! San’at va hayot go‘zalligi bilan tanishtirib borish bolaning aqlini, hissini tarbiyalab qolmay, shu bilan bir qatorda uning xayol va tassavvurni ham rivojlantiradi.Bolalarni go‘zallikka oshno qilish, ularda hayotiy voqeaiarni to‘g‘ri tushunish, olijanob his-tuyg‘ularni va intilishlarni shakllantirishga yordam beradi. Bolalarda go‘zallikni idrok qilishni tarbiyalash orqali ularda boshqa kishilarning kechinmalarini his eta bilish, kishilarning xursandchiliklariga sherik bo‘lish, qayg‘usini birga baham ko‘rish kabi xususiyatlar tarkib toptiriladi. Estetik taraqqiyot - shaxsning estetik ongi, munosabati va estetik faoliyatining shakllanishi va takomillashuvida uzoq vaqtni talab etadigan jarayondir. Shaxsning estetik taraqqiyoti ijtimoiy-tarixiy va estetik tajribani ijodiy o‘zlashtirishi natijasida yuzaga keladi. Bu har xil yo‘llar va shakllar orqali amalga oshiriladi. Shaxsning estetik jihatdan rivojlanishida ma’lum maqsadga qaratilgan ta’lim va tarbiya hal etuvchi rol o‘ynaydi. Estetik ehtiyoj — kishi borliqni, badiiy faoliyatni, uninghar xil ko‘rinishlarida estetik idrok etishga undovchi sub'ektiv omildir. Estetik ehtiyoj go‘zallik to‘g‘risidagi fanning rivojlanish qonuniyatlarini yanada chuqurroq o‘rganishga undaydi. Estetik qiziqish shaxsni san’at asarlarini,
4 tevarak-atrofdagi borliqni estetik idrok etishga va estetik faoliyatga undaydi. Estetik qiziqish estetik ehtiyojni yuzaga keltiradi. «Estetik tarbiya» tushunchasi bilan bir qatorda «badiiy tarbiya» tushunchasi ham mavjuddir. Badiiy tarbiya san’at asarlari orqali tarbiyalashdir. U shaxsda san’at asarlarining shakl va mazmunini estetik idrok etishni rivojlantirish, badiiy didni shakllantirish va san’atning. ma’lum turlari bo‘yicha ijodiy faoliyatni, ijrochilik qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgandir. Uning natijasi fikrning paydo bo‘lishida, uni amaliy faoliyatda qo‘llashda, o‘z bilim va ta’surotlarini qo‘ra bilishda, histuyg‘ulari va fikrlarini samimiyat bilan ifodalashda namoyon bo‘ladi. Estetika tabiatdagi, jamiyatdagi moddiy va ma’naviy madaniyat buyumlarida aks etgan, shuningdek estetik ongning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va vazifasi to‘g‘risidagi qonuniyatlarni, ob'ektiv borliqni estetik bilishning muhim usullaridan biri bo‘lgan san’atning rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganadi. Pedagogika estetikaning «go‘zallik hayot demakdir» degan qoidasidan kelib chiqib, o‘sib kelayotgan yosh avlodni hayotdagi, mehnatdagi, turmushdagi kishilar munosabatidagi go‘zallikda qatnashtirish, uning hayotni, san’atni idrok eta bilish qobiliyatini shakllantirishni o‘zining bosh vazifasi deb hisoblaydi.Go‘zallik kishini olijanob qiladi, uning yuksak didli, poq yaxshi inson bo'lishiga xizmat qiladi. Go‘zallik bilan uchrashish kishida estetik his, ruhiy hayajon, beg‘apaz quvonch uyg‘otadi. Estetik hisda idrok etilavotgan voqelikka nisbatan xudbinlik ohangi, shaxsiymanfaat nuqtai nazaridan g‘arazli qarashlar bo‘lmaydi. Ajdodlarimiz bu to‘g‘rida shunday yozadi: «Kishidagi go‘zallik hosil qilgan sezgi, odam eng yaqin kishisi bilan uchrashganda paydo bo‘ladigan porloq quvonchga o‘xshaydi. Biz go‘zallikni beqiyos sevamiz, undan eng yaqin kishimizni uchratganda quvongandek zavqlanib quvonamiz». Go‘zallik insoniyatning butun tarixiy taraqqiyoti davomida yaratiladi va madaniy-tarixiy tajribaning bir qismini tashkil etadi. Uning mavjudligi, ob'ektivligi yosh avlodga estetik tajribani tizimli ravishda singdirish va shu orqali ularning estetik tomondan taraqqiy etishini
4 tevarak-atrofdagi borliqni estetik idrok etishga va estetik faoliyatga undaydi. Estetik qiziqish estetik ehtiyojni yuzaga keltiradi. «Estetik tarbiya» tushunchasi bilan bir qatorda «badiiy tarbiya» tushunchasi ham mavjuddir. Badiiy tarbiya san’at asarlari orqali tarbiyalashdir. U shaxsda san’at asarlarining shakl va mazmunini estetik idrok etishni rivojlantirish, badiiy didni shakllantirish va san’atning. ma’lum turlari bo‘yicha ijodiy faoliyatni, ijrochilik qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgandir. Uning natijasi fikrning paydo bo‘lishida, uni amaliy faoliyatda qo‘llashda, o‘z bilim va ta’surotlarini qo‘ra bilishda, histuyg‘ulari va fikrlarini samimiyat bilan ifodalashda namoyon bo‘ladi. Estetika tabiatdagi, jamiyatdagi moddiy va ma’naviy madaniyat buyumlarida aks etgan, shuningdek estetik ongning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va vazifasi to‘g‘risidagi qonuniyatlarni, ob'ektiv borliqni estetik bilishning muhim usullaridan biri bo‘lgan san’atning rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganadi. Pedagogika estetikaning «go‘zallik hayot demakdir» degan qoidasidan kelib chiqib, o‘sib kelayotgan yosh avlodni hayotdagi, mehnatdagi, turmushdagi kishilar munosabatidagi go‘zallikda qatnashtirish, uning hayotni, san’atni idrok eta bilish qobiliyatini shakllantirishni o‘zining bosh vazifasi deb hisoblaydi.Go‘zallik kishini olijanob qiladi, uning yuksak didli, poq yaxshi inson bo'lishiga xizmat qiladi. Go‘zallik bilan uchrashish kishida estetik his, ruhiy hayajon, beg‘apaz quvonch uyg‘otadi. Estetik hisda idrok etilavotgan voqelikka nisbatan xudbinlik ohangi, shaxsiymanfaat nuqtai nazaridan g‘arazli qarashlar bo‘lmaydi. Ajdodlarimiz bu to‘g‘rida shunday yozadi: «Kishidagi go‘zallik hosil qilgan sezgi, odam eng yaqin kishisi bilan uchrashganda paydo bo‘ladigan porloq quvonchga o‘xshaydi. Biz go‘zallikni beqiyos sevamiz, undan eng yaqin kishimizni uchratganda quvongandek zavqlanib quvonamiz». Go‘zallik insoniyatning butun tarixiy taraqqiyoti davomida yaratiladi va madaniy-tarixiy tajribaning bir qismini tashkil etadi. Uning mavjudligi, ob'ektivligi yosh avlodga estetik tajribani tizimli ravishda singdirish va shu orqali ularning estetik tomondan taraqqiy etishini
5 ta’miilaydigan estetik tarbiya nazariyasinnig faol usullarini ishlab chiqishga yo‘naltiradi. Bunda tarbiya va ta’lim jamiyatning estetik madaniyatini o‘zlashtirishning asosiy vositasi hisoblanadi. San’at o'zining hissiy ta’sir kuchi bilan kishiining faqat hissini emas, fikr va irodasini ham maftun etadi, tarbiyalovchi roli ham mana shunda namoyon bo‘ladi, shuning uchun u estetik tarbiyaning mazmuni va vositasi hisoblanadi. Estetik tarbiya axloqiy, aqliy, mehnat va jismoniy tarbiya bilan chambarchas bog‘liqdir. Estetik va axloqiy tarbiyaning o‘zaro bog‘liqligi shundaki, kishining go‘zallikni idrok etishdan quvonishi uning boshqa kishilarga yaxshilik qilganidan xursand bo‘lishiga o‘xshab ketadi. Aksincha, go‘zallikni ko‘ra bilmaslik undan zavqlanmaslik yomon ishlarni qilishga olib keladi. San’atning tarbiyaviy kuchi shundaki, u odamni hayotdagi voqealarni, hodisalarni chuqur his-hayajon bilan idrok etishga majbur etadi. Estetik tarbiya mehnat tarbiyasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Mehnat faoliyati bolalarni quvontiradi, ular bironta foydali ishni bajarayotib, biron kerakli narsani yasayotib o‘zlarining kuch va imkoniyatlari o‘sib borayotganini sezadilar. Agar inson estetik jihatdan tarbiyalangan bo‘lsa, u har qanday qiyin ishda ham go‘zallikni ko‘ia oladi va uni yaxshi, zo‘r shavq-zavq bilan bajaradi. Estetik va jismoniy tarbiya o‘rtasida mustahkam bog‘lanish bor. Kishining mustahkam cog‘ligi, jismoniy kamolotisiz uning go‘zalligini tasavvur etib bo‘lmaydi. Uning chiroyli gavda tuzilishi, harakatlarni chiroyli bajarishi, musiqa ostida chiroyliharakatlar qilishi va hokazo lar shular jumlasiga kiradi. Ko‘pchilik pedagog va psixologlarning tadqiqot ishlari bolalarning ijodiy faoliyatlari, hissiyotlari, estetik tasavvurlarining o‘ziga xos xususiyatini va ulardagi estetik tasavvur va hissiyotlarning qanday rivojlanishini ochib bergan.Bu tekshirishlar bolalardagi estetik tasavvur va hissiyotlarni rivojlantirishni ulardagi ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish bilan birga qo‘shib olib borish keraq degan xulosaga olib keldi. Estetik tasavvurning o‘ziga xosligi shundaki, idrokning boshqa turlariga qaraganda narsalarni his qilish shakli - «ko‘rinadigan» va «eshitiladigan» narsalar butunlay boshqa mazmun kasb etadi. Oddiy idrok qilishda narsalarning
5 ta’miilaydigan estetik tarbiya nazariyasinnig faol usullarini ishlab chiqishga yo‘naltiradi. Bunda tarbiya va ta’lim jamiyatning estetik madaniyatini o‘zlashtirishning asosiy vositasi hisoblanadi. San’at o'zining hissiy ta’sir kuchi bilan kishiining faqat hissini emas, fikr va irodasini ham maftun etadi, tarbiyalovchi roli ham mana shunda namoyon bo‘ladi, shuning uchun u estetik tarbiyaning mazmuni va vositasi hisoblanadi. Estetik tarbiya axloqiy, aqliy, mehnat va jismoniy tarbiya bilan chambarchas bog‘liqdir. Estetik va axloqiy tarbiyaning o‘zaro bog‘liqligi shundaki, kishining go‘zallikni idrok etishdan quvonishi uning boshqa kishilarga yaxshilik qilganidan xursand bo‘lishiga o‘xshab ketadi. Aksincha, go‘zallikni ko‘ra bilmaslik undan zavqlanmaslik yomon ishlarni qilishga olib keladi. San’atning tarbiyaviy kuchi shundaki, u odamni hayotdagi voqealarni, hodisalarni chuqur his-hayajon bilan idrok etishga majbur etadi. Estetik tarbiya mehnat tarbiyasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Mehnat faoliyati bolalarni quvontiradi, ular bironta foydali ishni bajarayotib, biron kerakli narsani yasayotib o‘zlarining kuch va imkoniyatlari o‘sib borayotganini sezadilar. Agar inson estetik jihatdan tarbiyalangan bo‘lsa, u har qanday qiyin ishda ham go‘zallikni ko‘ia oladi va uni yaxshi, zo‘r shavq-zavq bilan bajaradi. Estetik va jismoniy tarbiya o‘rtasida mustahkam bog‘lanish bor. Kishining mustahkam cog‘ligi, jismoniy kamolotisiz uning go‘zalligini tasavvur etib bo‘lmaydi. Uning chiroyli gavda tuzilishi, harakatlarni chiroyli bajarishi, musiqa ostida chiroyliharakatlar qilishi va hokazo lar shular jumlasiga kiradi. Ko‘pchilik pedagog va psixologlarning tadqiqot ishlari bolalarning ijodiy faoliyatlari, hissiyotlari, estetik tasavvurlarining o‘ziga xos xususiyatini va ulardagi estetik tasavvur va hissiyotlarning qanday rivojlanishini ochib bergan.Bu tekshirishlar bolalardagi estetik tasavvur va hissiyotlarni rivojlantirishni ulardagi ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish bilan birga qo‘shib olib borish keraq degan xulosaga olib keldi. Estetik tasavvurning o‘ziga xosligi shundaki, idrokning boshqa turlariga qaraganda narsalarni his qilish shakli - «ko‘rinadigan» va «eshitiladigan» narsalar butunlay boshqa mazmun kasb etadi. Oddiy idrok qilishda narsalarning
6 ko‘rinishi, ohangdorligi unchalik muhim bo‘lmay, balki uning ahamiyati muhimdir. Estetik idrok qilishda esa eng muhimi - idrok qilayotgan narsaning obrazi, uning ifodali tomonlarini, nozik ranglarini ko‘ra bilish talab qilinadi. Shuning uchun estetik tarbiya yuqori darajadagi sensor madaniyatni, kuzatuvchanlikning rivojlangan bo‘lishini talab etadi.Kishi narsa va hodisalarga go‘zallik mezoniga asoslangan holda, alohida qadr- qimmat bilan yondoshgandagina estetik kechinmalar paydo bo‘ladi. Estetik hislar fikrlash bilan bevosita bog‘liqdir. Estetik kechinmalarda har doim xayol ishtirok etadi, busiz go‘zallikni idrok etish ham, ijodiy faoliyatni rivojlantirish ham mumkin emas. Xayol faoliyat jarayonida shakllanadi. o‘yin, rasm chizish, ertaklarni eshitish xayolning ishlashini talab etadi. Dastlabki vaqtlarda xayol faoliyat jarayonida narsalar bilan ta’sir etish natijasida yuzaga keladi. Keyingi bosqichlarda esa, ijodiy faollikning tashqi shakllaridan sekin-asta fikrlashga o‘tadi. Bola rasm chizganda yoki o‘ynaganda obrazni tasvirlashdan yoki ifodalashdan oldin shu obrazni idealida yaratadi. Badiiy asarlarni idrok qilganda ham xuddi shunga o‘xshash voqea yuz beradiki, bolalar asardagi qahramonlarga xayolan qo‘shilib, ularning xatti- harakatlarida o‘z xayollari bilan qatnasha boshlaydilar. Demak, estetik kechinmalar murakkabhodisa bo‘lib, hissiyotlar, xayol va fikrning faol ishlashini, o‘z fikr va hissiyotlarini ifodalashga, faoliyatga ehtiyoj tug‘ilishi kabi xususiyatlarni o‘z ichiga oladi.
6 ko‘rinishi, ohangdorligi unchalik muhim bo‘lmay, balki uning ahamiyati muhimdir. Estetik idrok qilishda esa eng muhimi - idrok qilayotgan narsaning obrazi, uning ifodali tomonlarini, nozik ranglarini ko‘ra bilish talab qilinadi. Shuning uchun estetik tarbiya yuqori darajadagi sensor madaniyatni, kuzatuvchanlikning rivojlangan bo‘lishini talab etadi.Kishi narsa va hodisalarga go‘zallik mezoniga asoslangan holda, alohida qadr- qimmat bilan yondoshgandagina estetik kechinmalar paydo bo‘ladi. Estetik hislar fikrlash bilan bevosita bog‘liqdir. Estetik kechinmalarda har doim xayol ishtirok etadi, busiz go‘zallikni idrok etish ham, ijodiy faoliyatni rivojlantirish ham mumkin emas. Xayol faoliyat jarayonida shakllanadi. o‘yin, rasm chizish, ertaklarni eshitish xayolning ishlashini talab etadi. Dastlabki vaqtlarda xayol faoliyat jarayonida narsalar bilan ta’sir etish natijasida yuzaga keladi. Keyingi bosqichlarda esa, ijodiy faollikning tashqi shakllaridan sekin-asta fikrlashga o‘tadi. Bola rasm chizganda yoki o‘ynaganda obrazni tasvirlashdan yoki ifodalashdan oldin shu obrazni idealida yaratadi. Badiiy asarlarni idrok qilganda ham xuddi shunga o‘xshash voqea yuz beradiki, bolalar asardagi qahramonlarga xayolan qo‘shilib, ularning xatti- harakatlarida o‘z xayollari bilan qatnasha boshlaydilar. Demak, estetik kechinmalar murakkabhodisa bo‘lib, hissiyotlar, xayol va fikrning faol ishlashini, o‘z fikr va hissiyotlarini ifodalashga, faoliyatga ehtiyoj tug‘ilishi kabi xususiyatlarni o‘z ichiga oladi.
7 1.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning estetik didi rivojlanishdagi o'ziga xos xususiyatlar Shaxsning estetik xususiyatlari tug`ma emas, ammo ular ijtimoiy muhit va faol pedagogik rahbarlik sharoitida ilk yoshdan boshlab rivojlanib boradi. Estetik rivojlanish jarayonida bolalarni estetik idrok, tasavvur, tushunchalar, mulohazalar, qiziqishlar, his-tuyg`ular, badiiy va ijodiy qobiliyatlarni tarkib toptirish amalga oshiriladi. Bolalarning estetik rivojlanishi ularning kundalik jo`shqin hayoti bilan chambarchas bog`liqdir. Ilk yoshdagi bolalarni nazarda tutganda, hali ularning estetik tarbiyasi to`g`risida emas, balki ularning hissiy va sensor rivojlanishi to`g`risida o`ylash kerak. Bola yaltiroq bo`yoqdan xursand bo`ladi, bir maromdagi tovush va harakatlardan huzur qiladi. Bola hayotining birinchi yilida ularning sensor-hissiy qabul qiluvchanligi takomillashib boradi. Bu yoshdagi bolada hissiy kechinmalarning shakllanishida kattalar muhim rol o`ynaydi. Kattalarning ochiq yuz bilan jo`shqin ohangda gapirishlari bolaga buyumlarning u yoki bu xususiyatlariga ijobiy munosabatda bo`lishlariga yordam beradi. Va, aksincha, kattalarning ogohlantiruvchi ovozi, ular yuzidagi tundlik alomati yoki xo`mrayib qarashlari, jerkib, siltab tashlashlari va hokazolar bolalarda shu buyumga yoki uning sifatiga salbiy munosabatni shakllantiradi. Bola hayotining ikkinchi yilida uning idroki sekin-asta takomillasha boradi. Bolalar endi faqat borliq xususiyatlarini emas, shu bilan birga san’at asarlaridagi ayrim estetik ifoda vositalarini ham idrok eta boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarda musiqaning quvnoq va g`amgin kuylariga, ularning qattiq va sokin ohangiga, ohista va tezligiga javob ta’siri paydo bo`ladi va hokazo. O`rta guruhga kelganda bolalar estetik idrokinnng rivojlanishida muhim o`zgarishlar yuz beradi. Ularning estetik idroki ancha aniq va tabaqalashgan bo`lib qoladi. Ammo shunga qaramay, u qisqa-qisqa bo`lib, bolaning shaxsiy tajribasi va qiziqishiga bog`liq bo`ladi. Bu yoshdagi bolalar badiiy obrazni eng oddiy estetik baholay
7 1.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning estetik didi rivojlanishdagi o'ziga xos xususiyatlar Shaxsning estetik xususiyatlari tug`ma emas, ammo ular ijtimoiy muhit va faol pedagogik rahbarlik sharoitida ilk yoshdan boshlab rivojlanib boradi. Estetik rivojlanish jarayonida bolalarni estetik idrok, tasavvur, tushunchalar, mulohazalar, qiziqishlar, his-tuyg`ular, badiiy va ijodiy qobiliyatlarni tarkib toptirish amalga oshiriladi. Bolalarning estetik rivojlanishi ularning kundalik jo`shqin hayoti bilan chambarchas bog`liqdir. Ilk yoshdagi bolalarni nazarda tutganda, hali ularning estetik tarbiyasi to`g`risida emas, balki ularning hissiy va sensor rivojlanishi to`g`risida o`ylash kerak. Bola yaltiroq bo`yoqdan xursand bo`ladi, bir maromdagi tovush va harakatlardan huzur qiladi. Bola hayotining birinchi yilida ularning sensor-hissiy qabul qiluvchanligi takomillashib boradi. Bu yoshdagi bolada hissiy kechinmalarning shakllanishida kattalar muhim rol o`ynaydi. Kattalarning ochiq yuz bilan jo`shqin ohangda gapirishlari bolaga buyumlarning u yoki bu xususiyatlariga ijobiy munosabatda bo`lishlariga yordam beradi. Va, aksincha, kattalarning ogohlantiruvchi ovozi, ular yuzidagi tundlik alomati yoki xo`mrayib qarashlari, jerkib, siltab tashlashlari va hokazolar bolalarda shu buyumga yoki uning sifatiga salbiy munosabatni shakllantiradi. Bola hayotining ikkinchi yilida uning idroki sekin-asta takomillasha boradi. Bolalar endi faqat borliq xususiyatlarini emas, shu bilan birga san’at asarlaridagi ayrim estetik ifoda vositalarini ham idrok eta boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarda musiqaning quvnoq va g`amgin kuylariga, ularning qattiq va sokin ohangiga, ohista va tezligiga javob ta’siri paydo bo`ladi va hokazo. O`rta guruhga kelganda bolalar estetik idrokinnng rivojlanishida muhim o`zgarishlar yuz beradi. Ularning estetik idroki ancha aniq va tabaqalashgan bo`lib qoladi. Ammo shunga qaramay, u qisqa-qisqa bo`lib, bolaning shaxsiy tajribasi va qiziqishiga bog`liq bo`ladi. Bu yoshdagi bolalar badiiy obrazni eng oddiy estetik baholay
8 oladilar, ba’zi bir estetik vositalarni to`g`ri anglaydigan, tasvir mohiyatini tushunadigan bo`lib qoladilar. Bolalarda go`zallikni idrok qilish jarayoni aniq ifodalangan, ta’sirli, faol tusda bo`ladi. Bu ayniqsa, ular qo`g`irchoq teatri, kino, multfilm, telespektakllarni tomosha qilganlarida aniq namoyon bo`ladi. Bolalar asar qahramonlari harakatiga bemalol qo`shilib harakat qiladilar, ularda muayyan vaziyatda o`zini qanday tutishni aytib turadilar, o`zlarini ular bilan birga o`ynayotgandek his etadilar. Bu yoshdagi bolalar tanish bo`lgan san’at asarlarini yangi asarlar bilan solishtiradilar va ba’zi bir xulosalar chiqaradilar. Bolalar she’rni nasrdan, badiiy asarning ba’zi bir janrlarini, tasviriy faoliyat va musiqaning bir xil turlarini (ertakni hikoyadan, marshni raqsdan, allani o`yindan va hokazo) bir-biridan ajrata boshlaydilar. Katta guruhning oxirlariga kelganda ular musiqani, badiiy asarlarni diqqat bilan tinglaydilar, tasviriy san’at asarlarini sinchiklab kuzatadilar, ulardagi ijobiy qahramonlarning xatti-harakatlaridan quvonadilar, yomonlikni qoralaydilar. Bolada musiqaviy va shoirona tinglash qobiliyati rivojlanadi. Ularda ayrim musiqa janrlariga, adabiy va tasviriy san’at asarlariga nisbatan barqaror qiziqish paydo bo`ladi. Bolalarda badiiy-ijodiy qobiliyat rivojlana boshlaydi, ular mustaqil ravishda topishmoqlar, ashulalar, ertaklar, she’rlar to`qiydilar, applikatsiya va rasmlar ishlaydilar. Endi ular o`zlarining va o`rtoqlarining ishlarini baholaydigan bo`lib qoladilar. Kuzatayotgan san’at asariari, eshitayotgan musiqa asarlari, o`qilayotgan she’rlarning eng nozik tomonlarini ko`ra biladilar, seza boshlaydilar. Badiiy asarlardagi ba’zi she’riy obrazlarni eslab qoladilar va o`z nutqlarida ishlatadilar. Tevarak-atrofdagi go`zallikka, san’atga, badiiy va o`yin faoliyatining har xil turlariga nisbatan ularda qiziqish shakllana boshlaydi. Shunday qilib, maktabgacha ta’lim yoshi davri tarbiyaviy ta’sir orqali bolalarni estetik ruhda tarbiyalash maqsadlaridan va uning bola shaxsini shakllantirishda tutgan o`rnidan kelib chiqib, estetik rivojlanishlarini takomillashtirishdir. Estetik tarbiyaning vazifalari tarbiyaning umumiy maqsadlaridan kelib chiqib, bolalarning yosh imkoniyatlariga
8 oladilar, ba’zi bir estetik vositalarni to`g`ri anglaydigan, tasvir mohiyatini tushunadigan bo`lib qoladilar. Bolalarda go`zallikni idrok qilish jarayoni aniq ifodalangan, ta’sirli, faol tusda bo`ladi. Bu ayniqsa, ular qo`g`irchoq teatri, kino, multfilm, telespektakllarni tomosha qilganlarida aniq namoyon bo`ladi. Bolalar asar qahramonlari harakatiga bemalol qo`shilib harakat qiladilar, ularda muayyan vaziyatda o`zini qanday tutishni aytib turadilar, o`zlarini ular bilan birga o`ynayotgandek his etadilar. Bu yoshdagi bolalar tanish bo`lgan san’at asarlarini yangi asarlar bilan solishtiradilar va ba’zi bir xulosalar chiqaradilar. Bolalar she’rni nasrdan, badiiy asarning ba’zi bir janrlarini, tasviriy faoliyat va musiqaning bir xil turlarini (ertakni hikoyadan, marshni raqsdan, allani o`yindan va hokazo) bir-biridan ajrata boshlaydilar. Katta guruhning oxirlariga kelganda ular musiqani, badiiy asarlarni diqqat bilan tinglaydilar, tasviriy san’at asarlarini sinchiklab kuzatadilar, ulardagi ijobiy qahramonlarning xatti-harakatlaridan quvonadilar, yomonlikni qoralaydilar. Bolada musiqaviy va shoirona tinglash qobiliyati rivojlanadi. Ularda ayrim musiqa janrlariga, adabiy va tasviriy san’at asarlariga nisbatan barqaror qiziqish paydo bo`ladi. Bolalarda badiiy-ijodiy qobiliyat rivojlana boshlaydi, ular mustaqil ravishda topishmoqlar, ashulalar, ertaklar, she’rlar to`qiydilar, applikatsiya va rasmlar ishlaydilar. Endi ular o`zlarining va o`rtoqlarining ishlarini baholaydigan bo`lib qoladilar. Kuzatayotgan san’at asariari, eshitayotgan musiqa asarlari, o`qilayotgan she’rlarning eng nozik tomonlarini ko`ra biladilar, seza boshlaydilar. Badiiy asarlardagi ba’zi she’riy obrazlarni eslab qoladilar va o`z nutqlarida ishlatadilar. Tevarak-atrofdagi go`zallikka, san’atga, badiiy va o`yin faoliyatining har xil turlariga nisbatan ularda qiziqish shakllana boshlaydi. Shunday qilib, maktabgacha ta’lim yoshi davri tarbiyaviy ta’sir orqali bolalarni estetik ruhda tarbiyalash maqsadlaridan va uning bola shaxsini shakllantirishda tutgan o`rnidan kelib chiqib, estetik rivojlanishlarini takomillashtirishdir. Estetik tarbiyaning vazifalari tarbiyaning umumiy maqsadlaridan kelib chiqib, bolalarning yosh imkoniyatlariga
9 qarab belgilanadi. Estetik tarbiya vazifalarini hal etish bolalarda tashabbuskorlik, ma’lum natijalarni oldindan bilish, ularga intilish, orzu qila bilish kabi sifatlarni shakllantirish bilan uzviy bog`langandir. Estetik tarbiyaning mazmuni bolaning estetik faoliyati orqali amalga oshiriladigan bilim, malaka va ko`nikmalarni estetik hissiyot, qiziqish, estetik ehtiyoj, estetik did va mulohazalarni tarbiyalashni o`z ichiga oladi. Bular quyidagi yo`llar bilan amalga oshiriladi: O`yin, mehnat jarayonida, maishiy faoliyatda ijtimoiy va tabiat voqealari bilan tanishtirish. Orqali tevarakatrofdagi borliqqa nisbatan estetik munosabatni tarbiyalash; san’at asarlari (badiiy tarbiya) vositasida estetik tarbiya berish. Bolalardagi fikrlash qobiliyatini rivojlantirish uchun badiiy qobiliyatning hamma turlarida ham xayolning ma’lum maqsadga yo`naltirilgan bo`lishi ta’minlanadi. Bolalarni ijodiy maqsad qo`yishga o`rgatiladi. Bolalarning mustaqil ijodiy faoliyatlari bayramlarda, ko`ngil ochish kechalarida, ekskursiya va sayrlarda, har xil o`yinlarda amalga oshiriladi. Bolalar o`zlarining badiiy ijodiy mahoratlarini, qobiliyatlarini bemalol, erkin namoyish qilishlari uchun tarbiyachi kerakli shart-sharoitni yaratib berishi zarur. Bolalarning bu xildagi mustaqil faoliyatlariga rahbarlik qilishda tarbiyachi yakka tartibda yondoshishi lozim. Shu orqali u bolalarning o`ziga xos qobiliyat va imkoniyatlarini o`rganadi. Bolalar orasida ashula aytishga, rasm chizishga, musiqaga havas juda erta uyg`onadi. Ammo bu hali bolaning kelajakda qanday mutaxassis bo`lishini aniqlash huquqini bermaydi. Lekin tarbiyachilar va ota-onalar bolalarning qiziqishlariga diqqat-e'tibor bilan qarashlari lozim. Ular bolani diqqat bilan kuzatayotib, unda musiqa, rasm, qurish-yasash va boshqa sohalardagi iste’dodning ilk kurtaklarini ko`rishlari mumkin. Boladagi qobiliyatlarning shakllanishi kattalarning mana shu kurtaklarni avaylab o`stirishlariga, ularga to`g`ri rahbarlik qilishlariga bog`liq.
9 qarab belgilanadi. Estetik tarbiya vazifalarini hal etish bolalarda tashabbuskorlik, ma’lum natijalarni oldindan bilish, ularga intilish, orzu qila bilish kabi sifatlarni shakllantirish bilan uzviy bog`langandir. Estetik tarbiyaning mazmuni bolaning estetik faoliyati orqali amalga oshiriladigan bilim, malaka va ko`nikmalarni estetik hissiyot, qiziqish, estetik ehtiyoj, estetik did va mulohazalarni tarbiyalashni o`z ichiga oladi. Bular quyidagi yo`llar bilan amalga oshiriladi: O`yin, mehnat jarayonida, maishiy faoliyatda ijtimoiy va tabiat voqealari bilan tanishtirish. Orqali tevarakatrofdagi borliqqa nisbatan estetik munosabatni tarbiyalash; san’at asarlari (badiiy tarbiya) vositasida estetik tarbiya berish. Bolalardagi fikrlash qobiliyatini rivojlantirish uchun badiiy qobiliyatning hamma turlarida ham xayolning ma’lum maqsadga yo`naltirilgan bo`lishi ta’minlanadi. Bolalarni ijodiy maqsad qo`yishga o`rgatiladi. Bolalarning mustaqil ijodiy faoliyatlari bayramlarda, ko`ngil ochish kechalarida, ekskursiya va sayrlarda, har xil o`yinlarda amalga oshiriladi. Bolalar o`zlarining badiiy ijodiy mahoratlarini, qobiliyatlarini bemalol, erkin namoyish qilishlari uchun tarbiyachi kerakli shart-sharoitni yaratib berishi zarur. Bolalarning bu xildagi mustaqil faoliyatlariga rahbarlik qilishda tarbiyachi yakka tartibda yondoshishi lozim. Shu orqali u bolalarning o`ziga xos qobiliyat va imkoniyatlarini o`rganadi. Bolalar orasida ashula aytishga, rasm chizishga, musiqaga havas juda erta uyg`onadi. Ammo bu hali bolaning kelajakda qanday mutaxassis bo`lishini aniqlash huquqini bermaydi. Lekin tarbiyachilar va ota-onalar bolalarning qiziqishlariga diqqat-e'tibor bilan qarashlari lozim. Ular bolani diqqat bilan kuzatayotib, unda musiqa, rasm, qurish-yasash va boshqa sohalardagi iste’dodning ilk kurtaklarini ko`rishlari mumkin. Boladagi qobiliyatlarning shakllanishi kattalarning mana shu kurtaklarni avaylab o`stirishlariga, ularga to`g`ri rahbarlik qilishlariga bog`liq.
10 II BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING ESTETIK TARBIYASI USTIDA ISHLASH METODI 2.1 Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarini estetik tarbiyalashda o'yinli texnologiyalardan foydalanish usullari Shaxsning estetik xususiyatlari tug'ma emas, ammo ular ijtimoiy muhit va faol pedagogik rahbarlik sharoitida ilk yoshdan boshlab rivojlanib boradi. Estetik rivojlanish jarayonida bolalarni estetik idrok, tasavvur, tushunchalar, mulohazalar, qiziqishlar, his-tuyg'ular, badiiy va ijodiy qobiliyatlarni tarkib toptirish amalga oshiriladi. Bolalarning estetik rivojlanishi ularning kundalik jo'shqin hayoti bilan chambarchas bog'liqdir. Ilk yoshdagi bolalarni nazarda tutganda, hali ularning estetik tarbiyasi to'g'risida emas, balki ularning hissiy va sensor rivojlanishi to'g'risida o'ylash kerak. Bola yaltiroq bo'yoqdan xursand bo'ladi, bir maromdagi tovush va harakatlardan huzur qiladi. Bola hayotining birinchi yilida ularning sensor-hissiy qabul qiluvchanligi takomillashib boradi. Bu yoshdagi bolada hissiy kechinmalarning shakllanishida kattalar muhim rol o'ynaydi. Kattalarning ochiq yuz bilan jo'shqin ohangda gapirishlari bolaga buyumlarning u yoki bu xususiyatlariga ijobiy munosabatda bo'lishlariga yordam beradi. Va, aksincha, kattalarning ogohlantiruvchi ovozi, ular yuzidagi tundlik alomati yoki xo'mrayib qarashlari, jerkib, siltab tashlashlari va hokazolar bolalarda shu buyumga yoki uning sifatiga salbiy munosabatni shakllantiradi. Bola hayotining ikkinchi yilida uning idroki sekin-asta takomillasha boradi. Bolalar endi faqat borliq xususiyatlarini emas, shu bilan birga san’at asarlaridagi ayrim estetik ifoda vositalarini ham idrok eta boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarda musiqaning quvnoq va g'amgin kuylariga, ularning qattiq va sokin ohangiga, ohista va tezligiga javob ta’siri paydo boladi va hokazo. O'rta guruhga kelganda bolalar estetik idrokinnng rivojlanishida muhim o'zgarishlar yuz beradi. Ularning estetik idroki ancha aniq va tabaqalashgan bolib qoladi. Ammo shunga qaramay, u qisqa-qisqa bo'lib, bolaning shaxsiy tajribasi va
10 II BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING ESTETIK TARBIYASI USTIDA ISHLASH METODI 2.1 Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarini estetik tarbiyalashda o'yinli texnologiyalardan foydalanish usullari Shaxsning estetik xususiyatlari tug'ma emas, ammo ular ijtimoiy muhit va faol pedagogik rahbarlik sharoitida ilk yoshdan boshlab rivojlanib boradi. Estetik rivojlanish jarayonida bolalarni estetik idrok, tasavvur, tushunchalar, mulohazalar, qiziqishlar, his-tuyg'ular, badiiy va ijodiy qobiliyatlarni tarkib toptirish amalga oshiriladi. Bolalarning estetik rivojlanishi ularning kundalik jo'shqin hayoti bilan chambarchas bog'liqdir. Ilk yoshdagi bolalarni nazarda tutganda, hali ularning estetik tarbiyasi to'g'risida emas, balki ularning hissiy va sensor rivojlanishi to'g'risida o'ylash kerak. Bola yaltiroq bo'yoqdan xursand bo'ladi, bir maromdagi tovush va harakatlardan huzur qiladi. Bola hayotining birinchi yilida ularning sensor-hissiy qabul qiluvchanligi takomillashib boradi. Bu yoshdagi bolada hissiy kechinmalarning shakllanishida kattalar muhim rol o'ynaydi. Kattalarning ochiq yuz bilan jo'shqin ohangda gapirishlari bolaga buyumlarning u yoki bu xususiyatlariga ijobiy munosabatda bo'lishlariga yordam beradi. Va, aksincha, kattalarning ogohlantiruvchi ovozi, ular yuzidagi tundlik alomati yoki xo'mrayib qarashlari, jerkib, siltab tashlashlari va hokazolar bolalarda shu buyumga yoki uning sifatiga salbiy munosabatni shakllantiradi. Bola hayotining ikkinchi yilida uning idroki sekin-asta takomillasha boradi. Bolalar endi faqat borliq xususiyatlarini emas, shu bilan birga san’at asarlaridagi ayrim estetik ifoda vositalarini ham idrok eta boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarda musiqaning quvnoq va g'amgin kuylariga, ularning qattiq va sokin ohangiga, ohista va tezligiga javob ta’siri paydo boladi va hokazo. O'rta guruhga kelganda bolalar estetik idrokinnng rivojlanishida muhim o'zgarishlar yuz beradi. Ularning estetik idroki ancha aniq va tabaqalashgan bolib qoladi. Ammo shunga qaramay, u qisqa-qisqa bo'lib, bolaning shaxsiy tajribasi va
11 qiziqishiga bog'liq bo'ladi. Bu yoshdagi bolalar badiiy obrazni eng oddiy estetik baholay oladilar, ba’zi bir estetik vositalarni to'g'ri anglaydigan, tasvir mohiyatini tushunadigan bo'lib qoladilar. Bolalarda go'zallikni idrok qilish jarayoni aniq ifodalangan, ta’sirli, faol tusda bo'ladi. Bu ayniqsa, ular qo'g‘irchoq teatri, kino, multfilm, telespektakllarni tomosha qilganlarida aniq namoyon boladi. Bolalar asar qahramonlari harakatiga bemalol qo'shilib harakat qiladilar, ularda muayyan vaziyatda o'zini qanday tutishni aytib turadilar, o'zlarini ular bilan birga o'ynayotgandek his etadilar. Bu yoshdagi bolalar tanish bo'lgan san’at asarlarini yangi asarlar bilan solishtiradilar va ba’zi bir xulosalar chiqaradilar. Bolalar she'rni nasrdan, badiiy asarning ba’zi bir janrlarini, tasviriy faoliyat va musiqaning bir xil turlarini (ertakni hikoyadan, marshni raqsdan, allani o'yindan va hokazo) bir-biridan ajrata boshlaydilar. Katta guruhning oxirlariga kelganda ular musiqani, badiiy asarlarni diqqat bilan tinglaydilar, tasviriy san’at asarlarini sinchiklab kuzatadilar, ulardagi ijobiy qahramonlarning xatti-harakatlaridan quvonadilar, yomonlikni qoralaydilar. Bolada musiqaviy va shoirona tinglash qobiliyati rivojlanadi. Ularda ayrim musiqa janrlariga, adabiy va tasviriy san’at asarlariga nisbatan barqaror qiziqish paydo bo'ladi. Bolalarda badiiyijodiy qobiliyat rivojlana boshlaydi, ular mustaqil ravishda topishmoqlar, ashulalar, ertaklar, she'rlar to'qiydilar, applikatsiya va rasmlar ishlaydilar. Endi ular o'zlarining va o'rtoqlarining ishlarini baholaydigan bo'lib qoladilar. Kuzatayotgan san’at asariari, eshitayotgan musiqa asarlari, o'qilayotgan she'rlarning eng nozik tomonlarini ko'ra biladilar, seza boshlaydilar. Badiiy asarlardagi ba’zi she'riy obrazlarni eslab qoladilar va o'z nutqlarida ishlatadilar. Tevarak-atrofdagi go'zallikka, san’atga, badiiy va o'yin faoliyatining har xil turlariga nisbatan ularda qiziqish shakllana boshlaydi. Shunday qilib, maktabgacha ta’lim yoshi davri tarbiyaviy ta’sir orqali bolalarni estetik ruhda tarbiyalash maqsadlaridan va uning bola shaxsini shakllantirishda tutgan o'rnidan kelib chiqib, estetik rivojlanishlarini takomillashtirishdir. Estetik tarbiyaning vazifalari tarbiyaning umumiy
11 qiziqishiga bog'liq bo'ladi. Bu yoshdagi bolalar badiiy obrazni eng oddiy estetik baholay oladilar, ba’zi bir estetik vositalarni to'g'ri anglaydigan, tasvir mohiyatini tushunadigan bo'lib qoladilar. Bolalarda go'zallikni idrok qilish jarayoni aniq ifodalangan, ta’sirli, faol tusda bo'ladi. Bu ayniqsa, ular qo'g‘irchoq teatri, kino, multfilm, telespektakllarni tomosha qilganlarida aniq namoyon boladi. Bolalar asar qahramonlari harakatiga bemalol qo'shilib harakat qiladilar, ularda muayyan vaziyatda o'zini qanday tutishni aytib turadilar, o'zlarini ular bilan birga o'ynayotgandek his etadilar. Bu yoshdagi bolalar tanish bo'lgan san’at asarlarini yangi asarlar bilan solishtiradilar va ba’zi bir xulosalar chiqaradilar. Bolalar she'rni nasrdan, badiiy asarning ba’zi bir janrlarini, tasviriy faoliyat va musiqaning bir xil turlarini (ertakni hikoyadan, marshni raqsdan, allani o'yindan va hokazo) bir-biridan ajrata boshlaydilar. Katta guruhning oxirlariga kelganda ular musiqani, badiiy asarlarni diqqat bilan tinglaydilar, tasviriy san’at asarlarini sinchiklab kuzatadilar, ulardagi ijobiy qahramonlarning xatti-harakatlaridan quvonadilar, yomonlikni qoralaydilar. Bolada musiqaviy va shoirona tinglash qobiliyati rivojlanadi. Ularda ayrim musiqa janrlariga, adabiy va tasviriy san’at asarlariga nisbatan barqaror qiziqish paydo bo'ladi. Bolalarda badiiyijodiy qobiliyat rivojlana boshlaydi, ular mustaqil ravishda topishmoqlar, ashulalar, ertaklar, she'rlar to'qiydilar, applikatsiya va rasmlar ishlaydilar. Endi ular o'zlarining va o'rtoqlarining ishlarini baholaydigan bo'lib qoladilar. Kuzatayotgan san’at asariari, eshitayotgan musiqa asarlari, o'qilayotgan she'rlarning eng nozik tomonlarini ko'ra biladilar, seza boshlaydilar. Badiiy asarlardagi ba’zi she'riy obrazlarni eslab qoladilar va o'z nutqlarida ishlatadilar. Tevarak-atrofdagi go'zallikka, san’atga, badiiy va o'yin faoliyatining har xil turlariga nisbatan ularda qiziqish shakllana boshlaydi. Shunday qilib, maktabgacha ta’lim yoshi davri tarbiyaviy ta’sir orqali bolalarni estetik ruhda tarbiyalash maqsadlaridan va uning bola shaxsini shakllantirishda tutgan o'rnidan kelib chiqib, estetik rivojlanishlarini takomillashtirishdir. Estetik tarbiyaning vazifalari tarbiyaning umumiy
12 maqsadlaridan kelib chiqib, bolalarning yosh imkoniyatlariga qarab belgilanadi. Estetik tarbiya vazifalarini hal etish bolalarda tashabbuskorlik, ma’lum natijalarni oldindan bilish, ularga intilish, orzu qila bilish kabi sifatlarni shakllantirish bilan uzviy bog'langandir. Estetik tarbiyaning mazmuni bolaning estetik faoliyati orqali amalga oshiriladigan bilim, malaka va ko'nikmalarni estetik hissiyot, qiziqish, estetik ehtiyoj, estetik did va mulohazalarni tarbiyalashni o'z ichiga oladi. Bular quyidagi yo'llar bilan amalga oshiriladi: O'yin, mehnat jarayonida, maishiy faoliyatda ijtimoiy va tabiat voqealari bilan tanishtirish. Orqali Hozirgi taraqqiyot bosqichida jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarini tashkil qilishning istiqbollari: muammo va yechimlar. Xalqaro miqiyosidagi ilmiy amaliy-anjuman. 2022 yil 28-29 aprel tevarak-atrofdagi borliqqa nisbatan estetik munosabatni tarbiyalash; san’at asarlari (badiiy tarbiya) vositasida estetik tarbiya berish. Bolalardagi fikrlash qobiliyatini rivojlantirish uchun badiiy qobiliyatning hamma turlarida ham xayolning ma’lum maqsadga yo'naltirilgan bo'lishi ta’minlanadi. Bolalarni ijodiy maqsad qo'yishga o'rgatiladi. Bolalarning mustaqil ijodiy faoliyatlari bayramlarda, ko'ngil ochish kechalarida, ekskursiya va sayrlarda, har xil o'yinlarda amalga oshiriladi. Bolalar o'zlarining badiiy ijodiy mahoratlarini, qobiliyatlarini bemalol, erkin namoyish qilishlari uchun tarbiyachi kerakli shart- sharoitni yaratib berishi zarur. Bolalarning bu xildagi mustaqil faoliyatlariga rahbarlik qilishda tarbiyachi yakka tartibda yondoshishi lozim. Shu orqali u bolalarning o'ziga xos qobiliyat va imkoniyatlarini o'rganadi. Bolalar orasida ashula aytishga, rasm chizishga, musiqaga havas juda erta uyg'onadi. Ammo bu hali bolaning kelajakda qanday mutaxassis bo'lishini aniqlash huquqini bermaydi. Lekin tarbiyachilar va ota-onalar bolalarning qiziqishlariga diqqat-e'tibor bilan qarashlari lozim. Ular bolani diqqat bilan kuzatayotib, unda musiqa, rasm, qurish-yasash va boshqa sohalardagi iste'dodning ilk kurtaklarini ko'rishlari mumkin.
12 maqsadlaridan kelib chiqib, bolalarning yosh imkoniyatlariga qarab belgilanadi. Estetik tarbiya vazifalarini hal etish bolalarda tashabbuskorlik, ma’lum natijalarni oldindan bilish, ularga intilish, orzu qila bilish kabi sifatlarni shakllantirish bilan uzviy bog'langandir. Estetik tarbiyaning mazmuni bolaning estetik faoliyati orqali amalga oshiriladigan bilim, malaka va ko'nikmalarni estetik hissiyot, qiziqish, estetik ehtiyoj, estetik did va mulohazalarni tarbiyalashni o'z ichiga oladi. Bular quyidagi yo'llar bilan amalga oshiriladi: O'yin, mehnat jarayonida, maishiy faoliyatda ijtimoiy va tabiat voqealari bilan tanishtirish. Orqali Hozirgi taraqqiyot bosqichida jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarini tashkil qilishning istiqbollari: muammo va yechimlar. Xalqaro miqiyosidagi ilmiy amaliy-anjuman. 2022 yil 28-29 aprel tevarak-atrofdagi borliqqa nisbatan estetik munosabatni tarbiyalash; san’at asarlari (badiiy tarbiya) vositasida estetik tarbiya berish. Bolalardagi fikrlash qobiliyatini rivojlantirish uchun badiiy qobiliyatning hamma turlarida ham xayolning ma’lum maqsadga yo'naltirilgan bo'lishi ta’minlanadi. Bolalarni ijodiy maqsad qo'yishga o'rgatiladi. Bolalarning mustaqil ijodiy faoliyatlari bayramlarda, ko'ngil ochish kechalarida, ekskursiya va sayrlarda, har xil o'yinlarda amalga oshiriladi. Bolalar o'zlarining badiiy ijodiy mahoratlarini, qobiliyatlarini bemalol, erkin namoyish qilishlari uchun tarbiyachi kerakli shart- sharoitni yaratib berishi zarur. Bolalarning bu xildagi mustaqil faoliyatlariga rahbarlik qilishda tarbiyachi yakka tartibda yondoshishi lozim. Shu orqali u bolalarning o'ziga xos qobiliyat va imkoniyatlarini o'rganadi. Bolalar orasida ashula aytishga, rasm chizishga, musiqaga havas juda erta uyg'onadi. Ammo bu hali bolaning kelajakda qanday mutaxassis bo'lishini aniqlash huquqini bermaydi. Lekin tarbiyachilar va ota-onalar bolalarning qiziqishlariga diqqat-e'tibor bilan qarashlari lozim. Ular bolani diqqat bilan kuzatayotib, unda musiqa, rasm, qurish-yasash va boshqa sohalardagi iste'dodning ilk kurtaklarini ko'rishlari mumkin.
13 2.2 Maktabgacha yoshdagi boalalrda estetik his tuyg'ularni tarbiyalash orqali san’atni tushunishga o'rgatish Shaxs individual taraqqiyotining muhim omillaridan biri uning yoshiga bog‘liq bo‘lgan xususyaitlaridir. Chunki taraqqiyotning har bir yosh bosqichida o‘zining rivojlanish omillariga, qonuniyatlariga, yangiliklari va o‘zgarishlariga ega bo‘lib, ular shaxsning хarakteri, temperamenti, iqtidori, bilish jarayonlariga bevosita ta’sirini o‘tkazadi. Pedagogika estetikaning “go‘zallik hayot demakdir” degan qoidasidan kelib chiqib, o‘sib kelayotgan yosh avlodni hayotdagi, mehnatdagi, turmushdagi kishilar munosabatidagi go‘zallikda qatnashtirish, uning hayotni, san’atni idrok eta bilish qobiliyatini shaklantirishni o‘zining bosh vazifasi deb hisoblaydi. Mamlakatimizda ham har bir ta’lim turida beriladigan ta’lim sifati va samaradorligi masalasi muhim hisoblanadi. Jumladan, birgina maktabgacha ta’limda Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning “Davlat maktabgacha ta’lim muassasalari xodimlarining ayrim toifalari mehnatiga haq to‘lashni takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”, “Maktabgacha ta’lim tizimini yanada rag‘batlantirish va rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”, “Maktabgacha ta’lim muassasalarining faoliyatini tashkillashtirish to‘g‘risida”, “o‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida” va shu kabi bir necha qaror va farmoishlari qabul qilinib amaliy faoliyatga tadbiq etilishi natijasida nodavlat maktabgacha ta’lim turlari soni kun sayin ortib bormoqda, maktabgacha ta’limga innovatsion texnologiyalar joriy etilib, ularni malakali kadrlar bilan ta’minlash borasida tayyorlov kurslari tashkil etildi. San’atning estetik tasavvurlarni shakllantirilishi to‘g‘risida gapirganimizda shuni aytish lozimki, u o‘zida bir davrning o‘zida mavjud va o‘tmishdan qolgan an’analarni aks ettiruvchi va kelajak uchun etkazuvchi vosita vazifasini o‘taydi. San’atni idrok etish orqali shaxsning, jamiyatning, estetik ongi tarkib topadi. U san’atni anglaydigan va undan estetik zavq oladigan bo‘ladi estetik ong shaxsda estetik qadriyatlarni yaratishga undaydi. Estetik tasavvurlarning o‘ziga
13 2.2 Maktabgacha yoshdagi boalalrda estetik his tuyg'ularni tarbiyalash orqali san’atni tushunishga o'rgatish Shaxs individual taraqqiyotining muhim omillaridan biri uning yoshiga bog‘liq bo‘lgan xususyaitlaridir. Chunki taraqqiyotning har bir yosh bosqichida o‘zining rivojlanish omillariga, qonuniyatlariga, yangiliklari va o‘zgarishlariga ega bo‘lib, ular shaxsning хarakteri, temperamenti, iqtidori, bilish jarayonlariga bevosita ta’sirini o‘tkazadi. Pedagogika estetikaning “go‘zallik hayot demakdir” degan qoidasidan kelib chiqib, o‘sib kelayotgan yosh avlodni hayotdagi, mehnatdagi, turmushdagi kishilar munosabatidagi go‘zallikda qatnashtirish, uning hayotni, san’atni idrok eta bilish qobiliyatini shaklantirishni o‘zining bosh vazifasi deb hisoblaydi. Mamlakatimizda ham har bir ta’lim turida beriladigan ta’lim sifati va samaradorligi masalasi muhim hisoblanadi. Jumladan, birgina maktabgacha ta’limda Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning “Davlat maktabgacha ta’lim muassasalari xodimlarining ayrim toifalari mehnatiga haq to‘lashni takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”, “Maktabgacha ta’lim tizimini yanada rag‘batlantirish va rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”, “Maktabgacha ta’lim muassasalarining faoliyatini tashkillashtirish to‘g‘risida”, “o‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida” va shu kabi bir necha qaror va farmoishlari qabul qilinib amaliy faoliyatga tadbiq etilishi natijasida nodavlat maktabgacha ta’lim turlari soni kun sayin ortib bormoqda, maktabgacha ta’limga innovatsion texnologiyalar joriy etilib, ularni malakali kadrlar bilan ta’minlash borasida tayyorlov kurslari tashkil etildi. San’atning estetik tasavvurlarni shakllantirilishi to‘g‘risida gapirganimizda shuni aytish lozimki, u o‘zida bir davrning o‘zida mavjud va o‘tmishdan qolgan an’analarni aks ettiruvchi va kelajak uchun etkazuvchi vosita vazifasini o‘taydi. San’atni idrok etish orqali shaxsning, jamiyatning, estetik ongi tarkib topadi. U san’atni anglaydigan va undan estetik zavq oladigan bo‘ladi estetik ong shaxsda estetik qadriyatlarni yaratishga undaydi. Estetik tasavvurlarning o‘ziga
14 xosligi shundaki, idrokning boshqa turlariga qaraganda narsalarni xis qilish shakli – «ko‘rinadigan» va «eshtiladigan» narsalar butunlay boshqa mazmun kasb etadi. Oddiy idrok qilishda narsalarning ko‘rinishi, ohangdorligi unchalik muhim bo‘lmaydi, balki uning ahamiyati muhimdir. Estetik idrok qilishda esa eng muhimi - idrok qilinayotgan narsaning obrazi, uning ifodali tomonlarini, nozik ranglarni ko‘ra bilish talab qilinadi. Shuning uchun estetik tarbiya yuqori darajadagi sensor madaniyatni kuzatuvchanlikning rivojlangan bo‘lishini talab etadi. Kishi narsa va xodisalarga go‘zallik mezoniga asoslangan xolda alohida qadr qimmat bilan yondashgandagi estetik kechinmalar paydo bo‘ladi. Estetik hislar fikrlash bilan bevosita bog‘liqdir. Demak, estetik kechinmalar murakkab xodisa bo‘lib, xissiyotlar, xayol va fikrning faol ishlashini, o‘z fikr va xissiyotlarini ifodalashga, faoliyatga ehtiyoj tug‘ilishi kabi xususiyatlarni o‘z ichiga oladi. San’atning komunikativ funksiyasi ikki –uch yo‘nalishda kuzatiladi. Birinchidan san’at orqali bir shaxs ikkinchi shaxs bilan, jamiyat bilan muloqotga kirishadi. Shu tariqa uning ijtimoiy tajribasi ortib boradi. Ikkinchidan san’at orqali u faqat o‘z zamonasining estetik hodisalari, qadriyatlari bilangina emas, balki ajdodlarning umumbashariy qadriyatlarning eng sira namunalari bilan tanishish orqali estetik qadriyatlar yaratilishining tarixiy, taraqqiyparvar xususiyatlari bilan tanishadi. Uchinchidan, san’at olami, uning mazmuni va funksiyasini o‘zining shaxs sifatida shakllanish jarayoniga safarbar etadi San’atning shaxs kamolida, ayniqsa maktabgacha yoshidagi bolalarda olam haqidagi real tasavvurlarni shakllantirishdagi o‘rni beqiyos chunki san’at tabiatdagi hodisa va jarayonlarni, ular orqali olam tasvirini, insonlar faoliyatini bilish imkonini beradi. San’at ma’rifiy xarakter kasb etadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar sezgilarining o‘sishida tarbiyachilarning asosiy vazifasi turli qiziqarli mashg‘ulotlar orqali bolalar sezgi organlarining sezgirlik kuchini o‘stirishga harakat qilishidan iborat bo‘lishi kerak. Biroq buning uchun bolalarni normal mashq qildiraverish emas,
14 xosligi shundaki, idrokning boshqa turlariga qaraganda narsalarni xis qilish shakli – «ko‘rinadigan» va «eshtiladigan» narsalar butunlay boshqa mazmun kasb etadi. Oddiy idrok qilishda narsalarning ko‘rinishi, ohangdorligi unchalik muhim bo‘lmaydi, balki uning ahamiyati muhimdir. Estetik idrok qilishda esa eng muhimi - idrok qilinayotgan narsaning obrazi, uning ifodali tomonlarini, nozik ranglarni ko‘ra bilish talab qilinadi. Shuning uchun estetik tarbiya yuqori darajadagi sensor madaniyatni kuzatuvchanlikning rivojlangan bo‘lishini talab etadi. Kishi narsa va xodisalarga go‘zallik mezoniga asoslangan xolda alohida qadr qimmat bilan yondashgandagi estetik kechinmalar paydo bo‘ladi. Estetik hislar fikrlash bilan bevosita bog‘liqdir. Demak, estetik kechinmalar murakkab xodisa bo‘lib, xissiyotlar, xayol va fikrning faol ishlashini, o‘z fikr va xissiyotlarini ifodalashga, faoliyatga ehtiyoj tug‘ilishi kabi xususiyatlarni o‘z ichiga oladi. San’atning komunikativ funksiyasi ikki –uch yo‘nalishda kuzatiladi. Birinchidan san’at orqali bir shaxs ikkinchi shaxs bilan, jamiyat bilan muloqotga kirishadi. Shu tariqa uning ijtimoiy tajribasi ortib boradi. Ikkinchidan san’at orqali u faqat o‘z zamonasining estetik hodisalari, qadriyatlari bilangina emas, balki ajdodlarning umumbashariy qadriyatlarning eng sira namunalari bilan tanishish orqali estetik qadriyatlar yaratilishining tarixiy, taraqqiyparvar xususiyatlari bilan tanishadi. Uchinchidan, san’at olami, uning mazmuni va funksiyasini o‘zining shaxs sifatida shakllanish jarayoniga safarbar etadi San’atning shaxs kamolida, ayniqsa maktabgacha yoshidagi bolalarda olam haqidagi real tasavvurlarni shakllantirishdagi o‘rni beqiyos chunki san’at tabiatdagi hodisa va jarayonlarni, ular orqali olam tasvirini, insonlar faoliyatini bilish imkonini beradi. San’at ma’rifiy xarakter kasb etadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar sezgilarining o‘sishida tarbiyachilarning asosiy vazifasi turli qiziqarli mashg‘ulotlar orqali bolalar sezgi organlarining sezgirlik kuchini o‘stirishga harakat qilishidan iborat bo‘lishi kerak. Biroq buning uchun bolalarni normal mashq qildiraverish emas,
15 balki bolalar sezgi organlarini rivojlantirishga bag‘ishlangan mashqlarni aniq va mazmunli o‘yinlar bilan bog‘lab o‘tkazish kerak. Chunki bolalarda uzoqdagi narsalarning farqini ajrata olish sezgirligini takomillashtirish uchun har xil rangdagi va har xil kattalikdagi qutichalar kubiklarini ma’lum uzoqlikka, qo‘yib, farqini ajrata olish o‘yinini o‘tkazish mumkin. Bunda masofani ayrim bolalarga nisbatan uzoqlashtirish mumkin. Shu yo‘l bilan bolalarni uzoqni ko‘rish sezgirliklarini aniqlash va takomillashtirish mumkin. Kichik yoshdagi bog‘cha bolalari bu davrda ko‘p narsalarni rangiga qarab aniqlaydi. (masalan “sabzi”, sariq rangda bo‘ladi, “bodring yashil bo‘ladi” kabi ) Bog‘cha bolalari ranglarning farqini yaxshi ajrata olsalar ham, ba’zi murakkab ranglarning nomini bilmaydilar. Masalan, “sarg‘ish, “ko‘kimtir”, “pushti”, “jigar rang”, “to‘q qizil”, “och havo rang”, “zangori” “binafsha rang”, “oqimtir”, “tim qora” kabi. Bolalar ranglarning bunday murakkab nomlarini tarbiyachilaridan eshitish orqali o‘zlashtiradilar. Ba’zi paytlarda esa o‘zlari bilganlariday ayta boshlaydilar. Masalan, “tim qorani”, “ja qora” deb, “pushti rangni”, “sal qizil deb”, “yashil”, “zangori”, “binafsha ranglarni, umumiy ravishda ko‘k deb ataydilar. Rangning nomlarini to‘g‘ri ayta bilish qobiliyati bolaning turmush tajribasi o‘rta borishida yuzaga keladigan xususiyatidir. Har bir tarbiyachi o‘z ish tajribasidan biladiki, kichik guruh bolalariga nisbatan katta guruppa albatta mashq qilish va turmush tajribasining ortishi natijasidir. Bolalar yorqin ranglarni juda yoqtiradilar. Yorqin ranglar ularga zavq bag‘ishlaydi. Har bir oilada bolalarning ranglarni to‘g‘ri idrok qilish, qobiliyatlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratilishi kerak. Ma’lumki bolalarning barcha faoliyatlari muayyan makon va zamonda amalga oshiriladi. Biroq zamon ham makon kabi ob’yektiv narsa bo‘lishiga qaramay bolalar zamonni katta odamlar kabi idrok qila olmaydilar. Buning ham asosiy sababi bolalarda turmush tajribasining o‘zligidadir.Bolalar zamonning o‘tuvchanligini idrok qila olmaydilar, bu narsani ularga ko‘rgazmali ravishda ko‘rsatib ham bo‘lmaydi, natijada bolalar zamon o‘lchovlarini ma’lum narsa va hodisalar orqali idrok qilishga intiladilar.
15 balki bolalar sezgi organlarini rivojlantirishga bag‘ishlangan mashqlarni aniq va mazmunli o‘yinlar bilan bog‘lab o‘tkazish kerak. Chunki bolalarda uzoqdagi narsalarning farqini ajrata olish sezgirligini takomillashtirish uchun har xil rangdagi va har xil kattalikdagi qutichalar kubiklarini ma’lum uzoqlikka, qo‘yib, farqini ajrata olish o‘yinini o‘tkazish mumkin. Bunda masofani ayrim bolalarga nisbatan uzoqlashtirish mumkin. Shu yo‘l bilan bolalarni uzoqni ko‘rish sezgirliklarini aniqlash va takomillashtirish mumkin. Kichik yoshdagi bog‘cha bolalari bu davrda ko‘p narsalarni rangiga qarab aniqlaydi. (masalan “sabzi”, sariq rangda bo‘ladi, “bodring yashil bo‘ladi” kabi ) Bog‘cha bolalari ranglarning farqini yaxshi ajrata olsalar ham, ba’zi murakkab ranglarning nomini bilmaydilar. Masalan, “sarg‘ish, “ko‘kimtir”, “pushti”, “jigar rang”, “to‘q qizil”, “och havo rang”, “zangori” “binafsha rang”, “oqimtir”, “tim qora” kabi. Bolalar ranglarning bunday murakkab nomlarini tarbiyachilaridan eshitish orqali o‘zlashtiradilar. Ba’zi paytlarda esa o‘zlari bilganlariday ayta boshlaydilar. Masalan, “tim qorani”, “ja qora” deb, “pushti rangni”, “sal qizil deb”, “yashil”, “zangori”, “binafsha ranglarni, umumiy ravishda ko‘k deb ataydilar. Rangning nomlarini to‘g‘ri ayta bilish qobiliyati bolaning turmush tajribasi o‘rta borishida yuzaga keladigan xususiyatidir. Har bir tarbiyachi o‘z ish tajribasidan biladiki, kichik guruh bolalariga nisbatan katta guruppa albatta mashq qilish va turmush tajribasining ortishi natijasidir. Bolalar yorqin ranglarni juda yoqtiradilar. Yorqin ranglar ularga zavq bag‘ishlaydi. Har bir oilada bolalarning ranglarni to‘g‘ri idrok qilish, qobiliyatlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratilishi kerak. Ma’lumki bolalarning barcha faoliyatlari muayyan makon va zamonda amalga oshiriladi. Biroq zamon ham makon kabi ob’yektiv narsa bo‘lishiga qaramay bolalar zamonni katta odamlar kabi idrok qila olmaydilar. Buning ham asosiy sababi bolalarda turmush tajribasining o‘zligidadir.Bolalar zamonning o‘tuvchanligini idrok qila olmaydilar, bu narsani ularga ko‘rgazmali ravishda ko‘rsatib ham bo‘lmaydi, natijada bolalar zamon o‘lchovlarini ma’lum narsa va hodisalar orqali idrok qilishga intiladilar.
16 Odatda so‘zlar bilan ifodalanadigan quyidagi asosiy vaqt o‘lchovlari bor. “kecha”, “bugun”, “o‘rtaga”, “avval”, “keyin”, “katta”, “oy”, “yil”, “kun”, “ertalab”, “peshin”, kechqurun”, “kechasi”, “soat”, “minut”, “sekunt” kabi. Ana shu asosiy o‘lchovlardan bog‘cha yoshidagi bolalar erkin va to‘g‘ri foydalana olmaydilar. Chunki bu o‘lchovlar nisbiy va atstrakt harakterga ega. Ertaning bugunga, bugunning kechaga, kechaning o‘tgan o‘tgan kunga o‘z –o‘zidan aylanib qolishini bollar ayrim vaqt tasavvur eta olmaydilar. Lekin ularning kundalik hayotlaridagi doimiy ravishda takrorlanib turadigan kun tartibi bu asosiy zamin o‘lchovlarini birin ketin ajratib olishga yordam beradi, bundan tashqari bog‘cha yoshidagi bolalar ayrim vaqt o‘lchovlarini asosiy belgilariga qarab tez farqlay oladilar. Masalan “kun (quyosh) chiqqanda –ertalab bo‘ladi”, “qarong‘i bo‘lib”, “hamma uxlaganda – kechasi bo‘ladi” deb aytadilar. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni oilada estetik hislarni shakllantirish psixologiyasi muhim ekanligini ko‘rdik. Buning uchun quyidagilarga asosiy e'tiborni qaratish maqsadga muvofiq: 1. Milliy qadriyatimizning qadimiy ildizlari qadriyatlarni rivojlantirishda e'tiborni kuchaytirish. 2. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda jismoniy tarbiya milliy halq o‘yinlari, insonparvarlik fazilatlarini tarbiyalash. 3. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda estetik hislarni shakllan jarayonini uzviy, uzliksiz va muntazam bo‘lishini ta’minlash. 4. Tabiat qo‘yniga sayohatga olib borish estetik hislarni shakllantirishini rivojlantiradi. 5. Rasm chizish orqali estetik tuyg‘ularni shakllantirilishini o‘rganib chiqdik. 6. Loy va plastik materiallardan turli xil hunarmandchilik buyumlarini yasashga o‘rgatish bolalarda estetik tuyg‘ularni shakllanishiga olib keldi. 2.3 Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni estetik tarbiyalashda tasviriy faoliyat mashg ulotlarni o'rgatish usuli
16 Odatda so‘zlar bilan ifodalanadigan quyidagi asosiy vaqt o‘lchovlari bor. “kecha”, “bugun”, “o‘rtaga”, “avval”, “keyin”, “katta”, “oy”, “yil”, “kun”, “ertalab”, “peshin”, kechqurun”, “kechasi”, “soat”, “minut”, “sekunt” kabi. Ana shu asosiy o‘lchovlardan bog‘cha yoshidagi bolalar erkin va to‘g‘ri foydalana olmaydilar. Chunki bu o‘lchovlar nisbiy va atstrakt harakterga ega. Ertaning bugunga, bugunning kechaga, kechaning o‘tgan o‘tgan kunga o‘z –o‘zidan aylanib qolishini bollar ayrim vaqt tasavvur eta olmaydilar. Lekin ularning kundalik hayotlaridagi doimiy ravishda takrorlanib turadigan kun tartibi bu asosiy zamin o‘lchovlarini birin ketin ajratib olishga yordam beradi, bundan tashqari bog‘cha yoshidagi bolalar ayrim vaqt o‘lchovlarini asosiy belgilariga qarab tez farqlay oladilar. Masalan “kun (quyosh) chiqqanda –ertalab bo‘ladi”, “qarong‘i bo‘lib”, “hamma uxlaganda – kechasi bo‘ladi” deb aytadilar. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni oilada estetik hislarni shakllantirish psixologiyasi muhim ekanligini ko‘rdik. Buning uchun quyidagilarga asosiy e'tiborni qaratish maqsadga muvofiq: 1. Milliy qadriyatimizning qadimiy ildizlari qadriyatlarni rivojlantirishda e'tiborni kuchaytirish. 2. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda jismoniy tarbiya milliy halq o‘yinlari, insonparvarlik fazilatlarini tarbiyalash. 3. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda estetik hislarni shakllan jarayonini uzviy, uzliksiz va muntazam bo‘lishini ta’minlash. 4. Tabiat qo‘yniga sayohatga olib borish estetik hislarni shakllantirishini rivojlantiradi. 5. Rasm chizish orqali estetik tuyg‘ularni shakllantirilishini o‘rganib chiqdik. 6. Loy va plastik materiallardan turli xil hunarmandchilik buyumlarini yasashga o‘rgatish bolalarda estetik tuyg‘ularni shakllanishiga olib keldi. 2.3 Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni estetik tarbiyalashda tasviriy faoliyat mashg ulotlarni o'rgatish usuli
17 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrdagi «2017- 2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ2707-sonli Qarorida bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash darajasini tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim dasturlarini tatbiq etish, bolalarni har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish kabi vazifalar belgilab qo‘yildi. Maktabgacha ta’limning vazifasi bolalarni xalqning boy milliy, madaniy- tarixiy merosi va ma’naviy axloqiy jihatdan tarbiyalash: bolalarda milliy vatanparvarlik hislarini shakllantirish, maktabgacha yoshdagi bolalarda bilim olish ehtiyojini, o‘qishga intilish moyilliklarini shakllantirib, ularni muntazam ravishda ta’lim jarayoniga tayyorlash, bolalarning tafakkurini rivojlantirish, o‘zining fikrini mustaqil va erkin ifodalash malakalarini shakllantirish, bolalarning jismoniy va ruhiy sog‘ligini ta’minlashdan iborat. Asosiy maqsadlardan yana biri estetik tarbiya jarayonida tasviriy san’at orqali bolalardagi qobiliyat hamda imkoniyatlarni aniqlab, ularni to‘g‘ri shakllantirish va yuzaga chiqarishdir. Tasviriy san’atning o‘ziga xos murakkabliklarini tushunib, uning nozik qirralarini maktabgacha yoshdagi bolalarga ulashish galdagi vazifalaridan biridir. Rasm, applikatsiya, loy ishlari jarayonida bolalarda fikr yuritishning analiz, sintez, takrorlash, konkretlashtirish kabilar shakllanadi. Shuningdek, bu jarayonlarda bolalar jamoada ishlashga, o‘z harakatini o‘rtoqlarining harakatiga bo‘ysundirishga o‘rganadilar. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotida tasviriy faoliyati mashg‘ulotlari bolalarda, o‘quv faoliyatida zarur bo‘lgan malaka, ko‘nikmalarni shakllantiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyatning birlamchi yo‘nalishi maktabgacha yoshdagi bolalarni badiiy-estetik tarbiyalash hisoblanadi. Tasviriy faoliyat o‘z xususiyatiga ko‘ra badiiy faoliyat hisoblanadi. Badiiy faoliyat mashg‘ulotlarining barcha turlari bolalarda go‘zallikni bilish uchun, borliqqa emotsional-estetik munosabatni rivojlantirish uchun keng imkoniyatlarni ochib beradi. Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari jarayonida:
17 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrdagi «2017- 2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ2707-sonli Qarorida bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash darajasini tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim dasturlarini tatbiq etish, bolalarni har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish kabi vazifalar belgilab qo‘yildi. Maktabgacha ta’limning vazifasi bolalarni xalqning boy milliy, madaniy- tarixiy merosi va ma’naviy axloqiy jihatdan tarbiyalash: bolalarda milliy vatanparvarlik hislarini shakllantirish, maktabgacha yoshdagi bolalarda bilim olish ehtiyojini, o‘qishga intilish moyilliklarini shakllantirib, ularni muntazam ravishda ta’lim jarayoniga tayyorlash, bolalarning tafakkurini rivojlantirish, o‘zining fikrini mustaqil va erkin ifodalash malakalarini shakllantirish, bolalarning jismoniy va ruhiy sog‘ligini ta’minlashdan iborat. Asosiy maqsadlardan yana biri estetik tarbiya jarayonida tasviriy san’at orqali bolalardagi qobiliyat hamda imkoniyatlarni aniqlab, ularni to‘g‘ri shakllantirish va yuzaga chiqarishdir. Tasviriy san’atning o‘ziga xos murakkabliklarini tushunib, uning nozik qirralarini maktabgacha yoshdagi bolalarga ulashish galdagi vazifalaridan biridir. Rasm, applikatsiya, loy ishlari jarayonida bolalarda fikr yuritishning analiz, sintez, takrorlash, konkretlashtirish kabilar shakllanadi. Shuningdek, bu jarayonlarda bolalar jamoada ishlashga, o‘z harakatini o‘rtoqlarining harakatiga bo‘ysundirishga o‘rganadilar. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotida tasviriy faoliyati mashg‘ulotlari bolalarda, o‘quv faoliyatida zarur bo‘lgan malaka, ko‘nikmalarni shakllantiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyatning birlamchi yo‘nalishi maktabgacha yoshdagi bolalarni badiiy-estetik tarbiyalash hisoblanadi. Tasviriy faoliyat o‘z xususiyatiga ko‘ra badiiy faoliyat hisoblanadi. Badiiy faoliyat mashg‘ulotlarining barcha turlari bolalarda go‘zallikni bilish uchun, borliqqa emotsional-estetik munosabatni rivojlantirish uchun keng imkoniyatlarni ochib beradi. Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari jarayonida: